60

132 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

traktować jako następstwa praw rządzących elementami tych całości. Otóż biologowie współcześni, mając na oku wypadki podobne do wypadku rozpatrywanego powyżej i liczne inne, dochodzą do przekonania, że jeśli idzie o przyrodę żywą, to znajomość praw rządzących elementami nie wystarcza dla wywiedzenia z nich praw, które rządzą złożonymi z nich całościami, lecz że dla zrozumienia zachowania się całości złożonych trzeba sięgać do praw swoistych, nieprzywiedlnych do praw odnoszących się do elementów. Co więcej, sądzą oni, że znajomość całości i praw nimi rządzących jest niezbędna dla zdania sprawy z zachowania się elementów. Pogląd ten, posiadający licznych wyznawców wśród biologów i psychologów, nazywa się lioliz m e m (od greckiego oXoę, liolos, cały). Doktryna ta, która rozpatruje jako całości nie tylko poszczególne organizmy zwierzęce i roślinne, ale również złożone z indywidualnych organizmów kolonie i zespoły, głosi, że zachowanie się takich zespołów odbywa się według praw niesprowadzalnych do praw rządzących zachowaniem się indywidualnych organizmów, upatruje w tych zespołach coś więcej niż tylko sumę organizmów, widzi w nich jakby indywidua wyższego rzędu, posiadające życie swoiste i swoiste prawa. Nie mogła też ta doktryna nie mieć wpływu na poglądy dotyczące stosunku jednostki ludzkiej do społeczeństwa, dostarczając w pewnym sensie poparcia tendencjom antyindywidualistycznym, przyznającym pewien prymat organizmom społecznym, jak naród lub państwo, przed jednostką ludzką.

Ramy niniejszych wywodów nie pozwalają nam wykroczyć poza to szkicowe tylko przedstawienie referowanych tu poglądów i poddać ich analizie krytycznej, na którą zasługują.

CELOWOŚĆ UTYLISTYCZNA

Poza już omówionymi sposobami pojmowania celowości istnieje w mowie codziennej jeszcze inne. Mówi się na przykład o celowym urządzeniu żywych organizmów, o celowym ich zachowaniu się itp. Gdy na przykład mówię, że organizm zwierzęcia jest urządzony celowo, to nie chcę przez to stwierdzić, że ktoś go tak urządził, aby urzeczywistnić jakiś cel, ale po prostu tylko to, że jest on urządzony w sposób korzystny dla niego samego lub dla gatunku, do którego należy. Gdy mówię na przykład, że wytwarzanie barwnych kwiatów przez rośliny owadopylne jest celowe, nie chcę przez to powiedzieć, jakoby rośliny świadomie wytwarzały kwiaty po to, aby przez to osiągnąć pewien zamierzony cel, lecz rozumiem przez to, iż to wytworzenie kwiatów przyczynia się do utrzymania gatunku tej rośliny. Przy tym rozumieniu celowości celowe jest to, co przyczynia się do osiągnięcia jakiejś wartości, jakiegoś dobra. Takie rozumienie celowości nazwiemy celowością utylistyczną.

OPTYMIZM I PESYMIZM

Otóż w związku z tym pojęciem celowości pozostaje inne zagadnienie metafizyczne, występujące pod mianem zagadnienia optymizmu i pesymizmu. W zagadnieniu tym chodzi o to, czy świat jest urządzony celowo, tzn. tak, że przyczynia się do urzeczywistnienia takiego lub innego dobra, czy też, przeciwnie, urzeczywistnieniu tego dobra się przeciwstawia. Pierwszy pogląd nazywa się optymizmem, drugi pesymizmem. Zależnie od tego, o jaką przy tym wartość, czyli o jakie dobro chodzi, mamy do czynienia z różnymi odmianami optymizmu i pesymizmu. Może chodzić o dobro biologiczne, o warunki pomyślne dla utrzymania organizmów lub gatunków biologicznych przy życiu. Można pytać, czy wszystkie szczegóły urządzenia organizmów są korzystne dla utrzymania ich przy życiu i normalnego ich rozwoju w danych warunkach. Dobrem, o które może chodzić, może być szczęście. Wtedy w zagadnieniu optymizmu i pesymizmu idzie o to, czy urządzenie świata sprzyja osiągnięciu na nim szczęścia. Byłby to optymizm lub też pesymizm cudajmonologiczny. Może dalej chodzić o dobro moralne, można mianowicie pytać, czy świat zmierza ku urzeczywistnieniu dobra moralnego, czy też, przeciwnie, przeważa w nim zło moralne. Tu mielibyśmy do czynienia z optymizmem lub też pesymizmem etycznym. Można wreszcie też mówić o optymizmie czy pesymizmie estetycznym; pierwszy utrzymywałby, że w święcie przeważa piękno, drugi widziałby w nim przewagę brzydoty.

Zagadnienie optymizmu i pesymizmu zalicza się zwykle do metafizyki, leży ono jednak na pograniczu między metafizyką a tą lub inną nauką aksjologiczną (nauką o wartościach), a więc na pograniczu metafizyki i etyki, metafizyki i estetyki itd.