5

110

Cześć II. TRZY WIELKIE 'WIZJE HISTORII

lucji w przyrodzie (gtnesis) od relatywnie niedawnego okresu ewolucji społecznej, zorientowanej na osiąganie zamierzonych celów (telesis). Tylko ta druga jest kierowana przez świadomość i ukierunkowane na cci działanie jednostek. Mówiąc dokładniej, ewoU^jaroz-poczyna się od obejmującej cały wszechświat „kosmogenezy”. Pojawienie się zjawiska życia prowadzi do powstania.nowego mechanizmu cv.'olucyinego._czvli-,.biogcnczy'’, kt7ra nakłada się na kosmogenczę. Jakiś czas później pojawia się człowiek, co zapoczątkowuje cjzialanie kolejnego mechanizmu ewolucyjnego, „antropogenezy", w której centralną rolę

jgrywa umysł ludzki i świadomość. Ponownie mechanizm ten zaczyna działać wspólnie Iwoma wcześniejszymi, uzupełniając kosmo- i biogenezę. Wreszcie Judzie osiągają nową rmę organizacji, społeczeństwo, a wraz z nim do poprzednich dochodzi nowy mććhanizTn 'olncji, określany mianem „socjogenczy”. W efekcie,' wszystkie cztery mechanizmy działają rem, kontrolując nakładające się na siebie warstwy procesów mających .różne.źródła: smogcnczy, biogenezy, antropogenezy i socjogcnezy. Wraz z dwiema ostatnimi fazami milicja obiera nowy kierunek. Planowanie, przewidywanie, kształtowanie przyszłości daje Ikowicie nowe możliwości zmiany społecznej. Ewolucja przebiegana nowych, wyższych poziomach, równocześnie proces staje się bardziej wielowymiarowy i zhumanizowany (por. Ge II a. 1966).

Wspólne założenia teorii ewolucji

Konkretny obraz zmiany społecznej i historycznej kształtował się stopniowo w pracach klasyków cwoluejonizinu. Mimo różnic występujących między poszczególnymi autorami wszyscy wydają się zgadzać co do pewnej liczby założeń składających się na rdzetLtcorii ewolucji.

1. Wszyscy ewolucjoniści zakładają, że dzieje ludzkości posiadają unikalną formę, wzór, „logikę” lub znaczenie kryjące się za licznymi, pozornie przypadkowymi i nie^iązanymi zc sobą zdarzeniami (Berlin, 1966; Addis, 1968). Wzór ten można odkryć; jest on dostępny poznaniu, a celem teorii ewolucjonistycznej jest właśnie jego rekonstrukcja. Umożliwi ona zrozumienie historii i otworzy drogę do przewidywania przyszłości.

2. Za obiekt toczących się zmian uznaje się cale społeczeństwo, ludzkość, rodzaj ludzki. Traktuje się go jako pojedynczą, najobszerniejszą ze wszystkich całość. Nawet jeżeli niektórzy z autorów skupiają się na ewolucji wybranych fragmentów czy aspektów społeczeństwa, powiedzmy: religii (Benjamin Kidd), moralności (Edward Westermarck) lub techniki (Lewis Morgan), rozumieją, żc ewoluują one wraz z całym społeczeństwem, stanowią jedynie symptomy ewolucji całego społeczeństwa.

3. Wspomniana całość jest ujmowana w kategoriach organicznych, przez zastosowanie analogii organicznej, jako ściśle zintegrowany system komponentów i podsystemów; wszystkie one, razem i osobno, przyczyniają się do zachowania i kontynuacji całości.

'1. Nacisk kładzie się na zmiany takiej organicznej całości, systemu społecznego. Jeżeli bierze się pod uwagę zmiany w obrębie składników, komponentów lub podsystemów, to jedynie zc względu na ich wkład do ogólnej ewolucji społeczeństwa.

5. Zmianę społeczeństwa traktuje się jako wszechobecną, jako naturalną, konieczną? i nieuchronną cechę rzeczywistości społecznej. Jeżeli zauważa się stabilność lub stagnację, interpretuje się je jako zmianę, która uległa wstrzymaniu, zahamowaniu i traktuje się je jako wyjątki.

6.    Ponieważ zmiana o charakterze ewolucyjnym dotyczy pojedynczej całości, spolc-czeństwajako-c^^oi^tltiltujs~się‘ j ą jako pojedynczy, wszechogarniający proces, któty tnożna postrzeg«2Ć i badać jako całość^ na najwyższym poziomie abstrakcji.

7.    Zmiana społeczeństwa jest postrzegana jako kiermikowa. przebiegająca od form prymitywnych dojozwinielycli. od stanów prostych do złożonych, od rozproszenia do skupienia, od homogeniczności do heterogcniczności, od chaosu do organizacji..Ruch ten ma charak-ter stały i nieodwracalny; żaden wcześniejszy etap społeczeństwa się nie powtarza, a każdy następny etap znajduje się~wyżej'ńa’skali złożoności i zróżnicowania.

8.    Zmianą ewolucyjna ma charakter jednoliniowy, biegnie według jednego, z góry ust§!onęg03Vzpru lub trajektorii. Oczywiste różnice, jakie obserwuje się między różnymi fragmentarycznymi społeczeństwami lub kulturami w obrębie społeczeństwa ludzkiego jako całości, wynikają z wolniejszego lub szybszego tempa tego samego procesu ewolucyjnego w różnych częściach świata. Bardziej prymitywne lub zacofane społeczeństwa są po prostu opóżnipiife.w procesie, jednak nieuchronnie podążą tą samą drogą za społeczeństwami bar-dzięi- rpfcwjniętymi, \y. szczególności za najbardziej dojrzałymi społeczeństwami Zuchodu. „Fundamentalnym kryterium w tym szeregu jest zrównanie nowoczesności, czyli zjawisk zachodzących w społeczeństwach Zachodu, z dojrzałością; i na odwrót, tradycjonalizm wskazuje na niedojrzałość i niedostatek rozwoju" (Smith, 1976: 37). Istniejące współcześnie prymitywne społeczeństwa pokazują nam, jak społeczeństwa Zachodu wyglądały w przeszłości. Te z kolei pokazują bardziej prymitywnym społeczeństwom, jak będzie wyglądała ich przyszłość. Analityczna skala zróżnicowania pokrywa się z chronologiczną skalą rozwoju. Ujmując rzecz metaforycznie, drabina dziejów jest jedna, (ylc tylko, że różne społeczeństwa stoją na różnych jej szczeblach.

9.,Ta.wspólna trajektoria ewolucji dzieli się na określone stadia, fazy czy okiesy, które układają się w ciągłą sekwencję i z których żadne nic może zostać ominięte.

10. Zmianę o charakterze ewolucyjnym postrzega się jako stopniową, ciągłą, narastającą i kumulatywną. Ogólny postęp ewolucji jest płynny i nie zawiera radykalnych nieciągłości, załamań czy przyspieszeń. Nawet jeżeli w pojedynczych społeczeństwach, kulturach cży cywilizacjach pojawiają się kryzysy, zwroty w tyl czy erupcje, nie osłabia to generalnie stopniowego charakteru zmiany.

11 • TwieędzLsię. że ęwplucj^])odlega uniwersalnemu, jednakowemu mechanizmowi przyczynowemu; na wszystkich etapach działają te same procesy, te same przyczyny popychają proces do przodu. (Godnym uwagi wyjątkiem jest tu Lester Ward z jego pojęciem sekwencji różnych mechanizmów ewolucyjnych, jednak nawet w jego teorii ostateczna „logika" kryjąca się za ewolucją jest taka sama). Większość autorów przyjmuje stanowisko monokauzalne, zakładając, że proces ewolucji jest ostatecznie determinowany przez pojedynczą, unikalną przyczynę.

12.    Wrodzony impuls popychający społeczeństwo ludzkie do zmiany jest umiejscowiony w samej jego „naturze", wywodząc się z elementarnej potrzeby samorealizacji i sarr.o-przckształcania. A zatem uznaje się, że ostateczne przyczyny zmiany ewolucyjnej mają charakter immaneniny, endogenny. Ewolucja polega na rozwijaniu kryjącego się w społeczeństwie potencjału, od form zarodkowych do dojrzałych.

13.    Zmiana ewolucyjna ma charakter spontaniczny. Zachodzi w niezamierzony i często niezauważony sposób, wytwarzając utajone skutki, które są zagregowanymi i skumulowanymi łącznymi efektami procesów, których członkowie społeczeństwa nie są nawet świa