280 (39)

280 C/ęść V

funkcję ekspresy wną, a przyrostek -ki - funkcję strukturalną, to rozejrzyjmy się wśród „różnego rodzaju" formacji na -uta, -ut czy -ul)/.

Przede wszystkim zwraca uwagę fakt, że n.o. Mai u ta jest poświadczona już w SSNO: Matu ta 1494 (Kodeks dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej...); owa nazwa odnosi się do kobiety, więc może miała ta nazwa charakter przymiotnikowy. (Trzeba tu oczywiście dodać, żc w SSNO jest też n.o. Blizuta 1136 - 7, Wielkopolski; od błiz-kil).

Ale bardzo cennym i bogatym źródłem różnych formacji słowotwórczych jest też SNWP. Również i w tym słowniku znajdziemy to, czego szukamy: formacje nazwiskowe na -Kto, -Kf i -ut\j. Współczesne nazwisko Mułu ty 107: Kr 38, BI3 37, Ka 14... ma wyraźnie przymiotnikowy charakter i geografię wyraziście południowopolską: woj. krakowskie - 38, bielskie - 37 i katowickie 14. Co jednak ciekawe, to w historii języka polskiego jest notowany również przymiotnik („apelatywny") maluty. Wprawdzie SP XVI nie zanotował tego przymiotnika z XVI w., ale zasygnalizował go z XVII w. (ze słownika Knapiu-sza).

Z nazwisk o podobnych przyrostkach, mających dość wyraźną strukturę odprzymiotnikową, wymienię jeszcze - w kolejności frekwencyjncj - następujące współczesne nazwiska polskie: Cichuta 354: Pt 197, kg 37, Ka 20, Wr 18..., Uchu ta 41:ZG 18, Wr 10, Lg 7..., Mulit to 36: Za 12, JG 11, Lg, Wa i Wr po 4, Ka 1..., Bieluta 25: Op 25, MU u ta 15: jC 13, Ki i KI po I. Nazwiska te mają w sporym stopniu geografię „zachodnią" (JG, Lg, Wr, ZG), która najpewniej jest rezultatem powojennych ruchów ludnościowych. Ale Cichuta jest pospolity też w woj. piotrkowskim (Pt 197) i katowickim (Ka 20), Bieluta w opolskim (Op 25), a z kolei Mdłuta - w zamojskim (Za 12). Owe dzisiejsze nazwiska na -ula typu Ci-druta, Uchu la są najpewniej rzeczownikami; przynajmniej takim rzeczownikiem jest gwar. waluto - por. tu w SCP Karl: „Ja mały maltita..." (Ż. Pauli, Pieśni ludu polskiego u> Galicy i, Lwów 1838). W SGP PAN został zapisany też rzeczownik bialuta 'człowiek o jasnych włosach' (z woj. bydgoskiego).

Są też pojedyncze nazwiska na -ut, np. Legut 428 (<lekki < *lcg-ki?): BB 138, Ka 75, Ki 40, Wb35, Kr 23, Op 19, Wr 16, Sz 15...; Dobrut\35: Ki 56,’ Wr 18, Wa 15, Kn 9..., może leż Skórni 129: Kr 79, BB 24, ZG 5..., a także Biefut 26: Kr 12, Ta 8, Rz 3... N.o. o formieGolut została zapisana już w SSNO: Golut 1460; wśród współczesnych nazwisk polskich Golut nic jest notowany. Czy owe nazwiska na -ut nie są - w sensie genetycznym - przymiotnikami (tzw. niczłożonymi?).

Przy nazwisku Legut występuje leż kilka charakterystycznych derywatów, jak np. Legulki 43: Ta 27, Ka 12, Kr 4, Lęgu tek 44: Ta 25, Kr 17..., a przede wszystkim Legutko 1128: Ta 336, NS 227, Kr 189, Ka 65.., też Lęgu to 1: Ta 1.

Wymienione nazwiska na -ut(k)- mają przede wszystkim wyraźną geografię południowopolską: Legut 428: BB 138..., Dobrut 135: Ki 56..., Skorul 129: Kr 79..., Bielut 26: Kr 12... A wszystkie nazwiska na Legutk- największą frekwencję mają w woj. tarnowskim i w innych województwach południowych, np. Legutko I I28: Ta 336, NS 227, Kr 189... itd.

Jednak nazwisko typu Legut(k)- wymagają jeszcze pewnego dodatkowego komentarza. Skoro przyjmuję, że w podstawie tych nazwisk tkwi przymiotnik lekki (< 'leg-ki), to należałoby wskazać też na przymiotniki apelatywne

0    temacie leg-. Co prawda przymiotnika apelatywncgo o formielegutki w żadnym polskim słowniku (historycznym czy gwarowym) nic znalazłem, ale w SGP Karl zostały odnotowane przysłówki legutko (S. Ciszewski, Krakowiacy-. 1/1891) i po legut ku (M. Fedorowski, Lud okolic Żarek, Siewierza i Pilicy... I, 1888; są to miejscowości w woj. katowickim). Poza tym temat leg- wystąpił w SP XVI w takich przymiotnikach (i przysłówkach), jak leguchmj (i leguchno) oraz Icguczki (i leguczko) - w obu wypadkach jako forma intensywna od lekki (lekko). Uważam, że dobrze od XVI w. poświadczone formy legach uy i leguczki pozwalają sądzić, że istniała (kiedy? gdzie?), czy też jeszcze istnieje (w jakiejś gwarze?) również, apelatywna forma legutki.

I jeszcze krótko na temat możliwego pierwotnego znaczenia przymiotnika legutki. Jeżeli taki właśnie przymiotnik stał się podstawą nazwiska, to musiał mieć takie znaczenie, które mogło stać się podstawą nazwanja określonej osoby; znaczenie, notowane od SStp, jako 'nie ciężki, mało ważący' trudno by jako podstawę ntrybucji osobowej przyjmować. Ale ciekawe, że już od najstarszych poświadczeń (zob. SStp) lekki miał też takie znaczenia, jak 'zwinny, ruchliwy, nie ociężały', też 'spokojny, powolny, nie szybki', też 'cichy, niegło-śny' czy 'nierozważny, lekkomyślny'; podobne znaczenia tegoż przymiotnika są zapisane też w SPXVI, w pewnym stopniu też w późniejszych słownikach, a nawet w SDor (por. tu np. lekki 5. 'niepoważny, płochy, lekkomyślny, niestały: rozwiązły').

7. Spróbujmy to wszystko podsumować. Przede wszystkim wydaje się uzasadnione łączenie interesujących nas tutaj przymiotników ekspresywnych na -utki z odpowiednimi rzeczownikami pospolitymi i nazwami osobowymi z przyrostkami na -ut-. Ponieważ trudno by - bez pewnych dodatkowych badań - przyjąć, że przymiotniki na -utki zostały wyderywowane bezpośrednio z rzeczowników osobowych na -«/(-) za pomocą przyrostka przymiotnikowego -ki, to można by - przynajmniej wstępnie - przyjąć, że owe osobowe struktury na -ut(-) były początkowo przymiotnikami i dopiero z czasem się u rzeczowniku wiły; można by się tu powołać na n.o. żeńską Matula w SSNO

1    na współczesne nazwisko Ma!idy. Również nazwiska typu Legut to pierwotnie najpewniej przymiotniki, które rozwinęły się między innymi w nazwiska typu Legutki: por. tu też takie współczesne nazwisko (zob. SNWP), jak Tylu tki 347: Rz 86, JC 34, Ka 32, Lu i Sz po 22, Lg 19..., też - odpowiednik żeński tego nazwiska męskiego - Tyl utka 206: Rz. 55, JG 22, Lu 20, Ka 13...; zakładam tym samym, że ów Tylutki to derywat wywodzący się z zaimka tyli 'tak wielki' (por. tu SGP Kari), a co ciekawe, to w SStp i w SGP Kari jest notowany też. przymiotnik ekspresywny, utworzony od tej samej podstawy zaimkowej, ty-lućhny.