DSC00456 (18)

Strategia powieści tendencyjnej

Akacji w tendencyjnej powieści Orzeszkowej. Jego pełnym wcieleniem jest tylko inżynier Rawicki z Ostatniej miłości. Schemat losów bohatera Orzeszkowej częściej ukazuje sytuację odwrotną — zagrożenie pozycji społecznej człowieka urodzonego i wychowanego w dobrobycie, dla którego wielkim egzaminem jest dźwignięcie się z klęski, osiągnięcie życiowego sukcesu dzięki własnej pracy i wytrwałości. W tym sensie zarówno hrabia Witold z Pamiętnika Wacławy, jak i kupiec Sieeiński z Rodziny Brochwiczów reprezentują polski wariant mitu self-made num’a.

Często również bohaterem pozytywnym powieści Orzeszkowej jest postać w tradycji powieści krajowej zupełnie w tej tonacji nie reprezentowana — zbuntowana panna z dobrego domu. Taki rodowód społeczny pierwszoplanowych bohaterów/L^ związany będzie z faktem, że dyskusja o nowym modelu kultu^rt

ry człowieka wieku XIX rozegrać się mogła tylko w środowi Judzi oświeconych*'.

Klasycznym przykładem może tu być bohaterka Rozbitka Kacz-1

Powierzenie kobiecie poważnej roli w walce _o jiowy_typ czło-B wleką posiada dwoiste znaczenie — radykalizuie sens wystąpię- fl nia autorki, ale jednocześnie zmusza do wielu kompromisów. Po B wyłączeniu utworów Żmichowskiej w tradycji powieści między-B powstaniowej nie da się wskazać nie tylko interesującego portretu ■ bohaterki, ale w ogóle próby ujęcia postaci kobiecej jako samo- B dzielnej osobowości, atrakcyjnej poza jej funkcją heroiny roman- a su czy też budującego lub odstręczającego przykładu w dyskusji j o narodowym i kosmopolitycznym wzorze osobowym kobiety. | — Bohaterka powieści krajowej była istotą mało samodzielną, | jej rola powieściowa sprowadzała się w zasadzie do uległości fi lub buntu wobec narodowego ideału dziewicy czy matrony. 3

kowskiego. Poważnie zdaniem autora zepsuta swobodnym wychowaniem w pozbawionym tradycji domu ojca-dorobkiewicza zdobywa się ona w odruchu samozachowawczym na akt niespotykanej samodzielności — na bunt przeciw władzy ojcowskiej. Ale czyni to po to, by schroniwszy się pod opiekę babki,

nauczyć się w surowym rygorze jej staroświeckiego domu dobrych ębyczajów i obowiązków kobiecej uległości.

Orzeszkowa postępuję przeciwnie. Konflikty i sytuacje ro-

ansowe podporządkowuje motywowi walki bohaterki o pełnię rozwoju osobowego. J Jest to również znamię pokrewieństwa Orzeszkowej z kobiecą powieścią angielską, znaną pisarce najprawdopodobniej z francuskich tłumaczeń. Bohaterka Orzeszkowej różni się poważnie od określonych prawami intrygi ero-\ tycznej heroin powieści krajowej. Jest ona przede wszystkim człowiekiem mającym poznać świat i ludzi swojej epoki, dof konać wyboru określonych wartości, znaleźć dla siebie miejsce w społeczeństwie) Miłość i małżeństwo są w konstrukcji powieści Orzeszkowej elementami doświadczeń, często rezultatem ogólniejszej decyzji moralnej. Ich wpływ ną szczęście bohaterki świadczyć ma o słuszności wybranej drogi postępowania. Nie zawsze jednak autorka jest w stanie uchronić się przed naciskiem konwencji Romansowy ch, które dają o sobie znać przede wszystkim w utworach wcześniejszych.

■ Toteż rysy omówionego wyżej eklektycznego modelu obyczajowego wystąpiły zwłaszcza w postaciach bohaterek pierwszych Mowieści. Postać ta nie mogła odbiegać w sposób zbyt buntów-, niczy od ideału panny dobrze wychowanej w zakresie opano-’ _x wanych umiejętności i talentów, co więcej, życiem swym musiała dowieść, że ambicje intelektualne nie są przeszkodą dla sfery tradycyjnych obowiązków kobiecych.

Nauka w modelu edukacyjnym bohaterki wczesnych powieści nie jest bowiem początkowo traktowana utylitarnie, lecz służy kształceniu osobowości, wzmacnia „grunt moralny” człowieka. Konieczność zużytkowania wykształcenia w pracy zawodowej ^występuje dopiero w powieści lat siedemdziesiątych, gdzieffpraca zawodowa stanie się nie tylko „portem”, ale wprost miernikiem^--^ duchowej wartości bohaterki)

/[(^Koncepcja osobowości u Orzeszkowej opiera sięgną kilku za-łożeniach.~T)o najważniejszych należy przeciwieństwo między „niższymi instynktami zmysłowymi” a „wyższymi popęHami *uchowymi”, wyznaczające dzieje moralne bohaterów. Jest

435