24 25

24 PODSTAWOWE KATEGORIE

niczny (wędrówkowy, zewnętrzny); następuje „kosztem” uszczuplenia stanu innej populacji o jednostkę. Termin „imigracja” jest często stosowany wyłącznie w odniesieniu do napływu z innego kraju. Ścisłe określenie tego, co oznacza „przybycie migranta”, nastręcza trudności. Z demograficznego punktu widzenia nie chodzi bowiem o chwilowe, lecz względnie trwałe zwiększenie się określonej populacji, takie, które stwarza możliwość uczestniczenia w procesach ludnościowych tej populacji. Kryterium mechanicznego ruchu w przestrzeni geograficznej jest tu więc niewystarczające. Wśród proponowanych kryteriów dla tej kategorii ważna wydaje się zmiana „przestrzeni społecznej” związana z wędrówką. W praktyce jednak do celu definicji wykorzystuje się zazwyczaj minimalny czas pobytu w jednostce terytorialnej, do której przybywa dana osoba; zwykle są to dwa albo trzy miesiące. Niekiedy o przybywających migrantach mówi się w sytuacjach nie wyczerpujących cech definicji, np. gdy rozpatruje się wędrówki na bardzo krótki czas, zwłaszcza tzw. migracje wahadłowe, które najczęściej mają cykl dobowy (np. codzienny wyjazd do pracy i powrót do domu).

Przybycie migranta często podlega rejestracji; może np. być związane z obowiązkiem zameldowania się we właściwym dla miejsca zamieszkania urzędzie państwowym. Nawet jednak wtedy, gdy migrant ma obowiązek zameldowania się (uzyskania zgody na pobyt), występują liczne przypadki uchylania się od niego lub też rejestracja następuje ze znacznym opóźnieniem. W przypadku imigracji (przybycia z zagranicy) rejestracja migranta może często nastąpić dopiero po uzyskaniu przez niego zgody na pobyt wydanej przez państwo przyjmujące. Wielu migrantów przybywa z zagranicy, mając świadomość niemożności uzyskania takiego pozwolenia, w związku z tym z konieczności pozostają oni niezarejestrowani. Z tych (i innych) względów informacje o napływie migracyjnym rzadko są zadowalające, pomimo że jest on ważną kategorią w bilansowaniu demograficznym oraz analizie procesu migracyjnego (-> mobilności przestrzennej).

Wyjazd migranta, czyli opuszczenie przez niego miejscowości zamieszkania, a w skali zbiorowej: odpływ migracyjny (<departure of emigrant, migration outflow albo out-migration), to z kolei zdarzenie o podobnym znaczeniu do zgonu; oznacza zmniejszenie się populacji o jedną osobę. Ubytek jednak nie ma tu, podobnie jak w przypadku przybycia migranta, charakteru naturalnego (wewnętrznego), lecz mechaniczny (wędrówkowy, zewnętrzny); zwiększa bowiem stan innej populacji o jednostkę. Termin „emigracja” jest często stosowany wyłącznie w odniesieniu do odpływu do innego kraju. W związku z nim występują identyczne problemy definicyjne jak w przypadku przybycia migranta.

Rejestracja odpływu migracyjnego jest zazwyczaj jeszcze mniej dokładna niż rejestracja napływu, głównie dlatego, że do zameldowania faktu przybycia skłania niekiedy migranta możliwość nabycia pewnych praw w miejscu docelowym, natomiast w przypadku wyjazdu - z reguły żadnych uprawnień się nie nabywa. Pomimo to odpływ migracyjny stanowi ważną kategorię w analizach demograficznych, przede wszystkim dotyczących bilansu ludności i mobilności przestrzennej.

Saldo zmian ludnościowych {population growth), czyli rzeczywisty przyrost ludności będący sumą przyrostu naturalnego (natural increase) i przyrostu wędrówkowego (balance of migration, net migration), stanowi kategorię będącą kombinacją strumieni: urodzeń i zgonów oraz przybycia i wyjazdu. Różnica między dwoma pierwszymi strumieniami jest przyrostem naturalnym, a różnica między pozostałymi dwoma - przyrostem wędrówkowym (migracyjnym). Ma podstawowe znaczenie przy bilansowaniu stanu populacji w różnych przekrojach.

Starzenie się populacji, albo, szerzej, specyficznie ukierunkowana zmiana „profilu” struktury populacji według wieku i płci {population ageing) oznacza długofalowy proces zwiększania się udziału ludności w starszym wieku w całej populacji kosztem ludności w bardzo młodym wieku. Jest to złożony proces, na który istotny wpływ mają trzy inne procesy: rozrodczości, umieralności i migracji. Z kolei zmiany struktury populacji według wieku (i płci) oddziałują znacząco na każdy z tych trzech procesów. Starzenie się populacji stanowi trwałą cechę niemal wszystkich współczesnych populacji. Z tych względów kwestia starzenia się jest jedną z fundamentalnych we współczesnej demografii.

Nie można wykluczyć wystąpienia procesu przeciwnego do starzenia się, czyli odmładzania populacji, tzn. długofalowego zwiększania się udziału ludności w młodym wieku (dzieci i młodzieży) w całej populacji, kosztem ludności w podeszłym wieku. Jest tak np., gdy w sytuacji wysokiej umieralności najmłodszych dzieci następuje jej silna obniżka, przy innych zjawiskach demograficznych nieulegających dużym zmianom.

Urbanizacja (urbanisation) stanowi długofalowy proces społeczny oznaczający rozwój liczby miast, ich terytoriów i ludności w nich zamieszkującej (lub ludności żyjącej według miejskich wzorów kulturowych), połączony zwykle z kurczeniem się liczby mieszkańców wsi (lub jej udziału w całej populacji). Na ogół urbanizacja następuje pod wpływem industrializacji. W demografii urbanizacja to trwała zmiana rozmieszczenia populacji między obszarami miejskimi i wiejskimi, czyli zmiana proporcji liczbowych między stanem ludności miejskiej a stanem ludności wiejskiej w danej populacji, na rzecz tej pierwszej i kosztem tej drugiej. W typowym przypadku oznacza przejście od sytuacji charakteryzującej się przeważającym udziałem ludności wsi do sytuacji charakteryzującej się przeważającym udziałem ludności miast. W takim sensie podstawowym i bezpośrednim czynnikiem urbanizacji jest migracja ludności między wsiami i miastami, a ściśle właściwe dla niej systematycznie dodatnie saldo przepływu dla ludności miejskiej i ujemne dla ludności wiejskiej. Urbanizacja jest silnie związana ze zmianami —> reprodukcji ludności, zwłaszcza z rozrodczością. Ma duży wpływ na zmiany profilu struktury ludności według wieku, a zwłaszcza na jej zróżnicowanie między subpopulacją miejską a subpopulacją wiejską.