75466 polski6

Wiek rowmu i aukgo sera

I Polszczyzna epoki oświecenia: u progu polszczyzny współczesnej

Odrodzenie polszczyzny w II połowie XVIII wieku

Rzadko kiedy się zdarza, by początki jakiejś epoki historycznoliterackiej tak bardzo zbiegały się z początkami nowego okresu w rozwoju języka, jak wydarzyło się to w okresie polskiego oświecenia. Nic można jednak tego nazwać przypadkiem. Otóż twórcy oświecenia: ludzie kultury, pisarze, działacze społeczni i polityczni, za jeden z głównych celów swych prac uznali odrodzenie języka narodowego. Wielu Polaków żyjących w połowic XVIII wieku miało bowiem świadomość tego. że polszczyzna ..narodu szlacheckiego” nie odpowiada ich potrzebom i jest czynnikiem hamującym reformy. Coraz bardziej raził pełen makaronizmów, ciężki i rozwlekły styl. zarówno tekstów mówionych, jak i pisanych. Dostrzegano zbyt duży wpływ łaciny z jednej strony, a szerzenie się modnej francuszczyzny z drugiej. Przeszkadzał brak polskiej terminologii naukowej, hamujący rozwój wiedzy i nauczanie w szkołach. Około połowy wieku zaczyna się więc ..walka o język polski", prowadzona zrazu mało intensywnie, a po powołaniu Komisji Edukacji Narodowej - instytucjonalnie i powszechnie. Ta walka kończy się zwycięsko: w wiek XIX Macy wchodzą z rozbudzona św iad<>-mością językową, z poszanowaniem dla wartości tkwiących w polszczyźnie i z przekonaniem, że język ojczysty jest spoiwem narodu ważniejszym nawet niż państwo, pozwala bowiem zachować tożsamość narodową, gdy brakuje suwerennej Rzeczypospolitej.

Walkę o język rozpoczyna w lalach czterdziestych XVIII wieku Stanisław Konarski, reformując szkolnictwo pijarskie (zoh. s. 384). W nowych programach szkolnych, opracowanych pr/ei Konarskiego, język polski zajmuje więcej miejsca niż w poprzednich. Zmianie stylu przemówień i innych wypowiedzi publicznych mają służyć rady zawarte w napisanej po łacinie (jeszcze!) książce De emendandls eloquemiae vitii\ („O poprą wie wad wymowy": przez „wymowę" należy tu rozumieć ora-lorstwo. s/tukę publicznego /ubierania głosu). Autor krytykuje powszechnie panującą w szkołach stylistykę, w której kładziono nacisk na formę wypowiedzi. Chce. by zarzucić pamięciowe opanowywanie gotowych formułek przemówieniowych. napuszony styl. makaronizowanie w tekstach, zawiłości składniowe, w których ginie myśl wypowiedzi. Za podstawę sztuki zabierania głosu Konarski uznaje znajomość przedmiotu, o którym chce się mówić, powiązaną ze sztuką ..dobrego myślenia"; poleca, by wzorować się na mowach Cycerona jako tych. w których panuje klasyczna równowaga między naturalnością a sztuką. Uwagi Konarskiego dotyczyły ..sztuki wymowy" zarówno po łacinie, jak i w języku polskim.

Działacze oświeceniowi rozumieli to. że zmianę w językowych zwyczajach ówczesnej szlachty można osiągnąć tylko wówczas, gdy dobrej polszczyzny będzie się uczyć w szkołach. Dlatego w reformie szkolnictwa przeprowadzonej przez KEN (zob. s. 398) tak duży nacisk położono na nauczanie języka ojczystego. Stał się on wówczas po raz pierwszy językiem wykładowym wszystkich przedmiotów (przedtem była nim łacina). Napisano nowe. polskie, podręczniki do wszystkich przedmiotów wykładanych w szkołach. Do tych podręczników, a także do prac naukow'ych z rozmaitych dziedzin nauki trzeba było stworzyć polską terminologię naukową. Ścierały się w tym zakresie dwa poglądy: jedni uczeni chcieli, by tworzyć terminy rodzime. / polskich cząstek wyrazowych, inni - by spolszczać terminologię międzynarodową. Żaden z tych poglądów nic zwyciężył wówczas ani nie zyskał wyłączności do dziś. Od XVIII wieku mamy więc zarówno terminy naukowe polskie, jak i przyswojone. Do pierwszych należą na przykład używane do dziś terminy matematyczne iloraz, iloczyn, cięciw (autorstwa Jana Śniadeckiego). czy zarzucone później określenia ziemiopisarsnw (geografia). ziemiorodztwo (geologia), do drugich: historia, geografia, gramatyka, chemia, anatomia. Nie wszystkie próby spolsz-i /unia terminów były udane; nie przyjęły się np. proponowane u schyłku oświecenia terminy gramatyczne językoślednia (gramatyka). szykonnia (składnia), głoska hqkliw (głoska nosowa). przedzak (pr/yunek) czy zakończka (końcówku).

W naprawę polszczyzny zepsutej w czasach saskich włą czyli się także pisarze oświeceniowi, i to dwojako: po pierwsze