85381 P1070332

..Aby hetmani abo rotmistrze w Judzie pospolitym na wojnę wywiedzionym brak czynili". Powod. Pr. 62, SI. Sz.). Na podstawie tej ogólnej treści rozwinęło się w XVI w. znaczenie szczegółowsze 'rzeczy wyselekcjonowane jako najlepsza część czego', np. „Ta komedyja i wierszem wdzięcznym, i brakiem znamienitych słów jest ozdobiona", Ciek. Potr. 56, SI. Sz. Współczesna treść 'rzecz wyeliminowana, odrzucona z powodu złej jakości’ (np. braki produkcyjne), mająca zresztą także tradycje szesnastowieczne', wywodzi się z tego samego źródła — ogólnego znaczenia 'wybór', z inną tylko cechą dominującą.

Spośród przeobrażeń znaczeniowych polegających na odniesieniu wyrazu do innej niż dotychczas sfery desygnatów — najpospolitsze są niewątpliwie przykłady metafory. Zasada bowiem kojarzenia zjawisk na podstawie ich różnorodnych cech pokrewnych stanowi najbardziej chyba typowy mechanizm ludzkiego myślenia. Wyraz księżyc występuje np. w Kazaniach Świętokrzyskich jeszcze w swoim pierwotnym znaczeniu 'syn księdza’, tj. władcy*. Za podstawę przeniesienia nazwy musiała posłużyć jakaś analogia: porównanie stosunku dwóch ciał niebieskich: większego i mniejszego — do związku, który łączy ojca i syna, lub też — jak sądzą etnografowie — księżyca na nowiu do małego władcy (w tym wypadku — władcy nieba). W każdym razie wyczucie metaforycznego pochodzenia nazwy było bardzo długo żywe; siedemnastowieczny leksykograf daje jeszcze następującą definicję hasła księżyc: „Jakoby księżyc, i.e. władca nocny”. Cn. Th 406.

Punktem wyjścia metafory są zazwyczaj cechy wyglądu desygnatów. Kaganiec 'ochronna siatka zakładana na pysk zwierzęcia' zawdzięcza swą nazwę podobieństwu do żelaznego koszyka, w którym przechowywano żar, albo do osłony lampy ⁸. Guzik, guziczek były to nazwy małej narośli na ciele ludzkim. W szesnasto wiecznych poradnikach medycznych pisze się np.: „Ten guzik na żyle nalazszy, puszczadłem przepuść, iż krew wy-nidzie". Sień. Lek. 178; „Maść z soli, z miodu, a z oliwą rozpędza guziczki" Fal. Ziół. III, 38 d, Sł. Sz. A zatem wyraz wtórnie dopiero stał się nazwą zapięcia o podobnym kształcie.

Zapożyczony z języka tureckiego wyraz kiosk oznaczał najpierw altankę („W zwierzyńcu dwie altany, kioski czyli kościółki”. Teat. 20 b, 187, L), od XIX w. zaś — podobną do niej budkę, w której sprzedawano tytoń.

¹ Zakres nazwy brak w tym znaczeniu był jednak wówczas szerszy niż dziś. Obecnie stanowi ona termin techniczny, natomiast w polszczyźnie szesnasto wiecznej używano jej w ogólnym znaczeniu 'wybierka, błąd, wada^r, np. „Przynieście rożej najbujniejsze krzaki, zostawcie braki". Klon. Zal. D 2, B 3; „Miasto osadzone złymi ludźmi, łotrami, wywołaócami i prawie brakiem i wybierkami narodu ludzkiego”. Klon. Wor. ded. Sł. Sz.).

*    „Ich żądne krolewlca pytanie, ich wierne księżyca pokojnego poznanie", c v 18, Sł. Stp.

*    „Lumpa, to jest kaganiec olejny". Cresc. 28; „Ogród kagańcami oświecony". Teat

13, 30, L.    4

Rzadziej już podstawą metafory stanowią podobieństwa percypoważ¹ za pośrednictwem innych zmysłów: słuchu, dotyku itp. Przenośnia aku- ' styczna była punktem wyjścia współczesnego znaczenia czasownika dukać "nieudolnie się wypowiadać, źle czytać’. Mianowicie znaczył on kiedyś 'kumkać' („Dukającą sobie w wodach żabką kaczka pożarła". Gaw. Siei.

391, L). Zapewne ogniwem przejściowym miądzy dawną a współczesną treścią było znaczenie 'uporczywie coś powtarzać¹, np. „Ustawicznie im o tym duka”. Troć.

Nie zawsze podobieństwo, które stanowi osnową metafory, narzuca sią z całą oczywistością. Czasem do przeniesienia nazwy wystarczą całkowicie drugorzędne cechy zbieżne dwóch przedmiotów. Punktem wyjścia dzisiejszej treści wyrazu piszczel było typowe jeszcze dla XVIII w. znaczenie 'piszczałka¹: „Grajże teraz piosneczki, dam ci piszczel krzywy”. Zob 9, 379; „Piszczele zowią trąby, puzony (...) i wszelkie wielkiego głosu piszczałki”. Petr. Pol. 2, 374, L. Znaczenie metaforyczne, właściwe wyrazowi już w staropolszczyźnie, miało początkowo szeroki zakres; nazwa piszczel oznaczała mianowicie różne przedmioty wydrążone lub puste w środku, np. rurkę w hucie szkła do wydmuchiwania wyrobów, rodzaj armaty⁴ itp.

Ze wszystkich wtórnych desygnatów nazwy najmniej podobna do pierwotnego była właśnie kość goleni, a mimo to ta treść okazała się najtrwalsza.

Podobny przykład kojarzenia na podstawie odległych podobieństw, które posłużyło za punkt wyjścia przesunięcia nazwy, stanowią losy wyrazu głownia. Oznaczał on płonące polano, a oprócz tego — wtórnie — klingę miecza. Można się domyślać, że podstawą tego przesunięcia były jakieś mniej uderzające właściwości wspólne obu przedmiotów, np. błysk palącej się głowni — i światła odbitego w klindze ¹.

Jeszcze trudniej określić, jakiego typu metafora zawarta jest w czasowniku tuydębić co od kogo. Dębić w dawnych słownikach polszczyzny notowane jest w znaczeniu 'wyprawiać, garbować skóry, używając kory dębowej¹. Wydawałoby się, że za odcień pośredniczący między treścią pierwotną i współczesną można uznać znaczenie 'męczyć , zaświadczone np. u Reja („Abo owy stradyotki, toć dziś bardzo dębią kmiotki”. Rozpr. I, v 1, Sł. Sz.), ale z kolei nie można wykryć sensownej więzi między treścią 'męczyć¹ i znaczeniem "garbować w korze dębowej’. Może więc

89

1

   „Hetman stał na placu śmiele, nie dbając nic na działa ni drabakie piszczele”. Stryjk. 729, 2, L. Charakterystyczne jest to, że ta właśnie treść (a nie znaczenie podstawowe) była — jak wynika z cytatów Sł. Stp. — najczęściej realizowana w tekstach piętna itowiecznych.

*    Wyraz głownia miał jeszcze inne znaczenia wtórne, stanowiące już wyraziste me-tafory, np. 'gatunek grzyba¹, 'głowica białej broni” (na zasadzie podobieństwa kształtu).