CCF20100823002

VIII W KRĘGU LITERACKIEJ TRADYCJI

jako ludzi, którzy dzięki swej pierwotności stoją wyżej od przedstawicieli innych warstw społecznych. Takim bohaterem jest Jarema z Jermoly Kraszewskiego, Kuźma z Jaryny, a także Sa-char z Historii kolka w plocie tego samego autora. Jest nim tytułowy Hryhor Serdeczny z powieści Jeża czy też Andryj Bisnowaty z Handzi Zahornickiej tegoż pisarza.

Gdy w jednych utworach podnoszono walory świata chłopskiego, w innych nawiązywano w sposób pośredni lub bezpośredni do tradycji literatury antyarkadyjskiej. Patronowali temu nurtowi naszej literatury pisarze staropolscy, z Rejem jako autorem Krótkiej rozprawy między panem, wójtem a plebanem, a także Krzysztof Opaliński, twórca satyry Na ciężary i opresyją chłopską w Polszczę. Po upadku powstania listopadowego ten nurt literacki leprezentowali przede wszystkim twórcy o radykalnych poglądach politycznych i społecznych. Starali się oni w pierwszym rzędzie przekonać czytelników, że krzywda, jaką cierpi chłop polski, prowadzi prosto do buntu i krwawej zemsty. Odnajdujemy to przekonanie w utworach autorów znanych i cenionych, jak choćby Seweryn Goszczyński (Wojsko królowej Jadwigi) czy Narcyza Żmichowska (Dańlco z Jawuru). Motyw zemsty chłopskiej na krzywdzicielach rozwijali także twórcy niższych lotów, jak choćby Jan Czyński (Bunt kobiet, Cesarzewicz Konstantyn i Joanna Grudzińska, czyli Jakubini polscy) czy Julia Woykowska (Piosnki dla ludu wiejskiego).

Mściciele chłopscy należą do dosyć licznej gromady chłopskich bohaterów antyarkadyjskich, jacy pojawili się w prozie polskiej lat czterdziestych XIX w. Obok nich poczesne miejsce zajmują... ofiary „pańskiego kochania”: skrzywdzone dziewczęta wiejskie. Jedną z pierwszych takich bohaterek literackich jest nieszczęśliwa kochanka z Rybki Mickiewicza. Po upadku powstania listopadowego otrzymuje ona spory zastęp literackich sióstr. Największą bodaj sławę spośród nich zyskała Halka z poematu Włodzimierza Wolskiego, którą unieśmiertelnił Stanisław Moniuszko. Obok niej stoją inne: Ulana z głośnej powieści Kraszewskiego, Pałaszka z opowieści Sierpińskiego Pan Zel-man, ale także Julusia z Budnika i Naścia z Historii Sawki Kraszewskiego. Rozwinął ten motyw Wolski w „poemacie fantastycznym” zatytułowanym Polośka, a także Karol Szajnocha w Paniczu i dziewczynie.

Pośród motywów obrazujących krzywdę ludu osobne miejsce zajmuje sprawa tragicznej postaci wykształconego chłopa. Z kaprysu pańskiego bądź też z dobrej woli jakiegoś pana trafiało dziecko chłopskie do pałacu, otrzymywało tam wykształcenie, często wykazując się swym wrodzonym talentem. Niestety, dosyć często sielanka trwała krótko: oto wskutek zmiany kaprysu pańskiego bądź jakichś innych okoliczności (śmierć opiekuna, przejęcie władzy we wsi przez nowego pana) syn chłopski tracił nagle wszystko, co zyskał. Więcej, zmuszany był powrócić do statusu chłopa pańszczyźnianego. Poczet takich bohaterów literackich otwiera Grzegorz z przywołanej już tutaj powieści Czyń-skiego Bunt kobiet, syn chłopa wychowany razem z kasztelani-cem. Z woli nowego pana musi on wrócić do stanu niewolniczego. W czasie kijowskiej wyprawy Bolesława Śmiałego (akcja powieści toczy się w XI w.) jemu to pisarz każe stanąć na czele zbuntowanego przeciw możnym gminu. Równie tragicznie potoczyły się losy kilku innych chłopskich bohaterów literackich z lat czterdziestych, m.in.: Bartłomieja Sochy z opowieści Cypriana K. Norwida Łaskawy opiekun czyli Bartłomiej Alfonsem, znanego powszechnie Ostapa Bondarczuka wykreowanego przez Kraszewskiego, Stanisława Skiby z powieści Władysława Syrokomli Rywale, a także bohatera szkicu powieściowego Zemsta mlecznego brata pióra Aleksandra Wilkońskiego.

Przywołane wyżej utwory, zarówno należące do nurtu arkadyjskiego, jak i antyarkadyjskiego, stanowią swoiste epitafium, jakie literatura polska stworzyła dla ostatniego pokolenia chłopów pańszczyźnianych. jWłaściwie żaden z przywołanych autorów nie potraktował chłopskiego bohatera jako postać, która sama w sobie jest na tyle interesująca, że można o niej pisać, h