DSC03075

14 Jeżyk a Świat

i opposita (Jak ojciec umrze, dziecko półsierota, ale jak matka, to cała sierota; To Niemiec, ale dobry człowiek; Wszędzie dobrze, ale w domu najlepiej).

JOS ujawnia się w tekstach językowych, które są manifestacją systemu językowego, opierają się na społecznych konwencjach jego realizacji, zawierają także elementy autorskiej kreacji. Kreatywność jest wyróżniającą cechą tekstów poetyckich, nie tracą one jednak związku z tym, co w języku utrwalone systemowo (Pajdzińska, Tokarski 1996). To na płaszczyźnie tekstu najlepiej ujawniają się relacje antonimicz-ne (opposita systemowe i konwencjonalne) oraz ekwiwalencje między wyrazami.

6.    Pełna rekonstrukcja JOS - w przekonaniu piszącego te słowa - nie powinna też abstrahować od danych - nazwijmy je „przyjęzykowy ch”, na które składa się utrwalona społecznie wiedza o świecie, wspólna nadawcy i odbiorcy, oraz towarzyszące wiedzy przekonania i wierzenia. Dlaczego? Bo bez odwołania do których niemożliwe jest normalne porozumiewanie się językowe i interpretacja wypowiedzi (zob. Muszyński 1988, Korżyk 1999). Szeroko rozumiana społeczna „wiedza o świecie” jest relewantna komunikacyjnie. Do zespołu danych „przyjęzy-kowych" skłonny jestem zaliczyć też przyjęte i obowiązujące, czyli skonwencjonalizowane zachowania.

7.    JOS jest potoczną interpretacją rzeczywistości z punktu widzenia przeciętnego użytkownika języka, oddaje jego mentalność, odpowiada jego punktowi widzenia i jego potrzebom. Jest „n a i w n y” w sensie upowszechnionym przez J. Apres-jana, to znaczy równocześnie antropocentryczny i etnocentryczny, tworzony wyraźnie z punktu widzenia człowieka, mierzony ludzkimi miarami. W potocznym obrazie otaczającego człowieka i bliskiego mu świata słońce wschodzi i zachodzi, rośliny dzielą się na użyteczne lub szkodzące, ptaki na złowieszcze i przyjemne, woda jest Zdrowa, czyli nadająca się do picia przez człowieka, albo nieprzydatna, cuchnąca, gwiazdy mrugają, droga biegnie, coś jest zimne, ciężkie, wysokie w relacji do miar przeciętnego człowieka. JOS przekazywany wraz z językiem, jest zarazem praktyczny, wystarczający na potrzeby codziennej komunikacji

8.    Obraz świata to wytwór przeszłości, owoc określonych ludzkich doświadczeń, historii i kultury narodowej, i szerzej - wspólnotowej (bo w grę wchodzą wspólnoty ludzkie także innego typu). Jest dany z językiem w procesie socjalizacji. Jest narzucany jako oczywistość, czy tylko sugerowany użytkownikom? Trwa o to spór. W silniejszej wersji „hipotezy Sapira-Whorfa” przyjmuje się, że zależność widzenia świata i myślenia od języka polega na determinacji: człowiek pozostaje „na łasce języka”, język jest kluczem do świata myśli i kultury, jest „przewodnikiem” po świecie, zawierającym skodyfikowane interpretacje rzeczywistości, od których nie ma ucieczki. W wersji słabszej - mówi się, że język jedynie „podsuwa, ułatwia i sugeruje” (Wierzbicka 1978, s. 22) pewne rozróżnienia, ale ich bynajmniej nie wymusza, że świat obiektywny zawiera już pewne uporządkowanie, które kategoryzacja językowa przejmuje w sposób odpowiadający fizjologicznym i psychologicznym właściwościom aparatu poznawczego człowieka.

9.    Koncepcja JOS ma charakter stricte semantyczny i koresponduje z rewolucja kognitywna i komunikacyjna w lingwistyce współczesnej (Korżyk 1999). Pojęcie JOS stało się narzędziem holistycznego opisu języka w jego aspekcie poznawczym i komunikacyjnym, otworzyło perspektywę przezwyciężenia rozpadu badań lingwistycznych na wyspecjalizowane dziedziny, jak zwłaszcza leksykologia i gramatyka, a w ramach gramatyki składnia, morfologia, prozodia. Każda z tych cząstkowych dziedzin wiedzy o języku, osiągając wysoki poziom precyzji zarazem w znacznym stopniu autonomizuje swój opis, co stwarza konflikt z potocznym pojmowaniem języka jako zespołu różnorodnych środków formalnych, które jednak w procesie porozumiewania się mogą być używane wymiennie i w połączeniu z sobą.

Przede wszystkim jednak pojęcie JOS pozwala poprzez analizę danych językowych docierać do sposobów postrzegania i konceptualizacji świata przez człowieka, do psychospołecznych mechanizmów kategoryzacji zjawisk, a więc poznawać mentalność mówiących. Dlatego stało się istotnym elementem w programie lingwistyki antropologicznej.

10.    Próby rekonstrukcji językowego obrazu świata podejmuję dziś w Polsce liczni badacze i całe zespoły badawcze. Jest to zadanie ważne i potrzebne z kilku względów.

Po pierwsze dlatego, że w ciągu ostatniej historycznej dekady mijającego wieku nastąpiły w sferze praktyki językowej radykalne zmiany, związane z upadkiem dominującej (oficjalnie) ideologii komunistycznej i mozolnym budowaniem nowego ładu społecznego, a co za tym idzie także nowego modelu społecznej komunikacji i ustanawianiem nowego języka w dyskursie publicznym. W miejsce języka starego, monolitycznego, oficjalnego, który odrzucono, pojawiło się kilka propozycji alternatywnych, niekiedy zwalczających się, poddawanych trwającemu aktualnie procesowi trudnej społecznej negocjacji i uzgadnianiu. Znamienny z tego punktu widzenia jest tytuł książki stanowiącej „studium dyskursu publicznego", wydanej pod redakcją łódzkich socjologów: Rytualny chaos (Czyżewski i in. 1997).

Po drugie, lingwistyczne badania nad obrazem świata stanowią istotny punkt w programie nowych kierunków w lingwistyce antropologiczno-kulturowej i kognitywnej, stanowią laboratorium, gdzie rodzą się i dojrzewają nowe metodologie.

Po trzecie - w programie badań porównawczych (program „komparacji systemów i funkcjonowania współczesnych języków słowiańskich" wysunął Profesor Stanisław Gajda, por. zbiór studiów wydany w Opolu w 2000 pod takim tytułem) przewiduje się uwzględnienie problemu językowego obrazu świata. Wymaga to zestawienia bilansu dokonań; zastanowienia się, na jakich kwestiach warto skupić uwagę, by badania doprowadziły w przyszłości do syntezy i - być może - umożliwiły porównania z JOS funkcjonującymi w różnych kulturach narodowych, zwłaszcza u naszych sąsiadów, przechodzących podobne do naszego doświadczenie transformacji ustrojowej, połączone z kształtowaniem nowego języka. Wchodzimy też w nowy etap konfrontacji -językowej, kulturowej i mentalnej - w skali europejskiej. A różnice między Zachodem i Wschodem Europy są większe niż się do niedawna wydawało.