4

które służy kształtowaniu pojęć i systematyzowaniu wiadomości z historii, a od niedawna również i teorii literatury. Ten stan rzeczy się zmienia. W najnowszej literaturze metodycznej coraz częściej i wyraźniej mówi się o kształtowaniu umiejętności czytelniczych i opanowywaniu zasad czy reguł odbioru, które stanowią klucz do wartości przechowywanych w skarbcu literatury. Droga dla ekspli-kacji została przetarta. Trzeba jednak również podkreślić, że przyjęcie tej metody nie ma prowadzić do odrzucenia czytania „dla historii” i „dla teorii literatury”. Jest ono nadal potrzebne, także temu, kto — jak w eksplikacji — czyta „dla czytania”.

Na ten swoisty rys metody wypadnie więc zwrócić uwagę szczególną, co znaczy, że zostanie ukazana przede wszystkim jako metoda literaturoznawcza. O tym, jak się eksplikację robi, będę mówił zrazu tak, jakby robił ją ktoś, kto rzemiosło eksplikacyjne już w znacznym stopniu opanował (maturzysta, student polonistyki, nauczyciel). Do spraw związanych z metodą jako przedmiotem i narzędziem nauczania literackiego powrócę w końcowej części wprowadzenia.

Wspomniałem już, że kanon czynności eksplikacyjnych jest otwarty na różne orientacje, metodologie i języki literaturoznawcze. Ażeby tego dowieść, spróbuję go przedstawić odwołując się do tradycji polskiego struktura!izmu i niemiecko-szwajcarskiej sztuki interpretacji.

Chociaż eksplikacja należy do gatunków krytyki mówionej, a po części improwizowanej, to wymaga starannego przygotowania, którego rezultatem są najpierw notatki, potem rozwinięty plan lub szkicowa wersja całej wypowiedzi. Uwagi o metodzie eksplikacyjnej podzielę zatem na część poświęconą pracy przygotowawczej i część dotyczącą układania i wygłaszania eksplikacji prowadzonej jako wykład.

A. PRZYGOTOWANIE EKSPLIKACJI

Eksplikacja wspiera się na rzetelnej robocie filologicznej, którą ułatwia dostęp do wydania krytycznego utworu (poprawny kształt tekstu, jego odmiany, komentarze). W braku takiego wydania koniecznym źródłem informacji są opracowania o autorze i jego twórczości. Szczegółowa analiza tekstu jest nie do przeprowadzenia

ha* Ink Ich pomocy, jak: podręczniki gramatyki, teorii i historii lilamtury oraz słowniki językowe i encyklopedyczne.

W pracy przygotowawczej można wyróżnić pięć etapów: 1) wybór tekstu; 2) sporządzenie objaśnień językowych i rzeczowych; .1) WNlępną lekturę; 4) poszukiwanie kontekstowe; 5) szczegółowe ilmlium tekstu. W toku pracy nauczyciel zmierza do uzyskania możliwie polnego oglądu tekstu, ale na każdym z etapów powinien zwracać szczególną uwagę na to, co wydaje mu się godne odnotowania rc względu na uczniów, z którymi będzie się dzielił wynikami swoich poszukiwań.

I. Wybór tekstu

Przedmiotem eksplikacji można uczynić tylko nieliczne spośród lak tur szkolnych. Kryteria wyboru wynikają z celów ćwiczenia.

Utwór powinien swoim pięknem pociągać samego nauczyciela, bo Irudno mówić z przekonaniem o rzeczach, które nas nie poruszają. Niech będzie to utwór poznawczo bogaty i cenny wychowawczo. Nie wda jąc się w rozwijanie tych hasłowych formuł i ufając, że nie zostaną pojęte ze stanowiska ciasnego dydaktyzmu, trzeba dodać, że nauczycie! z myślą o uczniach powinien wybierać przede wszystkim teksty, które mogą im sprawić trudność w czytaniu. To byłoby kryterium czwarte. Piąte ma charakter techniczny: eksplikacja nie może zająć więcej niż jedną lekcję, inaczej zmniejsza się jej pedagogiczna skuteczność. Toteż nie mechaniczna granica trzydziestu linijek lub wersów, lecz stopień trudności oraz czas, którym dysponujemy, decydują o tym, jakich rozmiarów tekst można omówić.

Owo techniczne kryterium nie sprawia kłopotu przy krótkich utworach poetyckich. Natomiast w wypadku dzieł większych zmusza do pracy na fragmentach i stawia komentatora wobec niełatwego problemu wyodrębnienia odpowiedniego urywka. Od umiejętnego wykonania tej czynności zależy w dużej mierze powodzenie całej eksplikacji. Nie uratuje jej dobry komentarz, jeśli będzie dotyczyć źle dobranego wyimka.

Toteż trzeba podkreślić, że gdy w związku z eksplikacją mówi się o urywku, to chodzi zawsze o względnie zamkniętą i samodzielną jednostkę kompozycyjną, taką na przykład, jak: opis, portret, mo-lfi