28 29

28 PODSTAWOWE KATEGORIE

przekazanie własnych genów następnemu pokoleniu. Biologia ewolucyjna stworzona w XIX w. m.in. przez Ch. Darwina sugerowała, że w istocie wszystkie zachowania społeczne, zarówno zwierząt jak i ludzi, są podporządkowane egoistycznej zasadzie realizacji jak najwyższej wartości przystosowawczej {maximum fitness), tj. maksymalnego powodzenia osobnika i jego potomstwa oraz ostatecznie propagacji genów tego osobnika. Darwin zwrócił zarazem uwagę na to, że następujący w wyniku realizacji tej zasady dobór naturalny odbywa się poprzez mechanizm nazwany niedawno (na gruncie socjobiologii) selekcją krewniaczą, zakładającą altruistyczne zachowania między osobnikami spokrewnionymi.

Współcześnie kwestię tę podejmuje socjobiologia. Początki tej nowej (ód lat 70.; E.O. Wilson 1975) dziedziny, łączącej nurty badawcze kilku dyscyplin biologii (ekologii i genetyki populacji oraz etologii), można odnieść do idei W.D. Hamiltona (1964), głoszącej, iż zachowania altruistyczne wśród zwierząt dają się wytłumaczyć w taki sam sposób jak inne zachowania społeczne, ponieważ i one kierują się interesem osobnika. Wynika to z faktu posiadania kopii genów określonego osobnika nie tylko przez jego potomstwo, ale również przez inne spokrewnione z nim osobniki. Osobnik rywalizując z innymi o przetrwanie i transmisję własnych genów, dąży nie tylko lub nawet niekoniecznie do możliwie wysokiej własnej płodności, lecz również wspomożenia przetrwania i płodności innych nosicieli „jego” genów, czyli krewnych, niekiedy nawet kosztem pewnej osobistej straty. To spostrzeżenie prowadzi do ogólnej konstatacji, mianowicie że miarą sukcesu reprodukcyjnego danego genu jest powiększanie tzw. całkowitej wartości przystosowawczej (inclusive fitness). Rozwinięcia tej koncepcji dokonał R.L. Trivers (1971), wprowadzając pojęcie odwzajemnionej wartości przystosowawczej (reciprocal fitness) jako „dyrektywy” zachowań społecznych zwierząt. Chodzi tu o innego jeszcze rodzaju altruizm, mianowicie okazywany osobnikom niespokrewnionym. Zachowania kierujące się tą dyrektywą zmierzają bezpośrednio do zapewnienia sobie od innych osobników „rewanżu” w przyszłości, z możliwie dużą „nawiązką”, a pośrednio - do zwiększenia szansy przetrwania sobie, swoim krewnym, a ostatecznie także innym członkom własnej społeczności. Podejmując wątki teoretyczne wywodzące się z idei całkowitej i odwzajemnionej wartości przystosowawczej jako motywów zachowań społecznych, socjobiologia stworzyła ramy koncepcyjne pomocne w objaśnianiu wielu rodzajów zachowań poszczególnych gatunków zwierząt, zwłaszcza zaś w objaśnianiu mechanizmu reprodukcji biologicznej. Główna teza leżąca u podłoża tych ram brzmi: w stosunkach między osobnikami podstawowe znaczenie ma walka („gra”) o maksymalizację sukcesu reprodukcyjnego. W tej grze ścierają się zarówno mechanizmy opisywane przez biologię rozrodu, jak i społeczne mechanizmy rywalizacji o partnerów płci przeciwnej, doboru płciowego oraz opieki nad potomstwem.

Z opisanych tu zasad, jakimi kierują się istoty żywe w zachowaniach społecznych, można wywieść szereg interpretacji czy predykcji dotyczących

określonych wzorców zachowań ludzi. Oto kilka z nich (Bielicki 1999). Po pierwsze, gotowość jednostki do ponoszenia ofiary na rzecz drugiego człowieka rośnie ze zwiększaniem się szansy na podwyższenie w ten sposób sukcesu reprodukcyjnego tej jednostki (jej genów). Największa jest w odniesieniu do własnego potomstwa, a najmniejsza (zerowa) wobec osoby niespokrewnionej, z którą w dodatku nie można wiązać nadziei na odwzajemnienie. Tego rodzaju prawidłowość pozwala na interpretację zjawiska nepotyzmu jako uwarunkowanego biologicznie. Po drugie, nasilenie zachowań altruistycznych jednostki jest najmniejsze w wieku dojrzewania i zdolności rozrodczej, a wzrasta w starszym wieku, gdyż wówczas te zachowania nie powodują istotnego uszczerbku dla interesu reprodukcyjnego tej jednostki. Po trzecie, gotowość do altruizmu jest większa wobec młodych niż starych, gdyż tylko w przypadku tych pierwszych może to przyczynić się do zwiększenia sukcesu reprodukcyjnego. Po czwarte, predyspozycje do zachowań altruistycznych są silniejsze w stosunku do współplemieńców niż obcych, zwłaszcza członków populacji odmiennych etnicznie lub rasowo. Wynika to z większego w pierwszym przypadku niż drugim stopnia wykrzyżowania lub spokrewnienia członków populacji. Niekiedy ta interpretacja jest wykorzystywana również do tłumaczenia zjawiska ksenofobii lub rasizmu. Po piąte, zachowania opiekuńcze lub altruistyczne wobec niemowląt i dzieci są zróżnicowane w zależności nie tylko od stopnia pokrewieństwa, ale również ich kondycji psychofizycznej oraz kolejności porodu. Skłonność do poświęcenia jest największa wobec dorodnego pierworodnego własnego potomka, zwłaszcza zrodzonego z porodu pojedynczego, staje się mniejsza, gdy odnosi się do potomstwa z porodów bliźniaczych lub dzieci urodzonych w dalszej kolejności, a najmniejsza - w stosunku do dzieci upośledzonych (np. z widocznymi anomaliami fizycznymi). Po szóste, strategie seksualne i konsekwencje poligamii (promiskuityzmu) są inne w przypadku mężczyzny i kobiety. Optymalna strategia zachowań seksualnych dla mężczyzny to rozpowszechnienie swych genów w populacji, czyli dokonanie jak największej liczby zapłodnień w ciągu swojego życia, a dla kobiety - urodzenie i doprowadzenie do dojrzałości jak największej liczby dzieci, co jest poważnie limitowane m.in. przez długość okresu rozrodczego (około 30 lat) i trwanie ciąży (około 9 miesięcy). Natomiast uchybienie zasadzie monogamii przez kobietę zagraża interesom reprodukcyjnym mężczyzny, ponieważ w przypadku urodzenia dziecka pozamałżeńskiego przez partnerkę będzie go obciążać ekonomicznie, a nie przyniesie żadnej korzyści z punktu widzenia transmisji genów; co kontrastuje ze skutkiem niewierności mężczyzny, która nie stanowi zagrożenia dla interesów rozrodczych partnerki związku.

Biologiczne podstawy zjawisk demograficznych tkwią również w zależnościach między gatunkiem a środowiskiem życia gatunku, a zwłaszcza między populacją a jej środowiskiem. Kwestie te podejmuje inna dyscyplina nauk biologicznych - ekologia populacji. Populacja w jej ujęciu to zintegrowana całość reagująca na cechy (i zmiany) środowiska. Istotnym problemem są w takim ujęciu zależności związane z koniecznością poszukiwania i spożywania