354,355

To przenikanie języka bohaterów do języka narratora jest świadectwem tego, że dąży on do likwidacji dystansu między sobą a przedstawionym światem. Funkcja tego chwytu stylistycznego jest więc pokrewna funkcji mowy pozornie zależnej.

C. Typologia podstawowych form językowo-stylistycznych

utworu epickiego

Przegląd podstawowych form językowo-stylistycznych utworu epickiego zamknijmy orientacyjną (i schematyczną) klasyfikacją tych form. W utworze epickim występują dwie płaszczyzny językowe: narracja i wypowiedzi bohaterów.

I.    Narracja ze względu na charakter przedstawionego przedmiotu dzieli się na dwie formy: przedstawieniu zdarzeń służy opowiadanie, natomiast prezentacji elementów statycznych świata przedstawionegf ■ służy opis.

1)    Opowiadanie dzieli się na szereg form ze względu na sposób relacji o zdarzeniach:

a)    opowiadanie „właściwe” jest sposobem prezentacji jednostkowych (lub częstotliwych) zdarzeń fabularnych w czasie przeszłym;

b)    opowiadanie unaoczniające jest formą służącą przedstawieniu zdarzeń fabularnych niejako zaktualizowanych w teraźniejszości; opiera się na praesens historiami ;

c)    opowiadanie informacyjne jest formą przekazu uogólnionej wiedzy narratora o zdarzeniach.

2)    Opis różnicuje się na szereg form ze względu na charakter opisywanych zjawisk; możemy wyróżnić:

a)    opisy osób (zewnętrzne i psychologiczne),

b)    opisy tła zdarzeń,

c)    opisy sytuacji (forma pośrednia między opisem a opowiadaniem).

Klasyfikacja form opisu ze w^rzględu na środki językowo-stylistyczne

nie daje się przeprowadzić w sposób zadowalający, ponieważ zróżnicowanie stylistyczne środków opisowych jest bardzo wielkie i ma charakter historyczny i gatunkowy. W każdym razie orientacyjnie mówimy o dwóch typach opisów: o opisach rzeczowych i opisach poetyckich.

II.    Wypowiedzi bohaterów (monologi i dialogi) możemy podzielić na trzy grupy ze względu na sposób ich przytoczenia przez narratora i stopień związania z narracją. Są to:

1)    Przytoczenia dramatyczne

a)    monolog w mowie niezależnej,

b)    dialog w mowie niezależnej.

2)    Przytoczenia narracyjne

a)    monolog w mowie zależnej, '

b)    dialog w mowie zależnej.

3)    Przytoczenia narracyjno-dramatyczne

.i) monolog w mowie pozornie zależnej,

b) dialog w mowie pozornie zależnej.

Żadna z wymienionych form językowo-stylistycznych nie występuje na ogól w utworze epickim samodzielnie. Zazwyczaj w konkretnym . 1 ziele łączą się ze sobą rozmaite formy, układają się w różnorodne związki i kombinacje, oddziaływają wzajemnie na siebie. Elementem • |i.ijającym i nadrzędnym jest narracja, która stanowi podstawową tkankę językową utworów epickich. Wypowiedzi przedstawionych bohaterów występują wyłącznie w jej obrębie. Niekiedy pomiędzy obydwiema tymi płaszczyznami zachodzą bardzo istotne różnice stylistyczne, np. gdy narracja jest ukształtowana zgodnie z normami języka ogólnoliterackiego, natomiast niezależne wypowiedzi bohaterów' mają charakter gwarowy'. Niekiedy dwie te płaszczyzny przenikają się nawzajem, przerastają jak gdyby jedna drugą, wymieniając między sobą właściwości stylistyczne. Tak się dzieje np. w monologu ukształtowanym w postaci mowy pozornie zależnej. W zasadzie jednak można powiedzieć, że narracja wprowadza zazwyczaj do utworu epickiego czynniki stylistycznie ujedno-li< ające, natomiast wypowiedzi bohaterów wnoszą element różnorodni iści językowo-stylistycznej.

3. WAŻNIEJSZE GATUNKI EPICKIE

Spośród gatunków' epickich omówimy trzy najbardziej reprezen-tatywne. Są nimi nowela, powieść i epos. Dw^:a pierwsze należą od epickich gatunków' prozaicznych, natomiast epos jest zwykle utworem wierszowanym.

Kolejność, w jakiej te gatunki omawiamy, nie odpowiada bynajmniej u li następstwu historycznemu; przeciwnie: z chwilą pojawienia się powieści jako wykrystalizowanego gatunku epickiego epos był już i- iiunkicm niemal całkowicie martwym.

355