2

GRAMATYKA JĘZYKA POLSKIEGO

Jak widać, powyższe zdanie złożone zawiera dwa orzeczenia i składa się z dwóch zdań składowych. Zdanie złożone może być jednak zbudowane z większej liczby zdań składowych (i zawierać więcej orzeczeń), np.:

Widzę kolegę, którego poznałem podczas wakacji, gdy przebywałem z mamą nad morzem.

W związku z tym możemy wyróżnić zdania złożone dwuczłonowe (lub zdanie jednokrotnie złożone) i zdania złożone wieloczłonowe (lub złożone wielokrotnie).

Należy pamiętać, że wypowiedzenie złożone nie musi składać się wyłącznie ze zdań składowych, ale może też być zbudowane ze zdań i równoważników lub tylko z równoważników, np.:

Jaka matka, taka córka. (Jaka jest matka, taka jest córka.)

Źle, że mi nie zaufałeś. {Źle sie stało, że mi nie zaufałeś.)

_ BUDOWA ZDANIA POJEDYNCZEGO I JEGO RODZAJE_

Zdanie pojedyncze można podzielić na części składowe. Istotne jest to, że nie zawsze liczba części odpowiada liczbie wyrazów. Na przykład w zdaniu: Idę do domu, wyróżnimy dwie części: idę (dokąd?) do domu; przy-imek bowiem jest niesamodzielną częścią mowy, a jedno wyrazowe części zdania mogą tworzyć tylko wyrazy samodzielne.

Wyróżniamy pięć części zdania pojedynczego:

•    części główne zdania, czyli podmiot i orzeczenie,

•    określenia, czyli przydawkę, dopełnienie i okolicznik.

Podmiot wraz ze swoimi wszystkimi określeniami tworzy tzw. grupę podmiotu, orzeczenie zaś i jego określenia to grupa orzeczenia, np.:

Koleżanka mojej mamy przyniosła mi dziś piękny prezent.

W tym zdaniu podmiot: koleżanka ma określenie (czyja? - mamy) określane przez kolejne określenie {mamy czyjej? - mojej)', wyrazy: koleżanka, mojej, mamy tworzą grupę podmiotu.

Grupę orzeczenia tworzą: orzeczenie przyniosła oraz jego trzy określenia (komu? mi; kiedy? dziś; co? prezent, z których ostatnie jest określane przez kolejne określenie: jaki? piękny).

/danie, które zawiera tylko główne części zdania, czyli podmiot i orzeczenie bądź samo orzeczenie, nazywamy zdaniem nierozwiniętym lub prostym, np.: Anna śpi. Pies zawarczał. Odpoczywam.

Zdanie, w którym podmiot i (lub) orzeczenie są rozwinięte przy pomocy określeń, nazywamy zdaniem rozwiniętym, np.: Czarny pies zawarczał na nas groźnie. Odpoczywam po pracy. Anna śpi w chłodnym pokoju.

Przyjrzyjmy się teraz dokładnie częściom zdania pojedynczego:

■ PODMIOT

Spośród części zdania jedynie podmiot jest tylko nadrzędny (nie ma związku, w którym byłby podrzędnym członem). Może oznaczać osoby, zwierzęta, przedmioty, zjawiska lub oderwane pojęcia. Nazywa wykonawcę czynności zawartej w orzeczeniu, np.:

Jaś leży w łóżeczku. (leży kto? Jaś)

W szkole czuł się on niezbyt dobrze. (czuł się kto? on)

Praca ojca wiąże się z częstymi wyjazdami. (wiąże się co? praca)

Podmiot jest najczęściej wyrażony rzeczownikiem lub zaimkiem rzeczow-uym (patrz przykłady wyżej), ale może być też dowolną częścią mowy, która jest w zdaniu użyta w znaczeniu rzeczownika, np.:

Miło jest widzieć cię zdrowym.

Dwa jest liczebnikiem głównym.

Chory czuje się już lepiej.

Ijest spójnikiem.

Podmiot najczęściej występuje w mianowniku i odpowiada na pytania: kto? co?, a jego forma gramatyczna zgadza się z formą gramatyczną orzeczenia. Kiedyś nazywano taki rodzaj podmiotu gramatycznym, np.:

Kobieta idzie do pracy.

Anna jest w domu.

Podmiot może jednak występować również w dopełniaczu, np.:

Anny nie ma w domu.

Brakuje nam wody.

45