folklor 2; inicjacja

F. interspołeczny . jest współcześnie bardzo żywy, a jako twórczość spontaniczna, często jednostkowa i szybko się upowszechniającą zarówno przez kontakty, jak i przez pośrednie środki przekazu, funkcjonuje w określonych sytuacjach okazjonalnych oraz — .szczególnie — w okresach.' napięć społecznych. Można, wyr różnić tu takie postacie f., jak pogłoska, plotką,'• anegdota, dowcipy i satyry towarzyskie' oraz społeczno-polityczne, stereotypowe ;to.asty i;formuły życzeniowe (np. weselne), iwspólczesne porzekadła i przysłowia sytuacyjne-, określone parodie, zwroty miłosne i.: erotyczne ^ritp. -wszystkie z bogatą zazwyczaj symboliką gestów' i oprawą słowną. Zawierają one.bądź ładunek sensacyjny, bądź humorystyczny z.domieszką satyry. W tego rodzaju f.. mamy do

czynienia zarówno z transmisją tekstów stereotypowych i skonwencjonalizowanych, jak i z treściami zupełnie nowymi, aktualnymi. Większość tych treści ma zazwyczaj krótki żywot z racji ich stopniowej dezaktualizacji. Ale jest to f. najbardziej rozpowszechniony i żywy. Jego pożywką staje się także kultura masowa.

Naturalnym środowiskiem folklorotwórczym i życiowym f. klasycznego (tradycyjnego) był lud (wiejski). F. współczesny nie da się już związać z tą formacją ludzką. Jego środowiskiem folklorotwórczym i życiowym jest już całe społeczeństwo w jego poszczególnych . subkulturach i segmentach. Owo ,,lore” (wiedza) I nic daje się już związać z formacją „folk”, chyba że temu ostatniemu nadamy szeroki zakres w sensie całego społeczeństwa (narodu). Powyższe stwierdzenie rzutuje na następne zagadnienia, takie jak problem przekazu f., analizy funkcji f., klasyfikację jego gatunków, w' końcu także na samą definicję f.

Istotny dla funkcjonowania f. jest jego prze- | kaz, transmisja. Jest to specyficzny rodzaj literackiej i artystycznej produkcji, różny od profesjonalnej twórczości literackiej, jeśli chodzi o f. ustny, inny także w przekazie wokalno--muzycznym i choreograficznym czy obrzędowym w zestawieniu z formalnym nauczaniem. W twórczości słownej miał dawniej charakter wyłącznie ustny. Jako taki doprowadzał do tworzenia odmian, wariantów, powstawania dodatków, uzupełnień, gdyż przekazywane ustnie treści stały się zarazem przedmiotem częstego aktu twórczego — stąd dynamizm przekazu. fCechą tego przekazu był (i jest) bezpośredni kontakt pomiędzy nadawcą i odbiorcą oraz wynikające stąd sprzężenie zwrotne (odbiorca mógł stać się także nadawcą). Przekaz f. realizuje się zawsze w określonych okolicznościach (wspólna praca, relaks, zabawa), w środowiskach zainteresowanych transmisją. Nosicielami przekazu są kompetentni reprezentanci tradycji lokalnej,⁴ zazwyczaj jednostki uzdolnione. Przekaz umiejętności wokalno--muzycznych, choreograficznych i obrzędowych następuje za pomocą naśladownictwa przez samouctwo, celowe przyuczenie się u przekazującego (gra na instrumencie) oraz w wyniku bezpośredniego brania udziału w akcji (taniec, obrzęd).

Przekaz f. nie sprowadza się więc tylko do ■ tekstu słownego, jest także przekazywaniem określonych umiejętności. Nawet tekst słowny ma charakter złożoDy, towarzyszy mu bowiem

-    jak wspomniano - gest, mimika, ekspresja

głosowa, a nawet elementy teatralne.    |

F. przejawia się zawsze w określonym kon-, tekście społecznym: od dwóch kontaktujących się osobników, poprzez grupę osób przy pracy i czy zabawie i wypoczynku, do przypadkowego ^! zbiorowiska ludzi. Kontekst ten ma zarazem charakter kulturowy: tożsamość języka, systemu znaków i symboli, określone kompetencje kulturowe nadawców i odbiorców (znajomość faktów wiążących się z przekazywaniem f., określonych nastawień, oczekiwań, stosunek do obowiązujących norm społecznych itd.).

F. pełni nieraz wiele ról, a więc m.in. funkcję estetyczną (pobudzanie wyobraźni, uwrażliwianie artystyczne), której stopień wpływu jest uzależniony od interpretacji twórczej i od poziomu artystycznego środowiska. Z immanen-tnych wartości estetycznych f. korzystali często w swej twórczości poeci, pisarze, kompozytorzy. Duże znaczenie społeczne ma funkcja etyczna przekazu f. (przekazywanie mądrości życiowej, zasad moralnych i praktyczno-ży-ciowych, jak pilności, pracowitości, odwagi, męstwa, solidarności, wzorów zachowań, aprobaty i dezaprobaty czynów ludzkich, wiedzy

0    ludziach, wypadkach dziejowych i innych realiach, wartości życiowych itp,). Znaczenie ma także funkcja narodowa (podtrzymywanie tradycji, wykształcanie świadomości narodowej

—    tu ważna funkcja f. polskiego w okresach zaborów i okupacji) oraz funkcja psychologiczna (wpływ na słuchacza uspokajający czy aktywizujący w postaci dążeń, marzeń, lęków

1    innych stanów psychicznych). Rozwinięciem tych funkcji jest wyrażanie dezaprobaty lub — najczęściej — protestu społecznego wobec aktów bezprawia, krzywdy, ucisku, niesprawiedliwości, zwłaszcza wówczas, gdy wyrażanie tych postaw jest oficjalnie zakazane (stąd f. antyfeudalny, antyszlachecki, antypański, anty-okupacyjny i często antyrządowy).. Ponieważ f. jest anonimowy, przekaziciel tekstów (dowcipów, piosenek, przysłów itp.) nie czuje się odpowiedzialny za ich -autorstwo. Stąd ich przekaz odbywa się zawsze w konkretnej,

historycznie i społecznie uwarunkowanej rzeczywistości.    •    ••• »• _v

folklorystyka, folkloryzm

Lit.; R. Corso: Folklore, Napoli 1946. — K.W. Czis- ; Iow; Specyfika folkloru w świetle teorii informacji, ,,Lit. Lud.”, 1977, 6. — A. v'an Gennep: Le folklorc, Paris 1924. — W.J. Gusiew; Estetyka folkloru, Wrocław .1974. — Tenże: Folklor. Historia i aktualne znaczenie terminu, „Lit. Lud.”,. 1974, .4/5. — V. Krawczyk-Wasiiewska: Wprowadzenie do folklorystyki, Łódź 1979 {i podane tu zestawienie literatury). — P. Ncdo: Folklorystyka. Ogólne ■wprowadzenie, Poznań 1965. — WJ, Propp: Podstawy j klasyfikacji gatunków folkloru, „Lit. Lud.”, 1977, 2..—. P.

Sainty vcs: Manuel de folklore, Paris 1936. - P. Sćblllot;

Le ,olklore, Paris 1913. — D. Simonides: Folklor słowny, w: M. Biernacka, M. Frankowska. W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej, t. 2, Wioclaw -19SI.— Słownik folkloru polskiego, J. Krzyżanowski (red.), Warszawa 1965. — Standard dictionary of folklore, raythoiogy and legend, M. Leach, J. Fried (cds.), vol. ł, New York 1949. — F.L. Utley: Literatura ludowa — definicja operacyjna, „Lit, Lud.”, 1974, 1. — A. Yaragnac: ■Dellnltion du folklore, Paris 1938. — M. Waliński: Folklor i folklorystyka, Uwagi na marginesie definicji, „Lit. Lud.”, 1977.. 4/5.    . '

J. Burszta

inicjacja [a. initialion; f. initiation; n. Ini- i tiation; r. mmimauuH], oznacza obrzęd wprowadzenia i włączenia jednostki lub grupy osób do określonej grupy wiekowej lub grup charakteryzujących się ełitaryzmem (np. tajne związki, grupy totemiczne), wspólnot o charakterze odmiennym w stosunku do poprzedniego statusu jednostki lub grupy osób bądź też obrzęd nadania stanowiska lub pozycji społecznej (np. szamana, zbójnika itp.); aktom tym towarzyszą zawsze aktualizowane treści światopoglądowe połączone z przekonaniem, że bez poddania próbie i sprostania jej nie może nastąpić włączenie do grupy i pełnienie roli społecznej.

W aspekcie strukturalnym inicjacje wykazują zbieżność z -*■ obrzędami przejścia i dlatego uznać je można za ich szczególny rodzaj. Te ostatnie odnoszą sic przede wszystkim do przechodzenia jednostek i grup przez mniej i sformalizowane (w stosunku do -> grup wieku) | klasy wiekowe. 1. funkcjónujc m.in. jako czynnik integrujący "społecznic grupę, łączy się z • manifestowaniem przynależności do niej i respektowaniem określonych wartości grupowych. W społecznościach plemiennych i. wiąże się najczęściej z przyjęciem młodych — pó uzyskaniu dojrzałości płciowej — do grona dorosłych.    ^f

Akt ten łączy się z uzyskaniem odpowie-| dnich praw i zarazem z nałożeniem wynikają-| cych z nadania nowego statusu obowiązków, w arkana których wtajemniczają inicjowanych: doświadczeni przedstawiciele grupy przyjmu-¹ jących. I. jest zwykle otoczona nimbem wyjątkowości i nadzwyczajnego znaczenia, co łączy się z jej sakralnym charakterem; towarzyszy jej

bowiem szereg przekonań wyrażanych w-postaci mitów sankcjonujących podejmowane w jej ramach działania.

W czynnościach inicjacyjnych aspekty sakralny i świecki występują bardzo często tocznie tworząc synkretyczną całość. Dzieje się tak również np. w przypadku przyjmowania jednostek do grup — bractw, tajnych związków, grup totemicznych itp., specyficznych dla określonej społeczności. Niekiedy aspekt religijny wysublimowuje się niemal całkowicie i i. dotyczy wówczas włączania jednostek do grona wyznawców danej religii lub sekty (co jednak także ma swe implikacje patury społecznej). Dopiero po przejściu nieodzownych obrzędów jednostka jest uznawana za pełnoprawnego członka grupy mogącego także korzystać ze wszystkich nadprzyrodzonych łask wynikających z tej przynależności. Z tego punktu widzenia inicjacjami są również np. obrzędy chrztu czy obrzezania.

Formy i. bywają bardzo złożone. Łączy się z nimi wiele wyrzeczeń bądź fizycznych cierpień wymaganych od inicjowanych; obejmowały one nierzadko, nie licząc długotrwałej, wieloletniej nieraz nauki, okresy głodówek, odosobnienia, stosowanie środków odurzających, okaleczanie ciała. Na poddanych obrzędom inicjacyjnym nakłada się więc często liczne i uciążliwe wymagania, których ewentualne niespełnienie powoduje ośmieszenie osobnika i wyłączenie go z grupy, natomiast spełnienie stanowi próbę męstwa i wytrwałości udowadniając, że są oni godni członkostwa grupy.

Przyjęte tu rozumienie terminu i. wyk i uczą z jej zakresu szereg obrzędów zbyt pochopnie kwalifikowanych do tej kategorii, co zamiast wzbogacać pojęcie prowadzi jedynie do jeszcze większej konfuzji. Uwaga ta odnosi się zwłaszcza do określania mianem j. wielu uroczystości właściwych współczesnym przejawom życia społecznego (przyjmowanie do grup zawodowych, uczniowskich, studenckich, organizacji społeczno-politycznych itd.). Analogie formalne nic mogą stanowić w tym względzie decydującego kryterium. Nałożone w definicji wyjściowej ograniczenie ma pozwolić na uchwycenie specyficznych cech i. w kontekście obrzędów innego typu:

grupy wieku, obrzęd, obrzędy przejścia .

Lit.: A. van Gennep: Les rites de passage, Paris 1909. — J.W.M. Whiting, LL. Child: Child traininy and per-sonality: A cross-cultural study, New Haveń 1953.'— F.W.

Young: Initiation ceremonics: A cross-cultural study 'of status dramatization, Indianapolis 1965.

M. COCHOWSKI