68

9. Pozytywizm

Nazwa epoki

Nazwa epoki literackiej została zapożyczona z filozofii, pozytywizmem określa się bowiem kierunek filozofii europejskiej XIX wieku opisany i nazwany przez Augusta Comte'a' w jego dziele Kurs filozofii pozytywnej. Według Comte'a pozytywny to inaczej realny, pozostający w opozycji do fantastyki i służący konkretnym celom - czyli użyteczny. Zdaniem Henryka Markiewicza (polski historyk literatury, wybitny znawca tej epoki) pozytywizm można nazywać również realizmem.

Romy czasowe

Data początkowa jest wyraźnie zarysowana, to rok 1864, czyli upadek powstania styczniowego (niektórzy badacze literatury wskazują rok 1863). Kłopotów nastręcza data zamykająca epokę. Umownie za koniec pozytywizmu uznaje się lata 1890-1895 jako czas debiutów twórców zaliczanych do Młodej Polski: Jana Kasprowicza, Kazimierza Przerwy-Tetmajera, Stefana Żeromskiego.

puMnaofl

Obie nazwy odnoszą się da zjawisk ogarniających całą kulturę europejską; przez pozytywizm rozumie się w tej terminologii panujący światopogląd i styl kultury, przez realizm - główny wówczas prąd literacki.

Henryk Markiewicz Pozytywizm, 2004

Charakterystyka epoki

Artur Grottger, Branka (1863)

Nowe pokolenie pozytywistów, wkraczając na arenę dziejów, próbowało zaznaczyć swą inność przede wszystkim przez odrzucenie ideologii swych romantycznych poprzedników. Pozytywiści zrezygnowali zatem z walki narodowowyzwoleńczej, ponieważ uznali, że przyniosła ona więcej szkody niż pożytku: Otóż przekonaliśmy się w bolesnych doświadczeniach, że ani jednego zapewne, ani drugiego dać nam nie może gra w loterię wojenną i zagraniczne łaski, lecz ciężka, spokojna i wytrwała praca (Aleksander Świętochowski, Wskazania polityczne).

Młodemu pokoleniu obce się stały romantyczne idee mesjanizmu zarówno w wersji Mickiewicza, jak i Słowackiego. Ani cierpienie za miliony, ani walka za miliony, ale praca dla dobra ogółu urosła do rangi najwyższej cnoty, była też miernikiem wartości jednostki i jej patriotyzmu.

Do realizacji nowej ideologii nieprzydatne okazały się gatunki literackie charakterystyczne dla poprzedniej epoki, zostały zatem odrzucone, a ich miejsce zajęły: powieść realistyczna, naturalistyczna i historyczna, nowela, obrazek oraz gatunki publicystyczne.

Pozytywiści wrócili do patrzenia na świat szkiełkiem i okiem, dlatego z utworów literackich zniknęły ziewy, duchy i upiory. Literatura pozytywizmu pochyliła się nad warstwami najbiedniejszymi - chłopom i rodzącym się miejskim proletariatem. Uczyła i wychowywała, starając się obrazami nieszczęść najber-dziej pokrzywdzonych i szukaniem przyczyn społecznej niesprawiedliwości, wstrząsnąć sumieniami zamożnych obywateli. Propagowano filantropię uważaną za obowiązek względem najuboższych.

• Opisując polski pozytywizm, warto wspomnieć o Szkole Głównej działającej w Warszawie w latach 1862-1869. Uczelnia ta obejmowała wydziały: filozoficzny, medyczny, matematyczno-’" zyczny i prawny. Przyczyniła się do ożywienia życia umysłowego i kulturalnego. Studiowali w n;= między innymi Henryk Sienkiewicz, 8olesław Prus, Piotr Chmielewski, Adolf Dygasiński i Aleksander Świętochowski.

Pozytywistyczny program

praca organiczna

szerzenie oświaty wśród najbiedniejszych warstw społecznych

Uwłaszczanie włościan nadało im. oprócz swobody i gruntu, obszerny zakres praw z samorządem połączonych. Gdyby rakie nadanie otrzymał lud przynajmniej elementarnie masie wykształcony [...Iz pewnością umiałby wyciągnąć wielkie dła siebie korzyści.

Aleksander Świętochowski, Praca u podstaw

emancypacja kobiet

zrównanie praw kobiet i mężczyzn

1...1 kobieta jest przede wszystkim i nade wszystko człowiekiem, cele więc jej muszą być ludzkie i, jako takie, spotykać zapory nie dające się inaczej zwyciężyć, jak trudem; aby zaś ten trud skutecznie ponieść, kobieta powinna posiadać i Używać takiejże siły moralnej i umiejętności, jakie w logicznym życiu posługują mężczyźnie.

Eliza Orzeszkowa, Kilka słów o kobietach

entuzjazm dla nauki

[...) osiągnięcia nauki przyczyną ulepszenia świata i podniesienia poziomu umysłowego społeczeństwa.

Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 6: Pozytywizm, 2003

organizm państwowy został porównany do organizmu biologicznego - wszystkie organy (warstwy społeczne) muszą dobrze funkcjonować, aby cały system był zdrowy

Praca organiczna miała być troską o zrównoważony i harmonijny postęp cywilizacyjny dokonujący się na wszystkich poziomach struktury cywilnej [...], materialnej, intelektualnej, psychicznej i duchowej.

Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, t. 6: Pozytywizm. 2003

asymilacja Żydów

--V—-\

próba walki ze stereotypem Żyda, przeświadczenie, że należy zgłębić wiedzę o narodzie, z którym żyje się pod jednym dachem przez wiele wieków, i zmienić do niego swój stosunek, bo na to zasługuje

Zdaniem moim, kwestia żydowska kuleje u nas najbardziej z tej właśnie strony, wyobrażenia nasze o historii, religii i obyczajach żydowskich są wprost dziecinne [...] przed fantazją naszą stoi wiecznie Żyd takim, jakim wymalowały go średnie wieki. Istota wpól-nadprzyrodzona, tajemnicza, owiana grozą popełnionych zbrodni i dymem siarczanym wydobywanym z paszczy diabelskiej przez łacińskie egzorcyzmy.

Eliza Orzeszkowa, O Żydach i kwestii żydowskiej

Realizm swoje najbardziej spektakularne wypowiedzi odnalazł w prozie - głównie w powieści i nowelistyce. Stosunkowo sfobo przeniknął do liryki, w której obserwujemy jego wpływ jedynie w formie gatunkowej obrazka.

®

W Polsce naturalizm doczekał się recepcji głównie za sprawą twórców skupionych wokół czasopisma „Wędrowiec" (A. Sygietyński, A. Dygasiński, S. Witkiewicz).

Historia literatury polskiej, pod red. Anny Skoczek, I. 6: Pozytywizm, 2003

Najbardziej charakterystyczne prądy literackie epoki

		.....Tl
realizm		naturalizm
_'.........W'^1 '_ .		~ f
e ----------- —s ~ Honore de Balzac, Lew Tołstoj, Bolesław Prus, Eliza Orzeszkowa V		Emile Zola, Gustaw Flaubert J
		-----Ł_
f Wierne i w miarę możliwości obiektywne opisanie rzeczywistości; przedstawienie świata we wszystkich jego barwach i odcieniach.		Odmiana realizmu polegająca na ukazywaniu świata z naciskiem na jego ciemne strony.
■ - Realizm ukazuje: •    zależność jednostki od społeczeństwa (Honore de Balzac) •    głębię psychologiczną postaci (Stendhal, Fiodor Dostojewski) •    panoramę społeczeństwa (Charles Dickens)		Cechy naturalizmu: •    zainteresowanie miastem--molochem z jego przemysłową i urbanistyczną infrastrukturą •    człowiek zależny od bezwzględnych praw natury i społeczeństwa •    bohater z nizin - chłop, proletariusz, drobnomieszczanin •    język potoczny