302 303

Rozwój potrzeb edukacyjnych nauczyciela jest uzależniony od wielu różnych czynników. Wśród nich priorytetowe miejsce zajmuje dziecko, jego potrzeby poznawcze, działaniowe, potrzeba aktywności itp. Dziecko tylko wówczas ma wpływ na potrzeby edukacyjne nauczyciela, kiedy nauczyciel dobrze rozurrtie dziecko i chce mu z własnej woli, a nie z nakazu zewnętrznego, pomóc w zaspokajaniu ciekawości świata.

Ważnym czynnikiem stymulującym potrzeby edukacyjne nauczycieli jest swoisty „bieg myśli” w określonym środowisku. To zaś jest możliwe przede wszystkim dzięki publikacjom książkowym, a także czasopismom pedagogicznym.

Potrzeby edukacyjne współczesnego nauczyciela są wypadkową wielu czynników i trudno dociekać, który z nich ma charakter priorytetowy. Na podstawie własnych doświadczeń, obserwacji zachowań edukacyjnych nauczycieli, a także wielu bezpośrednich kontaktów z nauczycielami można wyróżnić, używając konwencjonalnego nazewnictwa, potrzeby poznawcze i potrzeby instrumentalne.

Potrzeby poznawcze są związane z zapotrzebowaniem nauczycieli na nowe, niestandardowe i niekonwencjonalne, myśli i idee pedagogiczne. Ten rodzaj potrzeb „wyrasta” z określonej orientacji pedagogicznej nauczycieli — orientacji nastawionej na zaspokajanie potrzeb poznawczych, działaniowych itp. dzieci, a nie na realizację programów, podręczników czy innych materiałów metodycznych. Potrzeby poznawcze należą do kategorii priorytetowych potrzeb edukacyjnych nauczyciela. Powinny być rozwijane, podtrzymywane i w miarę możliwości zaspokajane.

Potrzeby poznawcze są jednak zdominowane potrzebami instrumentalnymi. Wzrasta zapotrzebowanie nauczycieli na rozkłady materiału nauczania, konspekty lekcji, wzorce, schematy działań pedagogicznych itp. Jest to zjawisko niepokojące. Funkcjonowanie nauczyciela w „świecie schematów” wyzwala wyłącznie lub prawie wyłącznie zapotrzebowanie na schematy oraz wzorce do kopiowania. To z kolei w pewnym sensie zwalnia nauczyciela z własnej aktywności edukacyjnej i może prowadzić do regresu w rozwoju zawodowym.

Sprowadzenie własnych potrzeb edukacyjnych nauczycieli do „kopiowania schematów” daje w efekcie swoiste zniewolenie edukacyjne nauczycieli, uniemożliwiające jakąkolwiek sensowną pracę pedagogiczną. Znane są przypadki, że gdy nauczyciel w odpowiednim czasie nie otrzyma konspektów, wzorców czy schematów, to po prostu nie wie, co ma robić. Zjawisko to jest jednym z objawów braku potrzeb edukacyjnych. We współczesnym systemie edukacyjnym jest ruch umysłowy, przełamujący bariery schematów, wzorców, stereotypy działań pedagogicznych, a więc wyzwalający potrzeby poznawcze.

* * *

Współczesna edukacja w sposób swoisty „przeżywa” problem: Jak uwzględnić w treści i organizacji problemy dalszego rozwoju form zbiorowego życia społecznego?

W wielu przypadkach edukacja ma charakter arbitralny, nakazowo--rozdzielczy. Jest odpowiednio zorganizowana, sformalizowana. Władze poszczególnych szczebli określają, czego i w jaki sposób mają nauczyciele uczyć. Upodmiotowienie nauczycieli i szkół, formułowane w sposób postulatywny, pozostaje w istocie rzeczy tylko hasłem. W rzeczywistości zaś występuje zjawisko uprzedmiotowienia nauczycieli i szkół.

W wielu publikacjach pisze się o upodmiotowieniu edukacji,

0    realizacji podmiotowości w procesie edukacyjnym. Podmiotowości nie można jednak wprowadzić do szkół klasycznym zarządzeniem, nakazem lub postulatem. Jednostka, instytucja, w tym i edukacyjna, staje się podmiotem, jeżeli zaistnieją określone warunki zewnętrzne

1    wewnętrzne.

Podstawowym elementem wyznaczającym charakter współczesnej edukacji jest treść i organizacja kształcenia (programy, plany nauczania — rejestr przedmiotów, liczba godzin przewidzianych na realizację). Te zaś są w obecnej praktyce ustalane arbitralnie i powodują, czy chcemy czy nie chcemy, uprzedmiotowienia edukacji. Edukacja powinna być drożna, stąd też problem granic i zakresu swobody i przymusu we współczesnej edukacji.

Tak więc system edukacyjny wymaga głębokiej refleksji. Nie chodzi przy tym o spektakularne i pozorne zmiany organizacyjne, jak to obecnie obserwujemy, ale o rzetelną i komplementarną analizę merytoryczną i całościową próbę jego modernizacji. Sprawa jest bardzo złożona. Obecnie nie ma poważnej próby określenia, czym ma być system edukacji powszechnej — dostępnej i obowiązkowej dla współczesnego pokolenia młodych Polaków.

Tymczasem w środowiskach masowego przekazu słyszymy i czytamy, że wprowadza się zmiany, korekty programów, nowe przedmioty czy też nową skalę ocen. Są to znowu zmiany pozorowane.

303