CCF20130101003

94 ZBIGNIEW SAWIŃSKI

Centralny punkt teorii Davisa i Moore’a stanowi mechanizm rekrutacji do pozycji i ról społecznych jednostek o odpowiednich predyspozycjach. Zakłada się, że poszczególne role i pozycje różnią się swą ważnością z punktu widzenia funkcjonowania systemu, w związku z czym pozycje „ważniejsze” powinny być obsadzone przez jednostki charakteryzujące się pożądanymi atrybutami. Zestaw tych atrybutów był niejednakowy w różnych epokach historycznych. Na przykład w społeczeństwach przedindustrialnych tworzyła go przynależność do określonych stanów nabywana poprzez urodzenie.

Funkcjonowanie społeczeństw przemysłowych - stanowiących dziedzinę zastosowań omawianej teorii - podporządkowane jest mechanizmom rynkowym i zasadom efektywności ekonomicznej. Wymogi efektywności narzucają potrzebę przyjęcia pewnych uniwersalnych reguł obsadzania ważnych społecznie pozycji i zasad wynagradzania za pełnienie ról związanych z tymi pozycjami. Według tych reguł kluczową rolę w determinowaniu sytuacji życiowej jednostek odgrywają ich zdolności oraz wiedza i kwalifikacje nabywane w systemie szkolnym. Sprawne funkcjonowanie społeczeństwa zależy od tego, na ile pozycje wymagające wysokich kwalifikacji będą odpowiednio wysoko wynagradzane. Jest to bowiem warunkiem zapewnienia należytego dopływu osób o wysokich kwalifikacjach do pozycji kluczowych dla systemu.

Davis i Moore przyjmują, że osiągnięcia edukacyjne uzależnione są od zdolności jednostek, ich inteligencji, pracowitości oraz motywacji do podnoszenia kwalifikacji. Można na tej podstawie przypuszczać - gdyż autorzy nie podejmują wprost tego zagadnienia - że uwarunkowań różnic w osiągnięciach edukacyjnych należy szukać w naturalnych różnicach między jednostkami, różnicach o charakterze międzyosobniczym i osobowościowym. Oznaczałoby to, że wpływ przynależności rodziców do określonych klas czy warstw społecznych jest czynnikiem drugorzędnym i jego rolę w kształtowaniu różnic w osiągnięciach edukacyjnych jednostek należałoby pominąć, gdyż wpływ taki byłby dysfunkcjonalny wobec logiki systemu.

W teorii Davisa i Moore’a główny nacisk kładzie się na rolę wykształcenia jako kanału alokacji jednostek do pozycji w hierarchii stratyfikacyjnej. Z nieco inną perspektywą mamy do czynienia w nurcie myślenia funkcjonalnego reprezentowanym przez Talcotta Parsonsa (1951). Podobnie jak Dur-kheim, zwraca on uwagę na adaptacyjne funkcje wykształcenia w procesie integracji społecznej. Szkoła jest dla Parsonsa jedną z podstawowych instytucji, w ramach których dokonuje się adaptacja jednostek do systemu, obejmująca internalizację dominujących wartości, norm i orientacji. Szkoła dostarcza wiedzy niezbędnej dla pełnienia ról zawodowych i społecznych, wyposaża jednostki w kwalifikacje fachowe, narzuca standardy ekspresji sposobów myślenia, uczuć oraz postaw (Parsons 1951: 236).

Dla społeczeństw przemysłowych charakterystyczny jest rozwój masowej oświaty. Stanowi on odzwierciedlenie ekspansji uniwersalizmu, polegającej na przełamywaniu odrębności lokalnych, uprzywilejowania poszczególnych grap płynącego z partykularnych uprawnień oraz odrębności języka i kultury. Wykształcenie jest jednym z kanałów pośredniczących pomiędzy zróżnicowaniem określonym przez askrypcję a stratyfikacją w ramach społecznej wspólnoty. Jednostki są selekcjonowane przez system szkolny zgodnie ze zdolnościami i kompetencjami do efektywnego uczestniczenia w życiu społecznym, nabytymi w toku socjalizacji (Parsons 1971: 101).

Osadzenie funkcji pełnionych przez system szkolny w całokształcie procesu adaptacji przesuwa problematykę nierówności w dostępie do wykształcenia na płaszczyznę globalnego układu stratyfikacyjnego. Nierówności edukacyjne są obiektywnym elementem zinstytucjonalizowanej transmisji norm i wartości zapewniającej ciągłość systemu. Stanowią integralną część procesu socjalizacji, natomiast pytanie o ich wielkość pozostaje poza zakresem tej teorii. Należy jednak mieć na uwadze, że w myśli Parsonsa stale przewija się wątek rosnącego uniwersalizmu we współczesnych społeczeństwach i zmniejszania się roli mechanizmów askryptywnych. Pozwala to pośrednio wnioskować, że na fali tych przekształceń nierówności edukacyjne również ulegają stopniowej redukcji. Interpretacja taka stanowiłaby istotne rozszerzenie teorii Davisa i Moore’a, w której przyjmuje się, że znaczenie pochodzeniowych uwarunkowań osiągnięć edukacyjnych - jeśli w ogóle występuje - jest niewielkie w kontekście celów i sposobu działania systemu.

Narzucony przez twórców funkcjonalizmu sposób ujęcia nierówności edukacyjnych występuje również u innych autorów zaliczanych do zwolenników tego nurtu myślenia o strukturze społecznej. Poszczególni autorzy różnią się jedynie stopniem uwzględniania tej problematyki. W niektórych pracach zależność osiągnięć edukacyjnych od pochodzenia jest zupełnie pomijana, zaś uwagę koncentruje się na związkach wykształcenia z atrybutami ról społecznych, takimi jak prestiż (Treiman 1977) czy dochody (Mincer 1974). W innych zaś napomyka się jedynie o pewnych konsekwencjach pochodzeniowych uwarunkowań osiągnięć edukacyjnych. Na przykład Bernard Barber (1957: 395) pisze, że szkoły są przede wszystkim czynnikiem odtwarzania nierówności, natomiast dopiero w drugim rzędzie kanałem społecznych przemieszczeń. Nie zmienia to jednak faktu, że w ramach tradycji funkcjonalnej trudno wskazać ujęcia, które traktowałyby mechanizmy prowadzące do powstawania nierówności edukacyjnych jako kluczowe ogniwo procesu stratyfikacji.

Nie oznacza to, że w ujęciach funkcjonalnych nie opisuje się mechanizmów działania szkoły w kontekście realizacji celów systemowych. Liczne wątki z tym związane znaleźć można u cytowanego wyżej Parsonsa. Istnieją również koncepcje całkowicie poświęcone temu zagadnieniu. Przykład stano-