~LWF0067 (2)

124

swego rozwoju zapleczu rolniczemu, lecz sam przyczynił się do rozwoju, osadnictwa wiejskiego w okolicy⁴³.

Wczesne miasto nad rzeką Scklei przetrwało tylko do połowy XI w. Ostatnią znaną studnię zbudowano tu w 1020 r. IV' roku 1044 ucierpiało ono może podczas bitwy stoczonej na pobliskich polach przez Magnusa Dobrego z Obodrytami, znacznie dotkliwsze skutki miała jednak wyprawa norweskiego władcy Haralda Srogiego ok. 1050 r. Według relacji przybocznego skalda „od krańca do krańca groźnie płonęło Hedeby [...] Stałem aż do brzasku na wale, płomień strzelał wysoko nad dachy”. Niektórzy przypuszczają, że osiedle podniosło się jednak z ruin i ostatni cios zadała _% mu dopiero w 1066 r. wyprawa słowiańska, wspominana przez Adama Bremeńskiego. Wkrótce potem powstał też nowy ośrodek wczesnomiejski

na północnym brzegu Scklei, późniejszy Szlezwik.

W wieku X-XI zakładano coraz liczniejsze osady, które ostawszy się różnym kryzysom, dały początek wielu do dzisiaj istniejącym miastom Danii, Szwecji i Norwegii. Niektóre z nich można uważać za bezpośrednich spadkobierców targowo-rzemieślniczych ośrodków doby wikingów. W ten sposób Sigtuna nad jeziorem Melar przez dwieście lat kontynuowała tradycje Birki, zastąpiona później przez Sztokholm, a Szlezwik nad Schlei przejął funkcje Hedeby, dostosowując je do zmienionych układów i potrzeb gospodarczych.

Niekiedy kontynuacja była jeszcze bardziej bezpośrednia. Przykładem jest Bibę na zachodnim wybrzeżu Jutlandii, odwiedzane już przez Ansgara w połowie IX w., od 948 r. jedna z pierwszych duńskich siedzib biskupich⁴⁴. W świetle ostatnich odkryć archeologicznych osadę tę założono już w połowie VIII w. Około 900 r. na wschodnim brzegu jutlandzkim powstało natomiast Aarhus, rozległy ośrodek o regularnej zabudowie, otoczony półkolistym wałem, zamieszkany przez rzemieślników i najpewniej handlarzy (ryc. 56). Bównież tutaj umieszczono w 948 r. siedzibę biskupią. Podobne funcje pełnił też od XI w. Aalborg, położony nad Limfjordem w pobliżu znanej nam osady w Lindholm Hoje; według Adama Bremeńskiego znajdował się tam punkt wyjściowy dla statków zmierzających z Jutlandii do Norwegii. Wszystkie te ośrodki związane były ze szlakami morskimi i dysponowały własnymi portami.

W miarę umacniania się władzy wczesnofeudalnej znaczenie osiedli tego rodzaju rosło, gdyż stawały się one ośrodkami administracji państwowej i kościelnej⁴⁵. Na znaczeniu zyskiwały wówczas również niektóre punkty położone w głębi lądu. Na terenie Danii przykładem jest Yiborg, dawne

⁴³    Jankuhn 1976, s. 62 n. Por. też Gutenbrunner, Jankuhn, Laur 1952 oraz o osadnictwie na wyspach u zachodnich wybrzeży La Baumc 1952/1953.

⁴⁴    Olsen, Madsen, Bcncard, [w:] Kieł Pap er s 1972, s. 72 n., 80 n.; 85 n., jak też Sogaard 1961; Andersen, Crabb, Madsen 1971; O. Olsen 1975.

⁴⁵    O. Olsen, [w:] Kieł Papers 1972, s. 72 n., o Viborg Leyin-Nielsen 1968; tenże, [w:] Vor- und Friihformen 1973-1974, t. 2, s. 64 n., o Lund ostatnie podsumo-

Hyc. 56. Aarhus w X-XI w. Wg H. H. Andersena i II. J. Madsen a

a — umocnienia; b — zabudowa w X w.; c — zabudowa w XI w.; d — kościół katedralny; e — kościół z XI w.; / — rzeka; o — teren podmokły

miejsce kultu, jak świadczyłaby nazwa, i spotkań publicznych mieszkańców północnej Jutlandii. Prace wykopaliskowe ujawniły tu rozwiązania przestrzenne z IX-X w., typowe dla wczesnych miast: stosunkowo gęstą zabudow^rę i ciągłość działki osadniczej. W wieku XI stało się to osiedle siedzibą biskupią. Sądząc z różnych danych pośrednich podobne znaczenie zyskały w tym czasie Odense na Fionii (nazwa pozwala domyślać się, że istniał tam niegdyś ośrodek kultu Odyna) oraz Slagelse, Eingsted i stołeczna Eoskilde na Zelandii. Wyrastały też zupełnie nowe miasta, powoływane do życia przez władzę królewską, wśród nich Lund w Skanii.

W świetle badań wykopaliskowych Lund powstał w pierwszych latach XI w^r., założony najpewniej ok. 1020 r. przez Kanuta Wielkiego. Według tradycji przekazanej przez kanonika bremeńskiego miało to być miasto, „które zwycięzca Anglii Kanut chciał uczynić podobnym brytyjskiemu Londynowi” (IV, 7, schol. 111). W przeciwieństwie do rozpatrywanych dotąd osad był to ośrodek lądowy, położony na ważnym szlaku prowadzą-

wanio Blomqvist, [w:] Vor- und Friihformen 1973-1974, t. 2, s. 128 n. oraz studia szczegółowe tego badacza publikowane na łamach „Kulturen” 1938 i n.; Berąuist, Lepiksaar 1957; Blomąyist, Martensson 1963; Ekman 1973; Uppgrdvt 1976 i in.