63

138 Kazimierz Ajdukicwicz - Zagadnienia i kierunki filozofii

różnym i nie stanowi w żadnym sensie jego składnika. Inaczej sądzą panteiści, którzy Boga utożsamiają ze światem lub z jego substancją.

ATEIZM

Oczywiście, nie wszyscy filozofowie zajmujący się problematyką religijną zajmują wobec wierzeń religijnych postawą pozytywną. Nie brak i takich, którzy zasadniczo sią religii przeciwstawiają. Tych, którzy w szczególności zaprzeczają istnieniu Boga, nazywa sią ateistami. Ateistami są przede wszystkim materialiści, z wyjątkiem takich materialistów, jak na przykład stoicy, którzy Boga utożsamiają ze światem, a świat uważają za twór materialny, a wiąc z wyjątkiem materialistycznych parteistów. Dla materialistów nowoczesnych wszelka religia jest pozostałością dziecinnego okresu ludzkości, antrópomorfizującego siły przyrody, a potrzeba wiary w Boga i Jego opatrzność występuje tylko u ludzi, którzy nie wyrośli z infantylizmu, każącego im w chwilach niebezpieczeństwa szukać schronienia pod ojcowską opieką Bóstwa. Rzecz jasna, że ze strony obrońców religii materialistycznc próby wyjaśnienia psychologicznej genezy wiary religijnej spotykały sią z surową krytyką, zarzucającą materialistom, iż taka jest geneza religii tylko u osób prymitywnych, natomiast u osób wyposażonych w bogatsze i głębsze życie wewnętrzne opiera się wiara religijna na swoistego rodzaju głębokich przeżyciach, których nieznajomość dowodzi tylko ubóstwa duchowego życia materialistów. Wobec chwicjności pojęcia Boga, tzn. wobec bardzo różnych znaczeń, jakie się z tym terminem w dziejach filozofii łączy, termin ateizm, podobnie jak i nazwy kierunków ateizmowi przeciwstawianych nie są jednoznaczne. Na tę chwiejność i zmienność pojęcia Boga w dziejach filozofii zwraca się na ogól niedostatecznie uwagę.

ZAGADNIENIE NIEŚMIERTELNOŚCI DUSZY U FILOZOFÓW

Drugim - jak wyżej wspomniano - głównym tematem dociekań metafizyki religijnej jest zagadnienie nieśmiertelności duszy. Religie z reguły głoszą wiarę w życie pośmiertne, przy czym różne religie różne na to życie mają poglądy. Próby samodzielnego ustosunkowania się do tego zagadnienia zalicza się również do metafizyki. Jest to zagadnienie, podobnie jak i kwestia Boga, dla uczucia nieobojętne. Spór między materialistami a obrońcami duszy, sam w sobie zimny i beznamiętny, nabiera dopiero krwi i rumieńców z uwagi na związki zachodzące pomiędzy nim a zagadnieniem życia pośmiertnego. Materialiści z zasady negują to życie, obrońcy duszy bodaj bez wyjątku je przyjmują. Starają sią przy tym podać argumenty dowodzące rzekomo nieśmiertelności duszy. Niektórzy czerpią je z rozważań nad istotą duszy jako czegoś prostego i nie-rozkladalnego na części, inni wyprowadzają je z przesłanek czerpanych z nauk przyrodniczych, inni wreszcie (Kant), odrzucając tamte argumenty jako bezwartościowe, uważają nieśmiertelność duszy tylko za postulat, którego domaga sią nasze poczucie moralne, nasza ufność w urzeczywistnienie sią sprawiedliwości i uświęcenia człowieka.

Samą istotą nieśmiertelności pojmowano jednak niejednakowo. Większość filozofów, wyznających wiarą w nieśmiertelność, przedstawiała sobie ją jako pośmiertne trwanie indywidualnych dusz, zachowujących świadomość własnej tożsamości z tego okresu, który nazywamy życiem. Niektórzy natomiast odrzucali indywidualną nieśmiertelność duszy, sądząc, iż indywidualizacja duszy jest nieodłącznie związana z jej przebywaniem w ciele. Dusza z ciała wyzwolona traci swą indywidualność i zlewa się w jedno z duszą gatunku ludzkiego, wspólną wszystkim ludziom. Taki był na przykład pogląd niektórych komentatorów Arystotelesa, rozwijających jego pogląd, według którego dusza jest tylko formą ciała (Averroes). Według innych (Fechner), którzy wierzyli, że nie tylko człowiek, ale i wszelkie twory organiczne i nieorganiczne, a nawet cały wszechświat jest uduchowiony, dusza człowieka po jego śmierci traci wprawdzie swój byt indywidualny, ale nic ginie, lecz roztapia sią w duszy wszechświata, jak kropla deszczu, która wpada w morze.

METAFIZYKA RELIGIJNA I ETYKA

Omówione wyżej zagadnienia filozoficzne, wyrastające z religii, zalicza się wprawdzie do metafizyki, nic są one jednak najczęściej obojętne dla innej dyscypliny filozoficznej, a mianowicie dla etyki normatywnej. Szukając odpowiedzi na jej naczelne pytania: Do czego warto dążyć? i Jak powinno się postępować? - znajdowali liczni filozofowie przesłanki dla tych odpowiedzi w rozwiązaniu tych właśnie religijno-filozoficz-nych zagadnień. Wiara w Boga jako prawodawcą moralnego świata wskazywała niektórym filozofom, jakie są obowiązki moralne człowieka, wiara w nieśmiertelność duszy wpływała na pogląd na to, w czym należy szukać prawdziwego szczęścia. Do tych metafizycznych problemów, których rozwiązania domagała się, zdaniem niektórych, etyka, należało też zagadnienie wolności woli, o którym mówiliśmy w związku z zagadnieniem