Dwudziestolecie międzywojenne Jerzy Kwiatkowski (141)

Ii

Centralnym jej pojęciem i odkryciem jesl — rozumiana banito u®* nawiązująca do rozróżnień Ary slotclcsowskich — „Forma": kategorii którą człowiek styka sic ¹ ludźmi, poznaje świat, nadaje mu «> kullurę. Zarazem jednak -- kategoria, która i jednej strony, z dnipej — ogranicza, krepuje, jest dlań więzieniem. Stąd Gombn»w»* postawu dialektyczna, oscylująca między aprobatą Formy a jej ifcmgą i destrukcją, miedzy jej pos/ukiwunicm a ucieczką przed nią.

Ten stopień uogólnienia niewielkie jednak daje jeszcze wyobra/racosta tego. co nazwać można „gombrowiczowskOŚcią”. Nie jest oni parg abstrakcyjnym systemem filozoficznym, lecz filozoficzną posuwą i bit podłoża leżą zarówno pewne odkrycia psychologiczne, jak pewne atiwj psychiczne.

W Pamiętniku z okrętu dojrzewania przeważa nairalor-bohiSfr didm nkukntaltowany. poszukujący i połykający się o formy, które by poraoH)* Określić samego siebie i zrozumieć otaczający go świat, Jest to jednak umW outsider, przy tym człowiek lękliwy, obarczony kompleksem niż&zośck M jego przygody z Formą kończą się na ogół — z jednego przynajmniej pb widzenia — ile: społecznym odtrąceniem, upokorzeniem towarzyskim, ppś nięcicin w sytuację prześladowanej ofiary, obłędem.

Ze schematem mewydanonego ouisideisiwa łączy się jednak u Gcmtmo schemat inny, przeciwstawny. Polega on na kompromitowaniu ołjtfc w dostępnych dla bohatera czy w ogóle uznawanych powszechnie u ,*ytk' wartości na wykazywaniu, iż są one nieprawdziwe, miałkie, cpmr ■ społecznym samowmówicniu. Niesamowitość oryginalności Goatana tkwi jednak nic w owym demoskaiorslwic, lecz. w tym, te tSokoruje« ono konsekwentnie z pozycji „niższości", zn pomocą działań i i)tn? jak najdalszych od atmosfery wzniosłego moruli/mu, takich np. jak want żaby pod bluzkę modelowego „dziewczęcia polskiego", wulgarne oin)b podglądacza ogłaszające wszem wobec parkową przygodę miłosna acfctes obywatela czy ■— zastąpienie jabłka kością ze śmietnika w próbna aury micie Adama i Ewy.

Gombrowicz -przedw ojenny" zaprezentował — zaszokowanemu—pta* czytelnikowi dwie tonacje: wyzwalającego humoru i mrocznych wnjdhwtó Domeną pierwszej z nich miała stać się przede wszystkim Ferdydurke (IM Pamiętnik z okresu dojrzewania usytuował się raczej po drugiej stronie; offi w mniej czy bardziej zawoulowany sposób, do sfery sudo-masochizmu, ulami dziwaczne wynaturzenia popędu seksualnego, badul duchowe okolice ńe& Byl tęż — bardziej niż Ferdydurke — „metafizyczny": jego bohater ~cmdr wobec społeczeństwa, bywał również — przerażonym outsiderem wobec 334 Bytu: ponurej, niezrozumiałej. bezsensownej.

* Fmmfinttu Gombrowicz jeszcze poszukiwał najwłaściwszej dla włf (ooIł przymierzał różne literackie kostiumy, przebiera) między mmi IMiMz jut — znalazł.

TiJt i w l)in — najwybitniejszym bodaj ze swoich utworów nawiązywał bntstj literackiej: do XVIII-wiecznej powiastki filozoficznej mianowicie.

jró jednak mówić tu o stylizacji: było to raczej podobieństwo • — sfoeezncj i powaga problematyki — lekkości Innu. u dalej w kreowaniu fam bkrnych „typom" niż „charakterom", i w czymś, co nazwać można pnąwownością światu przedstawionego, świata, w którym zasada życiowego . i o skibień\t wa nie odgrywa poważniejszej roli i bywa wielokrotnie łamana.

I frzeciwieńsiwic do aseptycznej społecznie w iększości opowiadali Paiufi-akr ir których dwa tylko dotykały aktualnych problemów polskiej zbiorowości: bitipomurnik Jakuba Czarnieckiego — sprawy „inności" ludzi pochodzenia isówikicgo, i Biesiada u hrabiny Kottubaj — pasożytniczego durakiem ncmiiriMw.1) ~ Ferdydurke stanowiła wielką satyrę społeczno-kulturową: ■yizydrala zacofany system edukacji (wielka sccnn. w której nauczyciel Buua uczniów, by zachwycali sic Słowackim), naiwne postępowiczostwo ttycujowe sfer inteligenckich, zaskorupiałą anachroniczność polskiego dworku. Wróże— idee sentymentalnego bratania się z ludem. Były lo jednak takie łoiay tt szkoły, kłćet nigdy me przyutyby do gtcmy Easkmn Zzpótowiczsoi ittOJT) na zienuaństsso. jaka nic pojawiłaby sag w najdziwniejszych MMs* ifkwajdi realistów społecznych. Gombrowicz przeprowadzał swoje ataki i tratwą I z poczuciem bliskiego purc nonsensowi komizmu, które czyniły go nmłcm. z jednej strony — Witkacego, ze 'trony drugiej — Gałczyńskiego. Larem zaś ataki te podporządkowywał swojej wielkiej, rozpoczynającej się » *cza* kampanii o autentyczność polskiej kultury i kategoriom twojej Bmtfu człowieka, dla której tworzył właśnie osobny, zdumiewający swą iwertmonialnością i — zaraźliwością, język, tauęmtł wykładał psychologie indywidualną Gombrowicza. Ferdydurke - n° psychologie „międzyludzką", społeczną. Polega ona im wzajemnym unucaniu sobie f ormy przez poszczególnych ludzi bądź cale grupy społeczne, lak. śwul dorosłych narzuca młodzieży. wmawia w nią, zmusza, by przyjęła jta ałaiaą — formę inf antyli/ującą w języku Gombrowicza nazywa sic 10 mail ai~ Modni pisarze i publicyści narzucają inteligenckiej rodzime rómm aowocaenej. wyzwolonej obyczajowości, schemat, który krępuje ją ■ miej niz kanony mieszczańskiej pruderii. Ziemianie narzucają służbie •gębę* chamów, służba ziemianom „gębę" pinów. Wszystko to zaś jest tu •Uane z mistrzowską umiejętnością tworzenia symbolizujących te zjawiska, tyjulrawuyącokarykalundnych sytuacji i formuł, takich jak ..pojedynek na ■ąj*. -zgwałcenie przez uszy" czy .jedzenie przeciwko komuś".