damy, rycerze,�ministki7

Renegocjacja kontraktu ptci

( ; -su jest określona relacja między płciami, pewien kontrakt płci. W kulturze polskiej ma on postać kontraktu szlachec-ko-rycerskiego.

Wzorzec damy i rycerza ma swoje korzenie w średniowieczu i mogłoby się wydawać, że nie nadaje się do opisu współczesnych relacji męsko-damskich. Jednak w kulturze polskiej okazał on szczególną trwałość, po różnych metamorfozach przetrwał do dziś. Konserwująco wpłynął na niego upadek państwa polskiego. W końcu XVIII wieku wstrząsną! on fundamentami kultury szlacheckiej, która do tego czasu była dominującą kulturą polskiego obszaru językowego, Rycerze nie byli już w stanie pełnić roli obrońców swych dam. Damy nie mogły być ostoją i nagrodą dla permanentnie frustrowanych, pokonywanych rycerzy (por. Heine o Warschlapskim i Raptuschinskimj. Mimo to szlachecki kontrakt płci jak gdyby na przekór rzeczywistości politycznej zesztywniał i utrwalił się stanowiąc residuum w przemianach kulturowych na przestrzeni dwóch wieków.

Mickiewiczowski pan Tadeusz to rycerz romantyczny, który z kokardą od swej zaściankowej damy Zosi wyrusza bronić uciśnionej ojczyzny. Pół wieku później, w innym kontekście politycznym i kulturowym, w powieści Prusa o względy panny Izabeli zupełnie innymi metodami zabiega pozytywistyczny rycerz Stanisław Wokulski. Melancholijni rycerze przegranych powstań i walk partyzanckich przez lata śpiewają pieśni o swych nieosiągalnych damach, którym nie umieli złożyć do stóp swego zwycięstwa, do których „dziś przyjść nie mogą”. Dla pokrzepienia swych rycerskich serc mieli Sienkiewiczowskie „harleąuiny” o rycerzach, którym się udało (por. „Jędruś! ran twoich niegodnam całować”, Potop).

Po II wojnie, w czasach realnego socjalizmu, rycerski kontrakt płci uległ egalitaryzacji. Rycerze przesiedli się z koni na samochody lub po prostu do tramwajów, damy wyszły z sa-

nt?r ltjyuujćujjći Kuiiuemiu i^iwi

___    ■    -    >i

lonów i buduarów i za ladą pracują na dwie zmiany. Nie ma kobiet i mężczyzn, są same „panie” i „panowie”, choć jeszcze w międzywojniu 2/3 mieszkańców Polski używało jako formy grzecznościowej drugiej osoby liczby mnogiej (Tradycje szlacheckie..., 119) a nowy ustrój usilnie lansował zwroty: „towarzysz(ka)” i „obywatel(ka)”. Panowie nadal przepuszczają panie w drzwiach i całują je w rękę na powitanie. Nie zmalało bynajmniej zapotrzebowanie na damy i rycerzy. Jedną z najpopularniejszych piosenek Polski powojennej była piosenka wyśpiewana z temperamentem i mocną chrypką przez damę proletariacką o urodzie barmanki: „Gdzie ci mężczyźni, wspaniali tacy, orły, sokoły herosy?” W czasie powstawania „Solidarności” również nie zabrakło rycerzy. Przybyb ze śpiewem na ustach. Ich „Bogurodzicą” było „Żeby Polska była Polską”, wyśpiewywane z godnością w radiu „Głos Ameryki” codziennie o dwudziestej. Kobiety siłą rzeczy musiały się znaleźć w roli dam. Napominał je i nakłaniał do tego napis na murach strajkującej Stoczni Gdańskiej: „Kobiety, nie przeszkadzajcie nam, my walczymy o Polskę”. MY wam tę Polskę naszych wyobrażeń przyniesiemy do stóp, a WY nam wtedy dacie „białej róży kwiat”.

Rycerski kontrakt płci ma dużą trwałość, choć współcześnie pojawiają się głosy, że jako wzorzec relacji pomiędzy płciami uległ już erozji. Niektórzy konstatują to z bólem, jak Tadeusz Konwicki w XIII rozdziale „Pamfletu na siebie” (1996), inni stwierdzają chaos form obyczajowych, jak Magdalena Sokołowska (1975), jeszcze inni w sytuacji chaosu próbują dowartościować rycerski kontrakt płciowy (Ossowska 1986).

Konwicki uważa, że szlachecko-rycerski kontrakt płci traci rację bytu i rozpada się na naszych oczach, a wraz z nim degeneruje się cała kultura. Nie ma już prawdziwych kobiet, nie ma dam ani prawdziwych mężczyzn. Nie ma więc miejsca na poezję i miłość. Żyjemy w chłodnym, zracjonalizo-

95