IMGu21 (2)

oni bowiem anonimowi, ujawniając się na arenie dziejowej jako zorganizowana i odgrywająca istotną rolę polinvzną, zwłaszcza militarną.

Mnutiu nywBiw jpiy nomadów

Na Ukształtowany wówczas ostatecznie stereotyp cywilizacyjny nomadów złożu się przy cym wiele cnnników kulturowych i przyrodniczych. Charakter zmian kli^ tycznych spowodował, ze negatywne skutki kryzysu ekologicznego najsilniej odczuj społeczności egzystujące w centralnej, słabiej uwodnionej części stepów. Pozbawi_0ne większych kompleksów leśnych, zdolnych do naturalnego kumulowania wilgoci, w _łVa runkach klimatu suchego i chłodnego, w pierwszym rzędzie ulegały wysychania Sp_a dek produkn-wności zbiorowisk roślinności trawiastej zagroził nawet egzystenqi świe^ ukształtowanych i jeszcze nieokrzepłych społeczności koczowniczych. W efekcie taka znaczna część ludności koczowniczej musiała opuścić rejony nieprzyjazne dla człowie. ka. miejsca wytworzonych przez niego form gospodarowania i przenieść się na tereny

0    bardziej sprz\ jających warunkach. W grę wchodziły zwłaszcza obszary lepiej uwodni ne, położone na obrzeżu strefy stepowej. Umożliwiało to koczownikom z jednej strom-kult\wowanie (na terenach o bogatszych pastwiskach) wytworzonego modelu gospo. darki pasterskiej, z drugiej zaś zbliżało ich do społeczności osiadłych, rolniczych, ega-, stujących na obrzeżu stepów. Poza względami ekologicznymi istotną przyczyną pr#. mieszczeń ludności stepowej w rejony bardziej dogodne, zajęte przez społeczności osia- j dłe. jliy też uwarunkowania ekonomiczne czy wręcz biologiczne. Upadek stepowego i rolnictwa i daleko idąca specjalizacja w sferze produkcji zwierzęcej, spowodowały bo. wiem zaburzenie równowagi niezbędnej w strukturze pożywienia i wyzwoliły zapotrzebowanie na produkty’ pochodzenia roślinnego (zwłaszcza zbożowe). Ich potencjalnym źródłem mogły być właśnie społeczności rolnicze, egzystujące w ekologicznych niszach otoczenia stepów’. W przypadku zachodniej części pasa stepów były to przede wszystkim leśnostepowe tereny środkowego Podnieprza, o silnie rozwiniętej sieci rzecznej i korzystnym oddziaływaniu rozległych kompleksów leśnych, zatrzymujących wilgoć i łagodzą, cych skutki suchego klimatu. Podobne walory miały obszary strefy wołgo-kamskiej. Równie sprzyjające warunki zapewniały tereny Przedkaukazia, dostatecznie nawodnione dzięki górskim rzekom, mającym stałe źródła zasilania w postaci częstych opadów

1    wysokich górach czy topniejących śniegów i lodowców. Wielkie znaczenie w tym za-kresie odgryw ały też tereny leżące w środkowym dorzeczu Dunaju, o silnie rozwinięto sieci rzecznej i urozmaiconym krajobrazie, ze zwartym kompleksem roślinnośd stępo- I wej na Wielkiej Nizinie Węgierskiej (węgierska puszta).

iWfD0|MMSM

MmM

Nieco inna sytuacja wytworzyła się natomiast we wschodniej części zwartego pasa I stepów sięgającego Azji Centralnej. W ich otoczeniu brak było bowiem terenów, które mogłyby pełnić rolę nisz ekologicznych dla koczowników. Wokół rozciągały się wyso- I kie masywy górskie, bądź obszary pustynne i półpustynne, strefa zaś zwartego lasu I (tajgi) była dla nomadów i ich stad, równie skuteczną barierą. Stąd też charaktery-stycznym składnikiem tego typu procesów migracyjnych były długodystansowe ruchy I ludności, wędrującej wzdłuż pasa stepów w kierunku zachodnim. W efekcie stanowiły cme istotny stymulator przemieszczeń ludnościowych na terenach położonych bar* I dziej ku zachodowi.

Przemieszczenia ludności ze strefy stepowej miały w tym okresie zapewne charakter stopniowy i przybierały postać ustawicznego koczowania, w dużej mierze taboru- I wegp, z mezamkmętym cyklem koczowisk. Ta odmiana nomadyzmu była raczej wy- I jątkaem nćż regułą w trybie życia koczowników, wywołanym przez nadzwyczajne wa- I molu, np. wysychanie stepów czy wydarzenia wojenne.

Szczególne warunki egzystencji stymulowały też pojawianie się i utrwalaniespecy- I licznych, właściwych świat 11 koczownicze m u zachowań kulturowych. Należała do nich I mail ogromna, elurrwwuf/tu i kulturowa rola koni w życiu tych społeczności.Bym* j ■HBgjSj |ą np. skład inwentar zy H j ,1 »< rwy< i i w ugru pow; 11) iacl i koczowniczych waty

nej epoki żelaza, w których części rzędu końskiego wybijają się (obok broni) na pierwsze miejsce. Upowszechnił się też zwyczaj składania w grobach pochówków końskich, w przypadku grobowców władców przybierający wręcz monstrualne rozmiary (np. protoscytyjski kurhan Arżan w Azji Centralnej - ponad 160 koni; wczesnoscytyjski kurhan Ulski Auł na Przedkaukaziu - około 400 koni). Szczególną formę przybrał ten element rytuału u Scytów, gdzie wg opisu Herodota w Dziejach, wokół kurhanów królewskich ustawiano wypchane kukły koni.

kształtowanie się warstwy wojowników

taktyka wojny koczownik^

Warunki dużej mobilności, obfitujące niewątpliwie w napięcia między grupowe, sprzyjały kształtowaniu się warstwy wojowników, których społeczna rola wzrosła, osiągając u wcBfeuuhistorycznych koczowników niespotykane dotychczas znaczenie. Poczynając od X-Vm wieku BC, w środowisku stepowym kult zmarłych znacznie silniej wyrażał m.in. tendencję do heroizacji archetypu (konnego) wojownika. Zjawisko to, w sferze symbolicznych zachowań kulturowych, ujawnia zwyczaj wyposażania zmarłych w bogate zestawy broni, wśród której wyróżniają się łuk i strzały, oszczepy (włócznie), sztylety i czekany. Początkowo brak w nich uzbrojenia ochronnego (hełm, tarcza), które pojawia się i rozwija dopiero z czasem, pod wpływem zetknięcia się z formacjami ciężkoibrojnych wojowników, charakterystycznych dla kręgu cywilizacji klasycznych. W strefie stepowej ostatecznie ukształtowały się też w tym czasie i niezwykle upowszechniły takie techniki walki, w których decydującą rolę odgrywał konny wojownik, zwłaszcza władający lukiem. Istotnym elementem tego zjawiska było wynalezienie i szerokie zastosowanie luku refleksyjnego (kompozytowego), wytwarzanego z elementów (warstw) drewnianych oraz rogowych i ścięgnistych. Niewielki, latwv w użyciu z konia,, posiadał ogromny zasięg rażenia i dużą siłę przebicia. Jego stosowanie wraz ze specyficznym sposobem wojowania lekkiej jazdy, potrafiącej nękać i niszczyć siły przeciwnika przy minimalnych stratach własnych, zadecydowało niejednokrotnie w dziejach o przewagach koczowników na wielu polach bitew, zwłaszcza w starciu I mniej ruchliwym i zaskoczonym odmienną taktyką przeciwnikiem Ukształtowanie się specyficznej dla koczowników taktyki wojennej i zestawu uzbrojenia było efektem długotrwałego procesu, ktorego początki tkwią jeszcze w u ach -cjach subkultury łowieckiej plemion meioUtycinych, ujmujących terem stepowe