DSC06046 (2)

34 Stanisława Gołinowsku, Piotr Broda- Wysocki

Mępnie gettu etniczne'¹, u i drugiej - ośrodki odosobnienia dla chorych psychice nie czy innych osób niedostosowanych społecznie.

Koncepcja społecznego zamknięcia zrekonstruowana przez brytyjskiego socjolog.! F. Parkina rozszerzają, wyjaśniając proces wyodrębniania się oraz izolowania grup społecznych w obronie swej pozycji, prowadzący do społecznych nierówności . Podejście to nawiązuje w pewnym sensie do marksistowskiej koncepcji alienacji klasy wyzyskiwaczy (Parkin 1979). Rozszerzone spojrzenie na proces społecznego zamykania się ukazuje dwa mechanizmy działające jednocześnie: ekskluzji i inkluzji. Pewne grupy wyodrębniają się (zostają wyodrębnione), aby zintegrować się wewnętrznie zarówno w celu obrony i wzajemnej pomocy, jak również podniesienia swego statusu, zdobycia przewagi, uzyskania przywilejów. Jednocześnie stale rekrutują do swych szeregów nowych przedstawicieli i integrują ich w grupie (inkluzja).

Idąc tym tropem, B. Jordan zwraca szczególną uwagę na proces aktywnego wykluczania (active exclusion). Przykładem takiej aktywności może być tworzenie prywatnych systemów usług społecznych zawierających działania prewencyjne, do których inni nie mają dostępu (Jordan 1996). Innym przypadkiem tego rodzaju wykluczenia jest świadoma lub nieświadoma dyskryminacja rasowa, np. ograniczająca dostęp do edukacji wyższej i wprowadzająca nieformalne sposoby dystrybucji najlepszych miejsc pracy (Burchard, Le Grand, Piachaud 2002).

Do anglosaskiej tradycji definiowania i wyjaśniania zjawiska wykluczenia społecznego należy dodać koncepcję underclass. Koncepcja ta, obecna w literaturze amerykańskiej, zwraca uwagę na specyficzną aktywność społeczną w ramach wyizolowanej grupy, wskazując na przewrotny rodzaj socjalizacji w porównaniu z występującą w głównym nurcie życia społecznego. Ch. Murray w swej klasycznej już pracy (Murray 1984) na temat życia opartego na świadczeniach społecznych i dochodach dorywczych, czyli bez stałego zatrudnienia, ukazuje proces odchodzenia od norm społecznych spowodowany uzależnianiem się od zewnętrznej interwencji.

Szeroki kontekst interpretacji wykluczenia społecznego znajdujemy w kompleksowej koncepcji społeczeństwa obywatelskiego. Angielski socjolog i profesor London School of Economics - T.H. Marshall zjawisko wykluczenia interpretował jako brak dostępu i możliwości stosowania praw obywatelskich, przy czyn chodziło nie tylko o prawa polityczne i ekonomiczne, ale także o uprawnienia socjalne. W swej słynnej pracy: Class, Citizenship and Social Development (1963) wyróżnił trzy elementy/stopnie obywatelskości, które odniósł do konkretnych

W Trzeciej Rzeszy Niemieckiej świadomie odizolowano ludność żydowską, wykluczając }\ z życia społecznego, najpierw „tylko” ekonomicznie oraz politycznie, a następnie przez eksterminację.

Niektórzy autorzy wskazują, iż korzeni pojęcia „wykluczenia” należy doszukiwać się właśnie w opisywaniu nierówności społecznych. Takie opisy znajdujemy w pracach historycznych, opisujących np. stosunki społeczne w średniowieczu (np. Geremek, Sassier, Castel), czy w XIX wieczni relacjach z krajów Ameryki Łacińskiej (Disraeli 1981), przedstawiających narody nie współpracują ce ze sobą i nie darzące się uznaniem, a żyjące w obrębie jednego państwa.

okresów historycznych. Jako pierwsze rozwijały się prawa obywatelskie do wolności indywidualnej: wolność osobista, wolność umów i działań, prawo do własności prywatnej oraz prawo do sprawiedliwości. Następnie rozwijały się prawa polityczne: prawo do partycypacji politycznej (bierne i czynne) tak na szczeblu centralnym (do parlamentu), jak i na szczeblu lokalnym. Prawa socjalne rozwinęły się w XX wieku. W jego ujęciu oznaczają one prawo do jakiejś części ekonomicznego i socjalnego bezpieczeństwa zapewniającego możliwość egzystencji na przyjętym i społecznie zaakceptowanym poziomie. Owa, jakaś część” - w oryginale modicum - odnosi się do tego, co jest niezbędne, by być w pełni członkiem wspólnoty, tzn. obywatelem i nie wieść życia na poziomie minimum egzystencji.

Prawa socjalne odniesione do procesów rozwoju ekonomicznego miały skutkować zmniejszeniem nierówności ekonomicznych. W każdym razie tego typu aspiracje towarzyszyły włączeniu tych praw do obszaru określanego mianem obywatelskości. Zarówno wcześniej Marshall, jak i później Parsons (1971) podkreślali, że socjalny komponent praw obywatelskich ma zapewniać możliwości korzystania z innych praw. Jego wypełnieniem byłoby umożliwianie ludziom korzystania z nich poprzez zapewnienie im minimalnego standardu życia, opiekę zdrowotną i edukację dla całej populacji²⁶. Wynika z tego, iż głównym zadaniem państwa opiekuńczego jest zapewnienie obywatelom możliwości korzystania z praw obywatelskich i politycznych, tak aby każdy z nich w pełni czuł się członkiem danej wspólnoty. W tym znaczeniu pojęcie „wykluczenia” - jako odmowa lub brak realizacji praw obywatelskich - jest interpretowane przez European Ob-servatory to Combat Social Exclusion. Działania integracyjne często postrzegane są natomiast jako akcje podejmowane niejako na czterech poziomach/ subsyste-mach społecznych (wedle terminologii Parsonsa). Subsystemy te to: system demokracji i system prawny promujący integrację obywatelską, rynek pracy promujący integrację ekonomiczną, system zabezpieczenia społecznego promujący integrację społeczną oraz system obejmujący rodziny i wspólnoty promujący integrację międzyludzką (interpersonalną). Wszystkie te poziomy są wzajemnie komplementarne i problemy występujące choćby na jednym z nich będą skutkowały problemami także na innych (Vleminckx, Berghman 2001).

Inna tradycja definiowania i stosowania pojęcia „wykluczenia społecznego” nawiązuje do francuskiego socjologa E. Durkheima. Wykluczenie związane jest tu ze zjawiskiem anomii, kiedy ludzkie potrzeby, oczekiwania i dążenia napotykają bariery w postaci nieodpowiadających ludziom norm i porządku społecznego.

²⁶ Dla pomiaru wykluczenie społecznego jako braku partycypacji w kluczowych wymiarach życia społecznego Robinson i Oppenheim (1998) zaproponowali dla Anglii cztery kluczowe wskaźniki: procent populacji otrzymujący dochody na poziomie niższym od 50% średniego dochodu dla gospodarstw domowych, stopa bezrobocia (wedle definicji ILO), procent 16-latków z nieodpowiednim poziomem wykształcenia (poniżej 20 punktów GCSE) oraz standaryzowany wskaźnik umieralności {standard mortality rado) wśród najniższych klas społecznych w stosunku do innych klas. Podobnie Paugam (1996), Edward i Flatley (1991) oraz Howarth (1998) używali dla pomiaru wykluczenia szereg wskaźników z zakresu dochodów, rynku pracy, interakcji społecznych oraz zdrowia.