Czy neandertalczyk posługiwał sie mową artykułowaną 0003

\o

co

&    Wioletta Nowaczewska, Franciszek M. Rosiński

i /asów człowieka neandertalskiego”¹³. Trzeba tu bowiem wziąć pod uwagę, źe tworzenie się tego typu koncepcji, a zwłaszcza ich przekaz innym osobnikom wymagały już opowiedniego repertuaru pojęciowego i sprawnego transferu językowego.

Nie można też pominąć faktu, iż homininy kopalne zwracały baczną uwagę nie tylko na samą użyteczność produkowanych narzędzi kamiennych, lecz także na ich określony kształt geometryczny, harmonijne proporcje i jakość wykonania, niejednokrotnie wprost na elegancję, co niewątpliwie wymagało sporo dodatkowego wkładu pracy i czasu, mimo że taka dodatkowa obróbka nie zwiększała w sposób istotny użyteczności narzędzia. Świadczy ona jednak pozytywnie o poczuciu estetycznym wytwórców, o ich wzniesieniu się ponad sferę doraźnych potrzeb biologicznych, a także o istnieniu i przestrzeganiu określonych „kanonów” produkcji i przekazaniu ich innym osobnikom grupy, co trudno sobie wyobrazić bez komunikacji słownej, jak wskazuje J.A.J. Gowlett, tłuki pięściowe wykazują określone proporcje wysoko-ściowo-szerokościowe, obojętnie, czy chodzi o duże, czy małe pięściaki. „Świadczy to o tym, że już Homo erectus ok. 1 min lat temu charakteryzował się ważnymi umiejętnościami, które stały się przesłankami późniejszej sztuki i matematyki”. Nie wystarczyło do tego wizualne naśladownictwo, „nasze własne doświadczenia sugerują, iż do tego nieodzowna jest mowa”¹⁴. Można by tu nadmienić, iż neandertalczyk wyrabiał narzędzia np. typu szatelperońskiego na takim samym poziomie technicznym jak Homo sapiens, że nosił ozdoby, upiększał się ochrą, interesował się muzyką (grał na flecie), był doskonałym łowcą, i to na duże zwierzęta, umiejętnie posługiwał się ogniem, rytualnie chował swoich zmarłych. Nie był więc jakimś „tępakiem” (Horno stupidus), jak postulował E. Haeckel¹⁵.

1. Charakterystyka neandertalczyków

Neandertalczycy zamieszkiwali Europę, Bliski Wschód, zachodnią Azję, a także Syberię. Były to istoty ludzkie, choć o nieco odmiennej, krępej budowie ciała. ( echował ich specyficzny kształt szkieletu twarzy o wydłużonej, wysuniętej do przodu szczęce, silnie rozwiniętych wałach nadoczodołowych i prawie płaskim czole, .1 względnie krótkie przedramiona i podudzia wskazywały na wyraźną adaptację do zimnego klimatu. Zdaniem większości paleoantropologów charakterytycz-na dla neandertalczyków budowa czaszki, jak i odmienność genetyczna pozwalają ^{1 2 3 4 5 6 7}

sądzić, iż należeli do innego niż my gatunku'⁶. Homininy te pojawiły się w Europie ponad 200 tys. lat temu i przetrwały tu mniej więcej do 27 tys. lat p.n.e. W ostatniej fazie swojej egzystencji współwystępowaly z Homo sapiens i ostatecznie wymarły bezpotomnie. Przyczyny ich wyginięcia nie są do tej pory jednoznacznie poznane i choć szczątki kostne neandertalczyków należą do najliczniej reprezentowanych w materiale kopalnym istot człowiekowatych, a przez to najlepiej opisanych, ciągle istnieje więcej pytań niż odpowiedzi dotyczących ich egzystencji, trybu życia, struktury duchowej^{8 9}. Jednym z najbardziej aktualnych i interesujących zagadnień jest forma ich komunikacji. Np. uczeni próbują ustalić, czy mowa artykułowana stanowi cechę wyłącznie specyficzną dla naszego gatunku, czy też już neandertalczycy mogli sprawnie się nią posługiwać; czy mieli własny język, a jeżeli tak, to do jakiego stopnia przypominał ludzkę komunikację werbalną. Niektórzy autorzy twierdzą, że mowa pojawiła się dopiero u kopalnego Homo sapiens i że nastąpiło to około 50 tys. lat temu, mniej więcej w czasie, w którym miała miejsce tzw. eksplozja sztuki w Europie¹⁰. Według innych mowa była umiejętnością już o wiele starszych homininów, prawdopodobnie występowała u wspólnego przodka neandertalczyków i Horfto sapiens. Z obszaru Afryki bowiem są znane narzędzia i wytwory ludzkiej sztuki datowane na 90 tys. lat, a więc o wiele starsze niż te znane z Europy, które mogą świadczyć o stosunkowo wczesnym posiadaniu przez kopalne homininy określonych zdolności artystycznych i kognitywnych związanych z abstrakcyjnym myśleniem¹¹.

Niewątpliwie obraz neandertalczyka jako istoty nieinteligentnej, podobnej do prymitywnej owłosionej bestii, kreślony we wczesnym etapie historii badań nad tym kopalnym człowiekiem, już dawno nie jest aktualny¹². Obecnie jawi się on jako człowiek wykazujący liczne zachowania wcześniej przypisywane tylko reprezentantom naszego gatunku. Tym bardziej więc staje się ciekawe pytanie o jej sposób przekazy-

T"

r

1

' T. liielick i, światopogląd naukowy i naczelne wartości ludzkiego życia: harmonia czy dysonans?,

2

w: Wizje ( .dowleka t s/mln /eństwu vc teoriach i badaniach naukowych, red. S. Nowak, Warszawa 1984,

3

s. 189-190.

4

^1,1 ).A.) Gowlelt, z\ii/ Adams Spuren - Pic Archćiologie desfriihen Mcnschen, Freiburg i Br. 1985,

5

s. 70-71.

6

¹⁵ Zob. G. Heberer, Zut Genchichte der Jivolutitmstheorie, besonders in ihrer Anwendung auf den

7

Mcnschen, in: Menschliche Abstttnimungstehrc, ed. G. Heberer, Stuttgart 1965, s. 10.

8

C. Stringer, P. Andrews, The Corr.plete World of Humań EvohUion, London 2005, s. 154-156; ]. Krause (i wsp.], Neanderthals in central Asia and Siberia, „Naturę” 2007, 449. s. 902-904; 1. Tatter-sall, J.H. Schwartz, The dislinclivcness and systematic contex of Homo neanderlhalensis, in: Neanderthals Revisited. New Approaches and Pcrspeclives, eds. K. Harvati, T. Harrison, Springer, New York, s. 12, 19.

9

^J/ C. Stringer, P. Andrews, The Complete World, s. 164; K. Harvati, Neanderthals and their con-temporahes, in: Handbook of Paleoanthropology (Phylogeny of Hominids), eds. W. Henke, I. Tattcrsali, vol. 3, New York 2007, s. 1717-1722.

10

P. Lieborman, Current view on Neanderthal speech capahilities: A rcply to Rot: et ul. (2002), „Journal of Phonetics" 2007, 35, s. 559, cyt. za: M. Corballis From hand to mouth: The origins oflan-gucigc, Princeton Univcristy Press, Princeton Nj 2002.

11

^!<l P. Lieberman, Current view, s. 559, cyt. za: S. McBreaty, A.S. Brooks, The remlution that waśni; A new interpretation of the origin of modem human behavior, „Journal of Humań Evolution” 2000, 39, s. 453-454. Zob. także: M. Yanhacren, K. Van Niekerke, Nassarius kraussianus shell bcadsfrom Blom-bos Cave: nddencefor symbolic behiwiour in the Middle Słone Age, „Journal of Human Evolution” 2005, 48, s. 3-24; A. Bouzouggar [i wsp.], 82 000-year-o'ld shell beadsfrom North Africa and implications for the origins of modern human behemor, „Proceedings of the National Academy of Science USA” 2007, 104, s. 9964 -9969.

12

R. Lewin, Wprowadzenie do ewolucji człowieka, Warszawa 2002, s. 283-287; W. Nowaczewska, F. Rosiński, Neandertalczyk istota rozumna, „Quaestiones Selectae” 2008, 22, s. 11-12, 16.