DSC03584 (3)

V

RZEMIOSŁO A PRZEMYSŁ DOMOWY

Wielka liczba odpadków znajdowana w domach i poza nimi przemawia za masową produkcją przekraczającą znacznie zapotrzebowanie jednego gospodarstwa domowego. Z analizy półfabrykatów i odpadków produkcyjnych wynika jasno, że w opisanych wyżej warsztatach rogowni-•czych wyrabiano przede wszystkim grzebienie, pochewki do nich i oprawki w kształcie stożka ściętego a więc przedmioty, które wymagają zastosowania całego zespołu precyzyjnych narzędzi, przeznaczonych do ściśle określonych czynności, i dużych umiejętności⁴² Mając na uwadze przedmioty, jakie produkowano w opisanych warsztatach i ilość odpadków świadczących o ich masowej produkcji, możemy śmiało stwierdzić, że na Pomorzu Zachodnim we wczesnym średniowieczu istniało w dziedzinie obróbki rogu rzemiosło, skoncentrowane w tworzących się ośrodkach miejskich.

Wydaje się, że listę przedmiotów wykonywanych przez rzemieślnika trzeba uzupełnić. I tak do grzebieni i oprawek dojdą także niektóre okładziny, trzonki, szpile (zwłaszcza pięknie zdobione) i inne przedmioty, które z powodu niewielkiej liczby, w jakiej były wykonywane, nie pozostawiły po sobie śladu w warsztacie. Nie jest wyłączone, że rzemieślnik wyrabiał także niektóre lepiej wykonane szydła, igły, hetki, łyżwy czy płozy, lecz robił to raczej na użytek własny, niż na zbyt.

Uderzający jest zupełny brak w warsztatach półfabrykatów i odpadków kościanych.

Wydzieliliśmy jak się zdaje, dość pewnie grupę przedmiotów, które były dziełem rzemieślnika. Pozostałe, jak szydła, igły, rylce, niektóre oprawki, okładziny, trzonki, hetki, łyżwy, płozy i inne wykonane bardzo prosto głównie nożem, wyrabiano w ramach przemysłu domowego zaspakajając najistotniejsze potrzeby własne.

Kość jako odpadek pożywienia mięsnego była w każdej chwili dostępna w każdym gospodarstwie domowym, a stosunkowo niewielkie ilości rogów na różne narzędzia można było łatwo zdobyć podczas zajęć zbierackich lub w czasie polowań. W obróbce domowej stosowano prawie wyłącznie nóż, bez którego nie można było się obejść. Można więc śmiało powiedzieć, że nasze spostrzeżenia zbiegają się z tym, co Lenin na temat przemysłu domowego powiedział.⁴³

⁴² W Gdańsku między olbrzymią ilością wiórów z rogu i kości, opiłków i pół-wytworów, znaleziono gotowe wytwory jak grzebienie, igły kościane, obsadki do noży i wiele innych. Zob. J. Kmieciński, Metoda i organizacja archeologicznych badań ratowniczych na wielkiej budowie, „Wiadomości Archeologiczne", T. XX, str. 408.

⁴¹ „Przemysłem domowym nazywamy przetwarzanie surowców w tym samym gospodarstwie (rodzinie chłopskiej), które je wytwarza”. W. I. Lenin, Rozwój kapitalizmu to Rosji, Dzieła, T. 3, Warszawa 1953 r., str. 333.

Ciekawe spostrzeżenia daje analiza surowca poszczególnych grup przedmiotów z rogu i kości. Na tabeli, jakiej użyjemy w tym celu, uwidoczniono zabytki z badań powojennych z Kołobrzegu, Szczecina i z Wolina.

Tablica I

Rozmieszczenie odpadków i półfabrykatów rogowych i bursztynowych w Wolinie na stan. 4

Warstwa	Półfabrykaty rogowe			Odpadki rogowe !	Półfabr. 1 burszt. 1	Kawałki bursztynu
	okładki	płytki |	oprawki 1
XVI	—	—	—	2	25 1	436
XV	—	—	2	1	11	199
XIV	— '	3		301	8	58
XIII	2	4	>	575	8	36
XII	i	4		1675	- ..	5
XI	1	0	- . —	•O 00	2	9;
X	6	10	■ —	2261	1	T
lXc	3	3	1	S 818	—	6
IXb	4	3		3268		^6
IXa	6	2	—	259		10
VIII		4	' —	264		10 .
VII	—		1	2	1 ~	1

Tablica 2

Zestawienie zabytków rogowych i kościanych z okresu wczesnośredniowiecznego z badań powojennych na Pomorzu Zachodnim

K ołobrreg i . Szczecin_J_ Wolin

Rodzaje przedmiotów	Róg	Kość	Róg |	Kość j	Róg	| Kość
Narzędzia	7	26	8	83	20	122
Części narzędzi	8		16	4	50	1
Grzebienie	15		44	— . :	49	—
Inne	3	13	7	27	10	18

Jak wynika z tabeli, największą grupę stanowią narzędzia (szydła, igły, rylce, grzebienie do czesania lnu). Jest ich 266 sztuk. Z tego 231 (to jest 87%) jest wykonanych z kości, a tylko 35 (to jest 13%) z rogu. Na poszczególnych stanowiskach oraz w poszczególnych warstwach mamy mniejsze lub większe wahania, nas jednak interesuje ogólna ocena. Raz jeszcze potwierdza się więc nasza teza, że przedmioty najprościej wykonane, powszechnie stosowane, wyrabiano głównie z surowca najłatwiej osiągalnego.

265