61358 Kompendium Wiedzy geografii19

Przykład centralizacji. Krajowe pouczenia lotnicze w Rumunii w 1970 i 1986 r. (źródło: Geopotirika — tenninotogiczen spravacz/iik, red. M. Baczwarow, wyd. Petekston, Sofia 1999, s. 41)

uprawnień decyzyjnych na najwyższych szczeblach struktur organizacyjnych.

Centralistyczny sposób rządzenia jest charakterystyczny dla państw niedemokratycznych, w których rządy sprawowane są np. przez różnego rodzaju dyktatorów lub monopartie. Do państw, w których w ostatnim wieku władza była sprawowana w sposób centralistyczny, należały między innymi: Niemcy hitlerowskie. Hiszpania za czasów generała Franco. Chile pod rządami generała Pinocheta, były Związek Radziecki i dawne europejskie kraje komunistyczne (tzw. demokracji ludowej) a współcześnie: Korca Północna. Kuba, Irak. Libia. Chiny, Syria. Arabia Saudyjska, Wietnam.

Istotą centralizmu jest hierarchiczna struktura organizacji oraz maksymalna koncentracja władzy decyzyjnej w najwyższym jej organie (np. Fiihrcr, Pierwszy Sekretarz Partii. Komitet Centralny, Rada Rewolucyjna. El Comandante itp.), przy równoczesnym ograniczeniu łub pozbawieniu udziału w jej sprawowaniu przez niższe poziomy, których podstawową rolą jest wykonywanie zadań narzuconych przez organy wyższego szczebla.

Centralizacja, tak jak każdy system sprawowania władzy, ma swoje zalety i wady. Podstawową jej zaletą jest sprawność kierowania i szybkość podejmowania decyzji, stąd taki system władzy sprawdza się w momentach kryzysowych dla państwa (np. wojna, kryzys społeczno-gospodarczy, klęska żywiołowa). Centralizacja ma jednak dużo wad, do których np. zaliczyć można: jakość sprawowanej władzy, nic podlegającej żadnej społecznej kontroli i weryfikacji oraz zależnej wprost od kompetencji organu centralnego, postępujący proces alienacji grup rządzących, wzrost ogólnej bierności społeczeństwa, wyrażający się spadkiem aktywności i innowacyjności działań zarówno niższych szczebli aparatu administracyjnego, jak I zwykłych mieszkańców, ograniczenie więzi społecznych, obniżenie poziomu indywidualnej oraz zbiorowej zaradności i odpowiedzialności za los własnej społeczności lokalnej, zanik różnych form samorządności, rozwój administracji i biurokratyzacji. Wszystkie te procesy prowadzą w konsekwencji do ubezwłasnowolnienia społeczeństwa, co z kolei hamuje rozwój gospodarczy.

Przemiany systemów politycznych w poszczególnych państwach są historią kolejnych procesów prowadzących do centralizacji lub decentralizacji aparatu władzy, którym przyporządkowane zostają różne formy ustrojowe. Postępującemu procesowi centralizacji na ogół towarzyszy ewolucja ustroju w kierunku systemu totalitarnego i odwrotnie — decentralizacja sprzyja procesom demokratyzacji życia społecznego. (Patrz luisła: Decentralizacja, Etatyzm).

CENTRUM-PERYFERIE

Jest to koncepcja opisująca świat za pomocą modelu asymetrycznych stosunków przestrzennych zachodzących w różnych sferach życia — gospodarczej, politycznej, militarnej oraz kulturowej — charakteryzujących zależność obszarów peryferyjnych od dominującego centrum. Centra powstają w zależności od stopnia koncentracji przestrzennej kapitałów, towarzyszącej im Infrastruktury technicznej i usługowej, dziedzictwa kulturowego oraz innych dóbr o znaczeniu narodowym i ponadnarodowym.

Wedle założeń tej koncepcji świat jest zorganizowanym systemem składającym się z subsystemów centralnych — hcgcmonistycz.nych — oraz z subsystemów peryferyjnych lub quasi-peryferyjnych.