CCF20130410004

w zależności od czasu. Jeżeli język ma charakter trwały, to nie tylko dlatego, że jest związany ze zbiorowością, -lecz także dlatego, że jest umieszczony w czasie. Te dwa fakty są nierozłączne. W każdym momencie solidarność z przeszłością góruje nad wolnością wyboru. Mówimy homme i chien, gdyż przed nami mówiono homme i chien ⁶. Nic przeszkadza to w niczym, że w całości języka nic istnieje więź między tymi dwoma przeciwstawnymi czynnikami: dobrowolna umowa, na mocy której wybór jest wolny, i czas, dzięki któremu wybór ten jest ustalony. Znak, właśnie dlatego, że jest dowolny, nie ma żadnego innego prawa poza prawem tradycji i dlatego, że opiera się na tradycji, może być dowolny.

§2. ZMIENNOŚĆ

Czas, który zapewnia językowi ciągłość, ma jeszcze inny skutek, na pozór sprzeczny z pierwszym: ten mianowicie, że przekształca szybciej lub wolniej znaki językowe, tak że w pewnym sensie można mówić równocześnie o niezmienności i zmienności znaku ^{1 2}.

W ostatecznym wyniku te dwa fakty są zgodne: znak może się zmieniać, dlatego że jest kontynuowany. Tym, co dominuje w każdej zmianie, jest przetrwanie dawnej materii; niewierność w stosunku do przeszłości jest tylko względna. Oto dlaczego zasada zmiany opiera się na zasadzie ciągłości.

Zmiana w czasie przybiera różne formy, a każda z nich może dostarczyć tematu do poważnego rozdziału w językoznawstwie. Nie zagłębiając się w szczegóły, oto, co należy stwierdzić.

Przede wszystkim nie powinniśmy mylić znaczenia, jakie ma tutaj wyraz „zmiana”. Mogłoby się nasunąć przypuszczenie, że chodzi szczególnie o zmiany fonetyczne, jakim ulega signifiant, albo o zmiany znaczenia dotyczące signifić. Taki pogląd byłby niewystarczający. Jakiekolwiek byłyby czynniki zmian, czy będą one działały razem, czy oddzielnie, doprowadzają zawsze do przesunięcia związku między signifić i signifiant ’.

Oto kilka przykładów. Łacińskie necare oznaczające 'zabijać’ przeszło we francuskim w noyer ⁸ o obecnym jego znaczeniu. Zmieniły się zarówno obraz akustyczny, jak i pojęcie; wyróżnianie dwóch części tego zjawiska jest jednak bezużyteczne; wystarczy stwierdzić in globo, że więź pojęcia i znaku³ rozluźniła się oraz że nastąpiło przesunięcie w ich związku. Jeśli zamiast porównywać necare łaciny klasycznej z naszym francuskim noyer, przeciwstawimy to ostatnie wyrazowi necare łaciny ludowej z IV lub V w., który oznaczał 'topić’, będzie to nieco inny przypadek; lecz i tu, mimo że nie ma wyraźnej zmiany signifiant, zachodzi przesunięcie związku pojęcia ze znakiem.

Staroniemieckie dritteil 'trzecia część’ stało się we współczesnym niemieckim Drittel. W tym przypadku, chociaż pojęcie zostało to samo, stosunek zmienił się podwójnie: signifiant uległ zmianie nie tylko w swym aspekcie materialnym, lecz także w swej formie gramatycznej; nie zawiera już dłużej pojęcia Teil⁴; jest to wyraz prosty. W taki czy inny sposób zawsze mamy tło czynienia z przesunięciem związku.

TV anglosaskim preliteracka forma fót 'stopa’ pozostała fot (ang. współcz. foot), gdy natomiast liczba mnoga *fóti 'stopy’ przeszła w fet (ang. współcz. feet). Jakiekolwiek jednak zmiany zakłada ta ostatnia forma, jedno nie ulega wątpliwości: nastąpiło przesunięcie związku, powstały inne korespondencje między materiałem dźwiękowym a pojęciem..

Język nie ma absolutnie żadnej możności obrony przed czynnikami, które w każdej chwili wywołują owo przesunięcie związku łączącego signifiant z signifić. Jest to jedno z następstw dowolności znaku.

Wszystkie inne instytucje ludzkie — obyczaje, prawa itd. — opierają się, chociaż w różnym stopniu, na naturalnych związkach między rzeczami; istnieje tam konieczna zgodność między użytymi środkami a celami, do których się dąży. łsawet moda ustalająca nasz ubiór nie jest w pełni dowolna: nic może przekroczyć pewnej granicy warunków podyktowanych przez ciało ludzkie. Język natomiast nie jest ograniczony niczym w wyborze swych środków, nie widzimy bowiem niczego, co miałoby przeszkadzać skojarzeniu jakiegokolwiek pojęcia z jakimkolwiek szeregiem dźwięków.

Aby wykazać, że język jest czystą instytucją, Whitney⁵ słusznie kładł nacisk na dowolny charakter znaków, umieszczając dzięki temu językoznawstwo na właściwej osi. Nic doszedł jednak do końca i nie dostrzegł, że ów dowolny charakter odróżnia radykalnie język od wszystkich innych instytucji. Widzimy to dobrze, obserwując sposób, w jaki rozwija się język; trudno o coś bardziej złożonego: ponieważ umieszczony jest równocześnie w zbiorowości społecznej

7* 99

1

“ Franc. liomme 'człowiek', 'mężczyzna', chien 'pies'.

2

Niesłusznie zarzucano by Ferdynandowi de Saussure brak logiki czy paradoks w tym przypisywaniu językowi dwócb sprzecznych ze sobą właściwości. Przeciwstawiając te dwa wyraźne terminy, chciał on tylko silniej zaznaczyć prawdę, że język zmienia się, lecz mówiący nie są w stanie go zmienić. Można również powiedzieć, że jest on nietykalny, lecz nie niezmienny. (Wyd.)

¹ Mamy tutaj dowód na to, że dla do Saussure’a badania diachroniczno powinny być prowadzone w ścisłym związku z rozważaniami nad globalną funkcjonalnością systemu. Jeszcze wyraźniej to widać w sformułowaniu, które znajdujemy w notatkach słuchaczy de Saussuroha, por. zwłaszcza zapis Constantina (zob. Engler, s. 166, k. 5, 1248-1250): „Nie mówmy o zmianie znaków, jak to robiliśmy przed chwilą dla większej jasności. To nasuwa bowiem myśl, że chodzi tylko o fonetykę: o zmianę w formie wyrazów, o przekształcenia wyobrażeń akustycznych, albo o zmianę znaczenia. Byłoby to niewłaściwe. Jakiekolwiek byłyby różne czynniki zmiany i chociaż całkowicie byłaby różna ich natura, wszystkie one działając harmonijnie (zgodnie) doprowadzą do zmiany stosunku między pojęciem a znakiem, czyli stosunku między signifiant i signifić. Lepiej chyba będzie powiedzieć: do przesunięcia stosunku między pojęciem a znakiem”. Por. toż de Mauro, s. 449, przyp. 154.

3

*    Franc. noyer 'topić, zatapiać’.

•    Mamy tu przykład niezbyt konsekwentnego sformułowania de Saussure’a, W którym wbrew przyjętym przez siebie ogólnym założeniom utożsamia on znak z Wartością signifiant, czyli z signifić. Nie jest to pomyłka redaktorów Kursu, albowiem terminy ..pojęcie” i „znak” (idee, signe) występują w notatkach słuchaczy de Saussure’a (zob. Engler, s. 166, k. 2, 5, 1252).

4

   Niem. Teil 'część’.

5

   O Wliitneyu zob. Wprowadzenie do nin. wydania, s. 16.