DSC03077

18

Język a świat

W latach 90. na temat językowego obrazu świata ukazało się wiele prac indywidualnych i zbiorowych, w których dokonano weryfikacji pojęcia i jego dalszej opera-cjonalizacji. Wymienić tu można książki takie, jak: Nienaukowy i naukowy obraz morza na przykładzie języka polskiego i angielskiego Jolanty Maćkiewicz, Gdańsk 1991; Językowy obraz świata dzieci i młodzieży pod red. Jana Ożdżyńskiego, Kraków 1995; Dom w języku i kulturze pod red. Grażyny Sawickiej, Szczecin 1997; Profilowanie w języku i w tekście pod red. Jerzego Bartmińskiego i Ryszarda Tokarskiego, Lublin 1998; 1000 lat słownictwa religijnego w Polsce pod red. Bogusława Krei, Gdańsk 1999; Przeszłość w językowym obrazie świata pod red. Anny Pajdziń-skiej i Piotra Krzyżanowskiego, Lublin 1999; Językowy obraz świata wartości w wypowiedziach uczniów kończących szkołę podstawową Romana Jedlińskiego, Kraków 2000; Studia z semantyki porównawczej. Nazwy barw. Nazwy wymiarów. Predykaty mentalne pod red. Renaty Grzegorczykowej i Krystyny Waszak, Warszawa 2000; Językowy obraz świata i kultura pod red. Anny Dąbrowskiej i Janusza Anusiewicza, jako tom 13 serii „Język a Kultura”, Wrocław 2000.

Na podstawie rozpraw doktorskich opracowane zostały następujące książki: Jana Kajfosza Językowy obraz świata w etnokulturze Śląska Cieszyńskiego, Czeski Cieszyn 2001; Pawła Nowaka SWOI i OBCY w językowym obrazie świata, Lublin 2002; Marzeny Marczewskiej Drzewa w języku i w kulturze, Kielce 2002; Doroty Piekarczyk Kwiaty we współczesnym językowym obrazie świata, Lublin 2004; Bernadety Niesporek Językowy obraz pór roku i tradycji kulturowych w twórczości dzieci, Katowice 2004; Anny Różyło Dzień, noc i inne pory doby - studium porównawcze polszczyzny ogólnej i poezji Haliny Poświatowskiej, Sandomierz 2004.

Szczególne miejsce z tym nurcie badawczym zajmują pisane po angielsku i po polsku (niektóre prace zostały przetłumaczone z angielskiego na polski) prace Anny Wierzbickiej (zob. pełna bibliografia w jej tomie pt. Język, umysł, kultura, 1999), która w serii książek i artykułów, stosując metodę analizy składnikowej i operując „naturalnym metajęzykiem semantycznym”, dokonuje nie tylko systematycznych rekonstrukcji znaczenia słów kluczowych dla różnych kultur narodowych, takich jak ojczyzna, wolność, przyjaźń, pokora, odwaga, dusza - lecz także w niezwykle wnikliwy sposób pokazuje głęboki związek języka z mechanizmami myślenia i konceptu-alizacja zjawisk rzeczywistości.

Równoległe prace porównawcze prowadza badacze ze środowiska warszawskiego: Jadwiga Puzynina, Renata Grzegorczykowa, Zofia Zaron, Krystyna Waszakowa i ich uczniowie.

W artykule o słońcu Bartmińskiego i N iebrzegows kiej (1994) zaproponowano po raz pierwszy ostateczny model opisu hasła, z układem fasetowym w eksplikacji i układem gatunkowym w dokumentacji. Ten nowy model został następnie konsekwentnie zastosowany w SSiSL (I, cz. 1, 2).

W innych wydawnictwach ukazały się analizy językowych obrazów myszy (Wierzbicka 1996), matki (Jagiełło 1980, Bartmiński 1998b), Niemca (Bartmiński 1994), Boga (Puzynina 1999, Paj-dzińska 1999), Chrystusa (Bartmiński, Puzynina 2000) itd.

Najbardziej systematyczny opis językowo-kulturowego obrazu świata jednej z dwu podstawowych odmian polszczyzny, polszczyzny ludowej, przynosi Słownik stereotypów i symboli ludowych, którego dwie pierwsze części poświęcone obrazowi kosmosu wydano w Lublinie pod red. J. Bartmińskiego i Stanisławy Niebrzegowskiej (SSiSL 19%, 1999). Słownik ten ma w zamierzeniu przynieść rekonstrukcję językowego i kulturowego obrazu świata utrwalonego w polskiej tradycji ludowej, która stanowi historyczna bazę tradycji narodowej i wciąż jeszcze żywy jej składnik, najsilniej oddziałujący na język potoczny.

Wspomniane wydawnictwo zbiorowe Nazwy wartości oraz książka zbiorowa Pojecie ojczyzny we współczesnych językach europejskich (POwE 1993) zainicjowały serię podobnie pod względem metodologicznym pomyślanych prac nad polskim słownictwem aksjologicznym, w oparciu o teksty współczesnej polszczyzny ogólnej w jej wariancie publicznym. Serię tę przedłużają tomy Język w kręgu wartości (JwKW 2003) oraz Język - wartości - polityka (JWP 2006).

12.    Przewagę w dotychczasowych badaniach JOS na gruncie polskim miały szczegółowe studia monograficzne nad analizą jakichś większych fragmentów globalnego obrazu świata.

Badania JOS obejmowały różne odmiany i style języka narodowego, zarówno ogólnonarodową, jak ludową, poza najważniejszym dla języka stylem potocznym, także styl artystyczny i naukowy. Stanisław Grabias (1994) podkreśla przydatność pojęcia JOS w badaniach socjolingwistycznych, stając na stanowisku, że problemy teoretyczne czy metodologiczne badania JOS nie zależą od typu, odmiany czy stylu językowego. We współczesnej polskiej sytuacji językowej istotną wartość ma zwłaszcza postulat nieizolowania badań nad polszczyzną ogólną od badań polszczyzny regionalnej. Obie odmiany pozostają bowiem w historycznej i kulturowej korelacji.

Opublikowane polskie studia różnią się pod względem metod gromadzenia materiału, jego zakresu oraz sposobów analizy. Szczególną popularność zdobyły sobie studia oparte na przysłowiach i frazeologizmach i studia dotyczące konkretnych autorów i tekstów; brak natomiast systematycznych, odpowiednio przygotowanych lingwistycznych badań eksperymentalnych, w tym ankietowych. Różnice dotyczą też metod analizy oraz zakresu uwzględnianych informacji; zróżnicowany jest też sposób prezentowania wyników - w postaci raczej luźnych esejów niż ujęć silniej zdyscyplinowanych metodologicznie¹⁰.

13.    Na podstawie dotychczasowych badań można sformułować kilka następujących tez i postulatów - z myślą o dalszych pracach.

¹⁰ Najsilniej wystandaryzowane są prace powstające w kręgu lubelskiego Słownika stereotypów i symboli ludowych, w których zastosowano w miarę konsekwentnie założenia definicji kognitywnej, wedle założeń sprecyzowanych przez J. Bartmińskiego w zeszycie próbnym SLSJ (1980) i dopracowanych w artykule pt. Definicja kognitywna jako narzędzie opisu konotacji (1988). Pewien standard metodologiczny został zaproponowany w artykułach dotyczących ludu, matki i domu, daleko mu jednak do szerszej akceptacji przez innych autorów.