DSC03613 (5)

Po połowie X wieku a szczególnie od XI stulecia, kiedy kowalstwo w coraz większym stopniu zaspokajało potrzeby szerokich rzesz ludności, zaistniała możliwość stosowania w wielu gospodarstwach domowych, szczególnie w miastach, bardziej wyspecjalizowanych narzędzi: piłek, pilników, różnych rodzajów świdrów.¹ Narzędzia te zwiększały możliwości stosowania bardziej zróżnicowanych zabiegów technicznych, dając okazję wyrobu bardziej skomplikowanych i złożonych przedmiotów, np. grzebieni jedno i dwustronnych, pochewek do grzebieni i innych nie różniących się niczym od wykonywanych w warsztatach rzemieślniczych. Oczywiście mamy tu na myśli możliwość wyrobu w niewielkich ilościach. Niekiedy bardziej wprawny wytwórca domowy mógł obsługiwać różnymi wyrobami swoich sąsiadów; świadczą o tym większe skupiska igieł, czy ryl-cy spotykane w niektórych domach. Na przykład we Wrocławiu na Ostrowie Tumskim w warstwie z X wieku odkryto, być może, dom wytwórczy kościanych rylców. We wnętrzu domu zrębowego przy jednej ze ścian znaleziono znaczną ilość kości zwierzęcych a w całym domu różnej wielkości rylce.^{2 3}

W domowej obróbce stosowano głównie kości zwierząt hodowlanych a w mniejszej mierze poroża. Do wyrobu wielu przedmiotów, np. łyżew, płóz do saneczek, hetek, gładzików itd. nadawały się właściwie tylko kości, do innych, np. oprawek tylko poroża. Do produkcji prostych narzędzi stosowano i kości, i poroża* Ludność małych osad posiadająca bliższy kontakt z lasem częściej używała poroża niż mieszkańcy osad typu miejskiego. Ogólniej rzecz biorąc można też zauważyć częstsze użytkowanie poroży w okresie od VII do końca X wieku, później z reguły przeważa już kość.

Domowa obróbka poroży i kości charakteryzowała się dużym konserwatyzmem w zakresie metod obróbki i asortymentu wyrobów, natomiast spore zmiany dają się zaobserwować w dziedzinie rzemieślniczej obróbki obydwu interesujących nas tu surowców.

Wyraźnie czytelne elementy rzemiosła rogowniczego na ziemiach polskich obserwujemy już w III—V wieku n.e.⁴ W końcu V stulecia proces

wyodrębniania rzemiosła z przemysłu domowego został wyraźnie zahamowany wielkimi wędrówkami ludów, a ponowną aktywność w tym kierunku możemy zanotować dopiero w końcu VIII i w IX wieku. W świetle posiadanych materiałów zjawisko to jest najczytelniejsze na Pomorzu i wiąże się ściśle z ożywieniem życia gospodarczego w strefie bałtyckiej, którego efektem było także formowanie się bogatych i ludnych ośrodków miejskich. Na grodzisku w Kędrzynie, pow. Kołobrzeg, charakteryzowanym jako zalążkowa forma miasta z wyraźnie wybijającymi się elementami rzemiosła a szczególnie handlu dalekosiężnego, w nawarstwieniach z końca VIII i z IX wieku natrafiono na ślad pracowni obrabiającej poroża i rogi (ryc. 1). Nie było to jeszcze zajęcie pierwszoplanowe, będące podstawą utrzymania, gdyż w obrębie tego samego domostwa natrafiono na pozostałości dowodzące dużego znaczenia rybołówstwa, myślistwa (może związane między innymi ze zdobywaniem surowca) a zapewne także rolnictwa- i hodowli zwierząt.⁵

Ryc. 1. Kędrzyno, pow. Kołobrzeg. Zabytki z domniemanej pracowni rogowniczej. a-b odpady produkcyjne, c fragment okładziny grzebienia. Wg. W. Łosińskiego.

137

1

   W. Hensel, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, op. cit., s. 161 n. Na temat kowalstwa pomorskiego zob. W. Łosiński, E. Tabaczyńska, Z badań nad rzemio:lem we wczesnośredniowiecznym Kołobrzegu, Poznań 1959, s. 9 n. oraz J. Piaskowski, Technika gdańskiego hutnictwa i kowalstwa żelaznego w X—XIV w. na podstawie badań metaloznawczych, Gdańsk wczesnośredniowieczny, t. II. 1960, s. 32—43.

2

   E. Ostrowska, Wykopaliska na wyspie tumskiej we Wrocławiu w 1959 r j „Sprawozdania Archeologiczne”, t. XIII, 1961, s. 183—184.

3

• Porównaj odpowiednie zestawienia do stanowisk pomorskich: E. Cnotliwy,

Z badań nad rzemiosłem..., op. cit., s. 164—166 oraz tegoż, Wczesnośredniowieczne przedmioty z rogu i kości..., op. cit., s. 219.

4

^w Por. W. Hensel, Słowiańszczyzna wczesnośredniowieczna, op. cit., s. 272 n._t E. Cnotliwy, Grzebienie rogowe i kościane od l do V w. n. e. na Pomorzu Zachodnim, ,.Materiały Zachodnio-Pomorskie t. 9, 1963, s. 199 n.; A. Chmielowska, op. cit., s. 30 n. Ostatnio warsztat grzebienniczy z młodszego okresu rzymskiego odkryto w Jacewie, pow. Inowrocław (zob. A. Cofta-Broniewska, Badania archeologiczne w Jacewie, pow. Inowrocław w 1968 roku, (w:) Komunikaty archeologiczne. Badania wykopaliskowe na terenie województwa bydgoskiego w latach 1968—1069. Bydgoszcz 1972, s. 50—53, (ryc. 6)

5

Por. W. Łosiński, A. Urbańska, U Sprawozdanie z badań wykopaliskowych na grodzisku wczesnośredniowiecznym w Kędrzynie, pow. Kołobrzeg,