DSC07087 (3)

lukę zapełnić, omawiając jedno z podstawowych zagadnień w stosunkach międzyosobowych, jakimi są postawy rodziców wobec dziecka oraz stanowiące ich do — współżycie rodzinne, dostarczając aparatury pojęciowej, przydatnej przy ich rozpatrywaniu oraz omawiając sposoby oddziaływania na nie. Równocześnie może pomóc wychowawcom i rodzicom szukającym wskazań w lekturze, a to dzięki ukazaniu im problemów współżycia w rodzinie i stosunku do dziecka w nowym świetle” (Ziemska, 1973, s. 7).

Wskazane wyżej potrzeby praktyki są nadal żywe i może jeszcze bardziej palące ze względu na szersze społeczne docenienie znaczenia problematyki rodziny.

WPŁYW POSTAW RODZICIELSKICH NA ZACHOWANIE SIĘ DZIECI W ŚWIETLE BADAŃ

Dostrzeżenie zagadnienia i rozwój badań nad stosunkami wzajemnymi między rodzicami i dziećmi nastąpiły dopiero w XX wieku. Początki zainteresowań badawczych psychologów w tej dziedzinie przypadają na świecie na okres międzywojenny, a rozwój badań ma miejsce pó II wojnie światowej, szczególnie od lat pięćdziesiątych, nasilając się w latach sześćdziesiątych. W tym czasie zaczęto prowadzić je również w Polsce. Rezultaty różnorodnych badań wykazały, że wpływ rodziców na dziecko, ich obecność lub brak, ich sposób postępowania, a szczególnie stosunek emocjonalny — a więc „temperatura uczuć”, sposób ich okazywania, ich rodzaj, czyli „jakość” — sięga bardzo głęboko. Nowsze badania wskazują nadto, że zachodzi tu również wpływ o kierunku przeciwnym — wpływ dzieci na rodziców. Teren badań jest dość rozległy, a wiele powiązań jeszcze nie wyjaśnionych. Trudności związane z przeprowadzeniem badań są znaczne nie tylko ze względów metodologicznych czy teoretycznych, ale także z powodu wielości wpływów przypadkowych, które mogą zakłócić badania, i rozmaitości czynników, które należy brać pod uwagę w badaniach, choć nie zawsze to się czyni. Niemniej jednak w wyniku żmudnego procesu badań gromadzi się coraz gruntowniejsza wiedza na temat wzajemnych stosunków w rodzinie, a szczególnie różnych typów stosunków między rodzicami a dziećmi. Mimo rozwoju studiów w tym zakresie ciągle jeszcze w piśmiennictwie obcym dominują sprawozdania z badań rozsiane po rozmaitych czasopismach, a nieliczne dotąd wydawnictwa książkowe stanowią bądź przedruki artykułów różnych autorów, bądź prace zbiorowe, zawierające zbiory referatów z konferencji czy nadsyłanych przez autorów rozpraw. Brak natomiast monograficznych ujęć i prób syntezy. Pod tym względem nieco lepsza jest sytuacja w Polsce, gdzie wprawdzie badania rozwijają się powoli i dopiero od lat kilkunastu, ale opracowano już dwie pozycje monograficzne (Ziemska, 1969, 1973; Rembowski, 1972).

Przedmiotem przeprowadzonych badań są różne aspekty wpływu ro-

dziców na dzieci, a więc między innymi wpływ obecności obojga rodziców i ich oddziaływanie jako wzorów osobowych, potocznie nazywane oddziaływaniem przez przykład. Problematyka ta jest bliżej omawiana w rozdziale o identyfikacji. Analizowano ponadto skutki dłuższej nieobecności ojca, wpływ rozbicia rodziny na kształtowanie się osobowości dzieci, jak również rolę macochy czy ojczyma w rodzinach rekonstruowanych. Tych zagadnień nie rozwijamy w niniejszej pracy, gdyż poświęcona jest ona —jak wspomniano na wstępie — rodzinie pełnej. Niektóre zresztą problemy dotyczące skutków nieobecności ojca w rodzinie omawiane są w piśmiennictwie polskim (np. Ziemska, 1975, 1977; Janiszewski, 1976).

W publikacjach światowych ogłoszone zostały liczne sprawozdania z dokonanych badań związanych z różnego rodzaju wpływem rodziców na zachowanie się dzieci, przy czym większość tych badań dotyczy wpływu matki. Publikowane wyniki zgodnie podkreślają, że akceptacja dziecka przez rodziców, ich ciepły stosunek do niego i podtrzymywanie psychiczne w formie dodawania mu otuchy czy zachęty oddziałują dodatnio na jego rozwój emocjonalny, społeczny i umysłowy. Natomiast nadmierne ograniczanie, postawa rygorystyczna oraz tendencja do stosowania kar, przy równoczesnym braku akceptacji i okazywania ciepła uczuciowego, na ogół wywierają ujemny wpływ na kształtowanie się u dziecka obrazu samego siebie, na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Badania wykazały również, że postawa i postępowanie rodziców wobec dzieci są odmienne w zależności od płci.

Zakres prowadzonych badań był szeroki:

—    zajmowano się wpływem stosunków interpersonalnych w rodzinie na rozwój umysłowy dzieci, na poziom ich inteligencji, osiągnięcia szkolne, a nawet na rozpraszalność uwagi czy ciekawość oraz zdolności do myślenia twórczego i wyboru zawodu;

—    analizowano wpływ środowiska rodzinnego na formowanie się pewnych cech osobowości, takich jak: samodzielność-zależność, ekstrawersja-in-trowersja i poziom niepokoju, czy wręcz powstawanie cech świadczących o kierunku kształtowania się osobowości w mniejszym lub większym stopniu dewiacyjnym (m. in.: zaburzenia emocjonalne, skłonność do depresji, schizofrenii, samobójstw, narkomanii, zachowań agresywnych, antyspołecznych czy przestępczych);

— rozpatrywano niewłaściwe stosunki emocjonalne w życiu rodzinnym wiążące się z odbiegającymi od normy pewnymi zachowaniami seksualnymi, a nawet pewnymi schorzeniami fizycznymi.

Spróbujmy prześledzić wyniki przynajmniej niektórych badań.

Do najbardziej interesujących, dotyczących stymulacji przez środowisko rozwoju umysłowego małych dzieci i ich dalszych losów życiowych, należą badania Skeelsa (1966). Jeszcze w latach trzydziestych przeprowadził on eksperyment polegający na tym, że grupę dzieci w wieku średnio 19,4 mie-sięcy, wykazujących znaczne opóźnienia w rozwoju umysłowym, przeniósł z emocjonalnie nie pobudzającego sierocińca do takiego, w którym znajdo-

I

159