DSC01055

kowtcie nieniciM od «fakiów» przekazywanych przez zorganizowane językowe komunikaty? Odpowiedź na to pytanie jest jednocześnie odpowiedzią napyta' nie o mosunck języka i myślenia. I czy struktury zwane głębokimi lub podstawo* wymi w gramatyce generatywnej przedstawiają czysto konwencjo językowe, tyle że o charakterze ogólniejszym i prostszym? Lub czy są ono umotywowane biologicznie, jak chcą trajislbrmacjonaiiśtfi? (...]

Jeśli arbitralność gwarantuje językowi maksymalną efektywność i dostateczną ilość znaków, symbole umotywowane ułatwiąją właściwą interpretację komunikatów. Język ludzki na wszystkich twoich poziomach potrzebuje obu możliwości. Proporcje zaś zmieniają się od poziomu do poziomu"

Zatrzymaliśmy się nad zagadnieniem motywacji znaków językowych i ewentualnych składników indeksainych i ikonicznyeh w ich strukturze z dwóch powodów. Jeden jest natury ogólniejszej, można by powiedzieć prakseologicznej. Często się tak dzieje, że zagadnienia trudno rozslrzygalne znikają z pola widzenia danej dyscypliny, zwłaszcza jeśli wielkiego trudu wymaga nawet sformułowanie kryteriów rozstrzygalności. Przyjmuje się wówczas, że jedynie możliwo jest nąj-wygodniejsza odpowiedź. Thki jest też niewątpliwie los zagadnienia, któremu poświęciliśmy ostatnie strony. Drugi powód, bardziej bezpośrednio nas dotyczący, to problem takiego ukształtowania całości wypowiedzi, by wystąpiło zjawisko znane od starożytności pod nazwą paronomazji. Idzie o taki kształt wypowiedzi, w których podobieństwa dźwiękowe narzucają interpretacje semantyczne. Moglibyśmy, w dalszych rozdziałach będziemy musieli, cytować wiele tekstów ukształtowanych na zasadzie paronomazji. TU poprzestaniemy na twierdzeniu oczywistym, że ukształtowanie dźwiękowe tekstu nie jest obojętne dla jego znakowej wartości. Tym bardziej nie jest obojętne dla jego znakowej wartości ukształtowanie gramatyczne tekstu (porządek zdań składowych, porządek części zdania) lub jego kontur prozodyczny.

9. POJĘCIE METAJĘZYKA I METATEKSTl)

Jest jeszcze jedno zagadnienie dotyczące znaków językowych, które występują tylko w wypowiedzi.

Zarówno logicy, jak zwykli użytkownicy języka wiedzą, że każde wyrażenie, które jest nazwą jakiegokolwiek fragmentu rzeczywistości, może być samo w sobie przedmiotem refleksji właśnie jako wyrażenie języka. Logicy zdają sobie dobrze i od dawna sprawę z tego, że interpretując wypowiedź należy troskliwie oddzielać od siebie wyrażenia odnoszące się do rzeczywistości od wyrażeń odnoszących się do innych wyrażeń czy do samych siebie. Jeśli się tych dwóch typów wyrażeń nie odróżnia, popada się w groźne błędy. Jest czymś innym mówienie o kwiecie, a czymś innym mówienie o znakach.

O wyrażeniach dotyczących fragmentów rzeczywistości mówi się od czasów rozkwitu scholastyki, że są użyte w supozycji zwykłej. O wyrażeniach dotyczą-

ⁿ B. Małraberg, Nota tar fe signe arbiirairt. (w zbiorze:] Form and Substance. Phonetlc and Unguistlc Paptn Prrstnłed to EU Fischer-J^rgenstm, Cnpcnhagen 1971.

cych wyrażeń mówi się, że są użyte w supozycji materialnej. Wszelkie wypowiedzi o elementach języka jako o elementach języka nazywamy metajęzykowymi.

Podajmy stary przykład. Oto mamy przed sobą dwa zdania: „mysz ma ostre ząbki" i „mysz jest polskim wyrazem”. Nierozróżnianie wyrażeń zwykłych i metajęzykowych może nas doprowadzić do wniosku, że polski wyraz ma ostre ząhki. Konieczność odróżniania tych dwu rodzajów dla poprawnej interpretacji tekstu jest dawno stwierdzona i niewątpliwa.

Przyjrzyjmy się wyrażeniom metajęzykowym. Skoro każde wyrażeńię języka może być użyle wJednej z dwóch supozycji, dobrze mieć jakieś dostatecznie rzucające się w oczy sposoby ich, odróżniania. Jednym z nich jest wprowadzenie wyfażeń metajęzykowych za pomocą wyrażeń wskazujących, że mówimy właśnie o wyrażeniach, a nie.o rzeczach. Np. „słowo «mysz»" lub „sylaba «mysz»", lub „napis: «mysz ma ostro ząbkiw”. Często wyrażenie metajęzykowe jest sygnalizowane za pomocą pewnych znaków graficznych, takich jak cudzysłów, wyróżniający się krój czcionki, druk na osobnej Unii itp. Te sposoby wyróżnienia wymień metajęzykowych są oczywiście możliwe, jeśli mamy do czynienia z wypowiedzią zapisaną. Jeśli zaś mamy do czynienia z wypowiedzią wygłoszoną, wyróżnieniu wyrażeń metajęzykowych mogą służyć różne cechy pcozodyczne, Jak zmiana wysokości linii intonacyjnej, pauzy okalające wyrażenie metajęzykowe, a w szczególnych wypadkach nawet zmiana barwy głosu i artykulacji. Oczywiście sama treść naszej wypowiedzi może dostatecznie jasno wskazywać na to, że mamy do czynienia z wyrażeniami metajęzykowymi.

Co należy sobie odnotować z rozważań logików, jeśU idzie o wyrażenia metajęzykowe?

1.    Wyrażenia metajęzykowe są nazwami siebie samych lub, ściślej mówiąc, są znakami ikonicznymi lub hieroglifami siebie samych, a nie deskrypcjami.

2.    Każde wyrażenie metajęzykowe niezależnie od swojej gramatycznej struktury jest nazwą. Wynika to zresztą z poprzedniego.

3.    Istotne dla nas twierdzenie mówi, że zdanie zawierające wyrażenie metajęzykowe może pełnić kilka funkcji, może przekazywać wiadomości o rzeczach i wiadomości o samym wyrażeniu jednocześnie. Tkk się dzieje np. w zdaniu: „wyraz mysz oznacza małe zwierzę o ostrych ząbkach”.

Otóż wydąjc się, że możliwość użycia wyrażeń metajęzykowych jest z punktu widzenia literatury istotną właściwością języka. Wyrażenia metajęzykowe wprowadzają elementy ikoniczne swoistego typu, odwzorowując kształt nazwy. Nad tym zagadnieniem chcielibyśmy się teraz zatrzymać.

Wróćmy do naszego przykładu rozmowy dotyczącej wynajmu mieszkania. Wyobraźmy sobie, że mamy do czynienia nie z ulotną sytuacją, która zdarzyła się któregoś lata, ale z zapisem literackim. Wyobraźmy sobie, że mamy taki oto fragment literackiego tekstu w ręku:

Postanowiłam spędzić lato na wybrzeżu. Wyszukałam domek, który mi się wydawał dobrze położony i na którego bramie widniała kartka: „Wynajmuje się pokoje". Szybko porozumiałam się z właścicielką domu, zapłaciłam za miesiąc z góry i sprowadziłam swoje raaczy. Właścicielka, po-