DSCF2537

196 Kult Trzech Króli

w Knyżo wicach jest zatarta, nie wiadomo więc, czy sportretowano tam księcia Ludwika II, jak sądzą niektórzy badacze. Pokłon TYzeeh Króli przedstawiony został również w polu tympanonu północnego portalu kościoła p.w. św. św. Piotra i Pawła w Legnicy. Powstanie płaskorzeźby datiye się na drugą połowę XIV w. TYzej Królowie zmierząją do ukoronowanej Marii z Dzieciątkiem. Za Królami ukazano sługę, trzymąjącego na wodzy konie. Jak napisała Alicja Karłowska--Kamzowa, przedstawiono hołd świata feudalnego Marii-Ekleąji¹.

Scena Pokłonu TYzeeh Króli mogła służyć, podobnie jak w sztuce zachodniej, do ukazania w osobie jednego z Mędrców panującego władcy. Znane są trzy przypadki takich domniemanych kryptoportretów. Najsłynniejszy to kwatera Pokłonu z tryptyku Matki Boskiej Bolesnąj w katedrze wawelskiej, gdzie jeden z Mędrców ma twarz Władysława Jagiełły®². Z kolęjnym kryptoportretem mamy do czynienia na polichromii w kościele Brygidek (obecnie SS. Urszulanek) w Lublinie, którą datąje się na początek lat siedemdziesiątych XV w. W literaturze przyjmuje się, że jest to również portret Jagiełły, wykonany na polecenie jego młodszego syna. Zastanawiąjące jest jednak, że ów domniemany portret Władysława Jagiełły ukazuje młodzieńca z długimi, utrefionymi włosami. Wy-dąje się, że takie przedstawienie w latach siedemdziesiątych XV w. mogło być kojarzone raczęj z z Kazimierzem Jagiellończykiem, a nie z jego ojcem. Innym przykładem kryptoportretu polskiego monarchy jest miniatura wykonana w warsztacie Stanisława Samostrzelnika. Znąjduje się ona w modlitewniku Wojciecha (Olbrachta) Gasztolda z 1528 r. Jak zauważył już Jerzy Kieszkowski, portret jednego z TYzeeh Króli przedstawia Zygmunta I³.

Przejawem kultu TYzeeh Króli mogły być epitafia ze sceną Pokłonu TYzeeh Króli, ^korzystanie tego motywu w polskiej sztuce sepulkralnej potwierdzone jest dopiero od połowy XVI w. Wybór tego tematu zasadniczo związany był z osobą zmarłą - najczęściej imiennikiem jednego z Trzech Króli. Pod koniec pierwszej połowy XVI w. powstało epitafium kanonika krakowskiego i plebana stopnickiego, Melchiora Sobka (zm. 1542 r.)⁴. W obramieniu architektonicznym znąjdpje się obraz ze sceną Pokłonu Trzech Króli. Obraz ten określony został jako „eklektyczny, o poważnych niedomogach warsztatowych i niskim poziomie artystycznym”⁵. Twórca epitafium znał zapewne scenę Hołdu Trzech Króli w kaplicy Tomickiego⁶. W dolnej części epitafium umieszczono malowany napis⁷. Epitafium to znajdowało się pierwotnie w kaplicy św. Trójcy w katedrze

na Wawelu, w pierwszej połowie XVIII w. przeniesiono je do klasztoru 00. Misjonarzy na Stradomiu, gdzie znajduje się do dzisiejszego dnia. Innymi zabytkiem sepulkralnym jest epitafium z J asieńca, koło Grójca (obecnie w Muzeum N środowym w Warszawie)⁷⁰. Obraz jest importem z Antwerpii, z pierwszej ćwierci XVI w. Przedstawienie Pokłonu jest powtórzeniem kompozycji manierysty ant-werpskiego Joosa van der Beke, zwanego tan Cleve. Już w Polsce domalowano postać donatora - nieznanego bliżej jąsienieckiego plebana herbu Ogończyk.

Liczniejsze zabytki pochodzą ze Śląska z XVI i pierwszej połowy XVII w.

W Muzeum archidiecezjalnym we Wrocławiu przechowywane jest późnorene-sansowe epitafium kanonika wrocławskiego i nyskiego Kaspara Starkera (zra. w Nysie, 5 IX 1585 r.)⁷¹. W architektonicznym obramieniu w środkowej części przedstawiono Pokłon Trzech Króli z adorującym kanonikiem oraz z podpisem Thus, Aurum, Mirrham Regiąue Hom.iv.ique Deoąue Dana Perunł oraz inicjałami T.O. i datą 1588. Poniżej w kartuszu znąjdujemy napis, z którego wynika, że epitafium to powstało z woli zmarłego wyrażonej w jego testamencie⁷². Epitafia | przedstawieniem Hołdu powstałe z woli zmarłego, który nosił jedno z imion Trzech Króli, znajdują się również w Nysie (kościół p.w. św. Jakuba, epitafium Baltazara Heinricha, zm. 1625 r. i jego żony Anny, zm. 1595 r.)⁷³ i w Opolu (kościół p.w. Znalezienia Krzyża Św., epitafium rajcy opolskiego Baltazara Skopka i jego żony, fundowane w 1630 r. przez ich syna Jerzego)⁷⁴.

Nie oznacza to oczywiście, że umieszczanie sceny Pokłonu Trzech Króli w epitafium imiennika jednego z Mędrców było regułą. Przykładem innej prak-

mei custos generis, quid fata guerelis / frustra soUicitas clausa ad amante tuis / Fin quid referi ę[ue] sum cito mortuus, ommes / Serior aut cicior, fors tamen equa manet / Parce igitur lachrimis, fratrem tibi nonne relięui / tertia discessus, leniał Ule mei. / Hunc michi fac ferres dum tritam transigat Ułam / Tercia gite vite pars, solet esse tue, / Sit aurata levi ąuamfers ceruite coronam / Ittustrat collum secula multa tuum.

⁷⁰    J. Białostocki, M. Walicki, Malarstwo obce w zbiorach polskich, Warszawa 1954, nr 123; Z. Ameise-nowa, Rękopisy i pierwodruki iluminowane Biblioteki Jagiellońskiej, Wrocław-Kraków 1958, s. 168; Malarstwo niderlandzkie w zbiorach polskich 1450-1550. Katalog wystawy w Muzeum Narodowym w Warszawie, 1960, nr 21, s. 50; M. Walicki, Malarstwo polskie. Gotyk, renesans, wczesny maniery zm, Warszawa 1961, s. 34; Sztuka warszawska od średniowiecza do połowy XX w. Katalog wystawy jubileuszowej, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1962, Nr 69; M. Walicki, Niderlandzkie pierwowzory polskich cechowych, obrazów, [w:] Zloty widnokrąg, Warszawa 1965, s. 108; T. Dobrzeniecki., Średniowieczny portret w sakralnej sztuce polskiej, „Rocznik Muzeum Narodowego w Warszawie” XIII (1969), z. 1 (nadbitka), s. 79; E. Łomnicka-Żakowska, Początki portretu polskiego. Adoranci w polskim malarstwie tablicowym, miniaturowym i ściennym w wieku XV i w pierwszych dziesięcioleciach wieku XVI, „Studia Zródloznawcze” XIV (1969), s. 13-34, s. 32, nr kat. B30; J. Białostocki, Malarstwo niderlandzkie w zbiorach polskich. Katalog “wystawy, Warszawa 1980.

⁷¹    Por. W. Urban, Muzeum Archidiecezjalne we Wrocławiu oraz katalog jego zbiorów, ABMK, 28 (1974), s. 291 (ID Be 8).

⁷²    Reverendissimo nobili atque eximio viro Domino Casperi Starkero Nissano ecdesiae cathedralis Wu<[islavicnsis] et CoZflegiatae] iWssen [sis] canonico integritatis et libertatis iurium ecdesiae aman [ti]s$[ im ]<? qui sede vacanteAn[no\ 1585 V Sep/1 embris] Nissae diem dausit ertremum ibidem-quesepultus. Execut[or) 7ks/[amenti] relicti P.F.

⁷³    Por. KZSP, t. VII: Woj. opolskie, z. 9: Powiat nyski, opr. T. Chrzanowski, M. Kornecki, Warszawa 1963, s. 78, il. 329.

⁷⁴    Por. KZSP, t. VII: Woj. opolskie, z. 11: Miasto Opole i powiat opolski, opr. T. Chrzanowski i M. Kornecki oraz S. Gumiński i A. M. Olszewski, Warszawa 1968, s. 11, fig. 340.

1

   A. Karlowska-Kamzowa, Sztuka Piastów śląskich..., Warszawa-Wrocław 1991, s. 92.

2

   O polskich kryptoportretach zob. T. Dobrzeniecki, Gotycka płaskorzeźba..., s. 170-183.

3

   J. Kieszkowski, Kanclerz Krzysztof Szydlowiecki. Z dziejów kultury i sztuki Zygmuntowskich czasów, t. 1, Poznań 1912, s. 146; Z. Ameisenowa, Cztery polskie rękopisy iluminowane z lat 1524-1528 w zbiorach obcych, Kraków 1967 (Zeszyty Naukowe UJ, CXLIII, Prace z Historii Sztuki, z. 4); B. Miodońska, Miniatury Stanisława Samostrzelnika, Warszawa 1983, s. 76.

4

   Melchior Sobek miał braci Kacpra, Baltazara i Zygmunta — zob. wyżej: Imiona. Por. również L. Łętowski, Katalog biskupów, prałatów i kanoników krakowskich, t. IV, Kraków 1853, s. 62,86.

5

   Por. Wawel 1000-2000. Wystawa jubileuszowa..., s. 85-87 (nr kat. 1/46).

6

   Por. J. Mizioiek, Biskup i magowie..., s. 45, ii. 14.

7

   Napis o treści: Ad tumulum R[everendissimi] D[omini] Mdchioris Sobek Canonici Cracovien\s\s] /

Cenrns / Melchior, o dulcis mi Melchior te guod acerbos / Praudis gemitus ad tua busta meos / Kapie michi, nondum canis,    [us] ab annis / E vite medio transmite, capie michi / Melchior f Cerite