DSC06039 (2)

20 Stanisława Golinowska, Piotr Broda- Wysocki

2. Koncepcje ubóstwa

Definicje ubóstwa przez długi okres koncentrowały się na opisie sytuacji do* chodowych. Z czasem zaczęły one obejmować wiele innych wymiarów decydują, cych o standardzie życia, takich jak: posiadany majątek, pochodzenie społeczne czy human Capital Uwaga skoncentrowana na osobach ekonomicznie ubogich, obejmujących grupy najsłabsze, rozszerzała się stopniowo na osoby zagrożone ubóstwem, a jednocześnie posiadające ograniczony dostęp do praw obywatelskich i społecznych uprawnień.

Proces rozszerzania się definicji ubóstwa nie oznaczał jednak porzucania dawnych kategorii określających to zjawisko na rzecz nowych, a raczej dokładniejsze i głębsze rozpoznawanie przyczyn i korelatów. Deprywacja potrzeb po-nadstandardowych, gorszy status zdrowotny, ograniczony dostęp do praw politycznych to często cechy towarzyszące ubóstwu ekonomicznemu. O ile jednak rozszerzanie definicji na ogół nie zmieniło obrazu samych ubogich, o tyle zmieniało programy i strategie jego redukowania. Dlatego wprowadzane rozwiązania, umożliwiające wyjście z sytuacji ubóstwa, coraz częściej nie ograniczają się do , poprawy warunków materialnych (często przede wszystkim wyżywienia), ale j uwzględniają też działania służące poprawie kondycji zdrowotnej, kwalifikacji j i umiejętności oraz projektują skuteczniejsze funkcjonowanie instytucji socjalnych oraz obywatelskich.

Ostatnie lata badań nad ubóstwem podnoszą problem uczestnictwa ubogich w życiu społecznym i politycznym. W tym nurcie, zwanym participatory poverty I assessmentsy szereg badań podjętych zostało przez Bank Światowy⁷. Badania te wskazują na dwa zjawiska, które towarzyszą ubóstwu. Po pierwsze, ryzyko lub faktyczne zmniejszenie dochodów przekłada się na poczucie słabości. Dotyka to zwłaszcza tych osób, których pozycja na rynku podlega względnie trwałym i nie- j korzystnym zmianom lub tylko sezonowym pogorszeniom. Ubóstwo w tym sensie rozumiane jest nie tylko jako posiadanie zbyt małych zasobów, ale dodatkowo jako odczuwanie ryzyka możliwości ich utraty. Po drugie, słabość pozycji rynkowej przekłada się na brak siły politycznej. Ten brak bywa postrzegany jako sedno słabości (powerlessness) i jeden z zasadniczych elementów ubóstwa.

Słabość ubogich identyfikowana jest także przez analizę przynależności do tzw. grup podatnych na deprywację (yulnerabie). Są one opisywane przez jednoczesne narażenie na dwa rodzaje ryzyka: (1) przychodzące z zewnętrz i kierowane wobec świata zewnętrznego: związane z przestępczością, przemocą, przebywaniem w złych warunkach mieszkaniowych oraz (2) wewnętrzne (psychiczne), polegające na poczuciu braku możliwości przeciwdziałania trudnej sytuacji (Cham-bers 1995). Osoby ubogie podejmują wprawdzie jakieś działania, które jednak często okazują się być nieadekwatne do sytuacji i w konsekwencji - nieskuteczne.

⁷ Od 1998 r. podjęto 43 badania serveyowe, z czego 28 w Afryce, 6 w Ameryce Łacińskiej, 5 w Europie Wschodniej i 4 w Azji.

Tacy ubodzy żyją na obrzeżach danej wspólnoty, nie posiadają zasobów gotówki (choć może posiadają jakieś zasoby materialne), z powodu częstych zmian miejsca zamieszkania czy przebywania tracą uprawnienia do glosowania, odżywiają się nieodpowiednio, mimo że nie są głodni.

Uwzględnienie szerszych niż ekonomiczne wymiarów ubóstwa komplikuje sposób jego pomiaru. Ze względnie prostego ujęcia dochodowego, czy nieco bardziej skomplikowanego ujęcia dochodowo - majątkowego trzeba przejść do ujęć wielowymiarowych. W takich przypadkach przydają się indeksy, dzięki którym do wspólnego mianownika sprowadza się kilka różnych pomiarów zjawiska.

Prześledźmy podejścia do pomiaru ubóstwa w kolejności historycznej, a zarazem według stopnia komplikacji.

Linia ubóstwa jako narzędzie identyfikacji ubóstwa

W badaniach nad ubóstwem oraz przy jego pomiarze przyjęto stosować granicę, która dzieli społeczeństwo na ubogie i żyjące w dostatku. Mimo licznych krytycznych uwag, dotyczących dychotomicznego podziału społeczeństwa w tym zakresie, linia ubóstwa okazała się niezwykle przydatnym narzędziem w pomiarze ubogich, bez względu na przyjętą koncepcję i definicję ubóstwa.

Linie ubóstwa jako narzędzie pomocne w pomiarze ubogich zastosował już Ch. Booth w swoim wielotomowym dziele na temat warunków życia w Londynie w latach 1989-1993. Stosując kategorię minimalnego dochodu, oszacował, że 1/3 mieszkańców Londynu jest uboga, ponieważ jej dochód jest niższy niż wartość dochodu, którą przyjął jako minimalną (Booth 1902-1903).

Linia ubóstwa istotnie przyczyniła się do pomiaru ubóstwa. Z początkowego podejścia, polegającego na wyznaczeniu jej poprzez uzyskiwany dochód, rozwinęły się także inne podejścia. Rozszerzono dochód na elementy majątku, przyjmowano nie tylko informacje o dochodzie posiadanym, ale także o dochodzie pożądanym, oceniano odległość od poziomu przeciętnego oraz analizowano warunki prowadzące do zgłoszenia się o pomoc. Podstawą różnych pomiarów z zastosowaniem linii ubóstwa były zróżnicowane koncepcje ubóstwa. Spór o to, co jest w istocie ubóstwem toczy się nadal. Czy ubóstwo to tylko realna deprywacja potrzeb podstawowych, czy też niska pozycja w stosunku do sytuacji przeciętnej; czy tylko odczucie bycia ubogim, czy obiektywnie trudna sytuacja; czy ubóstwo obejmuje bierne poddanie się i zaakceptowanie trudnej sytuacji, czy tylko aktywne domaganie się pomocy. Poniżej przedstawiamy krótki opis podstawowych koncepcji ubóstwa. Należy przy tym zaznaczyć, że nie wszystkie koncepcje ubóstwa prowadzą do pomiaru z zastosowaniem linii ubóstwa. Podejście wielowymiarowe, czy też koncepcja ubóstwa jako możliwości ludzkich (Sen) nie daje się tak zoperacjonalizować. Podejmowane są próby tworzenia indeksów wielu zmiennych, ale ich czytelność i użyteczność jest ciągle dość ograniczona.