5

148 FILOZOFICZNE I IDEOLOGICZNE PODSTAWY EDUKACJI

wzorce, wediug których układały się minione wydarzenia i które mogą powtórzyć się w przyszłości oraz (4) ideologia określa również strategię działania, ponieważ dostarcza pewnego modelu przyszłości, dzięki któremu grupa orientuje się, jaką politykę należy prowadzić, aby osiągnąć pożądane cele; w ten sposób ideologia staje się programowa czy też^: nastawiona na działanie. Aby grupa mogła osiągnąć wyznaczone cele, ideologia zaleca konkretne działania polityczne bądź edukacyjne.

Ideologia jako interpretacja przeszłości

Po pierwsze ideologia zajmuje się badaniem przeszłości danej grupy. Zbiorowość tę mogą stanowić obywatele jakiegoś narodu, na przykład Niemcy lub Rosjanie, albo członkowie warstwy społeczno-ekonomicznej, takiej jak klasa robotnicza lub średnia. Grupa może się składać z przedstawicieli danego zawodu - nauczycieli, księży albo lekarzy. Ideolog analizuje przeszłość grupy po to, by opracować historyczną interpretację, która nadaje danej zbiorowości perspektywę czasową i przestrzenną oraz uzasadnia przynależność do niej. Inaczej mówiąc, ideologia kształtuje poczucie grupowej tożsamości i solidarności.

Interpretacyjna funkcja ideologii, polegająca zarówno na wyjaśnianiu przeszłości, jak i na ocenie obecnej sytuacji, umożliwia wywieranie wpływu na przyszłe wydarzenia¹. Ten aspekt ideologii jest bardzo ważny, pozwala bowiem na kształtowanie przekonań, jak również na wykorzystywanie ich przy formułowaniu strategii i programowaniu działań. Ideologiczna interpretacja, dostarczająca uzasadnienia dla danego systemu przekonań, nadaje kierunek działaniu.

Ideologiczna wykładnia przeszłości może - ale nie musi - być poprawna pod względem historycznym. Ideolog bada przeszłość grupy, starając sic znaleźć uzasadnienie dla konkretnej interpretacji. Takie selektywne poszukiwanie argumentów na poparcie danej interpretacji często prowadzi do zniekształcenia perspektywy historycznej i pomieszania mitu z prawdą historyczną, fikcji - z faktem. Przyjmując podejście zwane „prezentyzmem”, którego wystrzegają się szanujący się historycy, ideolog przedstawia własną wersję wydarzeń, które przyczyniły się do obecnej sytuacji grupy. Jeśli uzna to za konieczne, manipuluje minionymi zdarzeniami, tak aby pasowały do z góry przyjętej tezy, uzasadniającej program realizowany w chwili obecnej lub planowany na przyszłość. Na przykład w klasycznej teorii liberalizmu John Locke odwoływał się do stanu natury, w którym jednostka posiada przyrodzone prawo do życia, wolności i własności. Chociaż niemożliwe jest umiejscowienie takiego naturalnego stanu w jakimś konkretnym czasie historycznym, mityczny stan natury służy jako punkt wyjścia przy formułowaniu doktryn społecznych, politycznych i ekonomicznych przyznających jednostce pierwszeństwo nad społeczeństwem.

Innego przykładu ideologicznej manipulacji dostarczy! Marks, który traktował historię instrumentalnie, usiłując w niej znaleźć świadectwa wyzysku jednej warstwy ekonomicznej przez drugą. Przekonany o tym, że najważniejszą rolę w historii odgrywają czynniki ekonomiczne, starał się wykazać, iż wydarzenia intelektualne, artystyczne, religijne, polityczne i edukacyjne są pochodną wydarzeń gospodarczych. Dokonując selektywnej analizy przeszłości,

Marks wyjaśnia! mechanizm powstania dwóch antagonistycznych warstw ekonomicznych - burżuazji i proletariatu. Taka stronnicza interpretacja historii slużyta mu do rozbudzania w robotnikach świadomości klasowej oraz wpajania przekonania o znaczeniu i misji dziejowej proletariatu.

Koncepcja historii Niemiec opracowana w ramach nacjonalistycznej ideologii Adolfa Hitlera (nazizmu) opiera się na mitycznej supremacji rasy aryjskiej. Wykorzystując instynktowne poczucie więzi opartej na wspólnocie „krwi i ziemi”, Hitler stworzył ideę państwa jednego narodu. Jego teoria głosząca rasową dominację narodu germańskiego miała objaśniać historię Niemiec i kształtować poczucie misji -- odpowiedzialności za zaprowadzenie nowego, rasistowskiego porządku w Europie².

Ideologiczna interpretacja obecnej sytuacji

Gdy przeszłość posłużyła już do stworzenia poczucia solidarności i tożsamości grupowej, można ocenić teraźniejszą sytuację społeczną, polityczną, ekonomiczną i edukacyjną danej zbiorowości. Na przykład wyznawaną przez klasę średnią i uformowaną według zasad liberalnych hierarchię wartości - w której podkreśla się znaczenie indywidualizmu, współzawodnictwa, przedstawicielskiego systemu rządów oraz prawa do własności - można uzasadnić, przedstawiając dzieje tej warstwy społecznej jako historię upartej walki z absolutystycznymi, wrogimi tym wartościom rządami arystokracji i monarchów.

Innym przykładem wykorzystania przeszłości w celu objaśnienia bieżącej sytuacji są koncepcje wypracowane przez pewne „uciskane narody”. Hiszpańscy Baskowie szczycą się pełną chwały historią swego narodu. Na skutek splotu historycznych wydarzeń ich niegdyś wspaniała kultura została wchłonięta przez żywioł hiszpański otaczający kraj Basków. Dlatego też baskijski ruch niepodległościowy wywodzi się z określonej wizji przeszłości. Ukształtowana na gruncie historii lub mitologii koncepcja ciemiężonej w przeszłości grupy rasowej albo etnicznej, która teraz dąży do odzyskania utraconej wolności, stanowi ważną siłę napędową współczesnych tendencji etnonacjonali-stycznych. Istotnym elementem ideologii tego typu jest wpajanie młodym ludziom poczucia „utraconej wielkości” czy „świetności” i podsycanie go do momentu, gdy jarzmo ucisku zostanie zrzucone.

Mieszkańcy wiciu byłych państw kolonialnych w Afryce i Azji często snują opowieści o tym, jak wspaniale rozkwitał ich kraj, zanim zawładnęli nim imperialiści z Europy, którzy zniszczyli ich kulturowe dziedzictwo. W ideologiach tych państw wyraża się nadzieja, że wskrzeszenie pamięci o dawnej świetności zapoczątkuje odro-dzeńczy ruch narodowy, który doprowadzi kraj do ponownego rozkwitu.

W sytuacji gdy szuka się wspólnego mianownika dla przeszłości i teraźniejszości, specjalnego znaczenia nabierają procesy wychowawcze. Nieformalne źródła edukacji, takie jak środki masowego przekazu, służą do tworzenia powiązań między tym, co było, tym, co jest, oraz tym, co powinno być. Zinstytucjonalizowane działania oświatowe (podejmowane w szkołach) mają na celu ukształtowanie w umysłach dzieci - nie w pełni dojrzałych jeszcze członków zbiorowości - poczucia identyfikacji z grupą, które zapewni im łączność z przeszłością. W realizacji tego zadania szczególnie przydatne okazują się mity, legendy i biografie wybitnych łudzi. Przykładem może tu być życiorys Gandhiego. Z historii jego walki o niepodległość Indii wylania się postać o wymia-

1

Analizę interpretacyjnej funkcji ideologii można znaleźć w: S. E. Ballinger, The Naturę and Function ofEduca-tional Paliw, Bloomington, IN: Center for the Siudy of Educational Policy, Department of Ilistory and Philosophy of Education, Indiana Univcrsity 1965; R. Prattc, Idcology and Education, New York: David McKay 1977, s. 49-51.

2

Zob. np. R. Bowen, Unimsul fce: Science and Ideohgy in the Nań Stale, London: Bethaven Press 1993.