Karolina Czapska
Iwona Kręczkowska
Izabela Orzeł
Wojciech Konieczny
KSZTAŁCENIE
METODĄ HARCERSKĄ
ZESZYT I
Wiedza
... to ludzie ... to pasja kształcenia ...
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP
Macierzysta Akademia Kształcenia
2006
ISBN 83-916248-3-8
ISBN 978-83-916248-3-8
Materiał zawarty w niniejszym wydawnictwie może być
wykorzystywany do celów kształceniowych, reprodukowany
i rozpowszechniany pod warunkiem podania x
ródła.
� Copyright by Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP
Wydawca:
Komenda Chorągwi Gdańskiej ZHP
tel. [phone]; fax. [phone]
e-mail: [e-mail]
Redaktor zeszytu: Wojciech Konieczny
Sfinansowano z funduszy Urzędu Marszałkowskiego w Gdańsku.
Wstęp
Oddajemy do Waszych rąk wydawnictwo o wiodącym tytule Kształcenie
metodą harcerską. Z biegiem czasu ukazywać się będą kolejne zeszyty
poruszające różnorakie zagadnienia związane z kształceniem instruktorów
Związku Harcerstwa Polskiego. Zagadnienia poparte doświadczeniami kadry
Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzystej Akademii
Kształcenia.
Obecny zeszyt dotyczy tematyki uczenia wiedzy teoretycznej na kursach,
w szczególności na kursach drużynowych. Składa się z następujących
rozdziałów:
Wiedza 4
Tradycyjne formy przekazu wiedzy 8
Aktywizowanie grupy 15
Jak sprawdzać wiedzę? 17
Podczas lektury trzeba być czujnym, by podświadomie nie przenieść terminu
WIEDZA na termin UMIEJ
TNOŚCI. Kolejny zeszyt, który ukaże się w tym
cyklu, dotyczyć będzie właśnie uczenia umiejętności metodą harcerską. Życzę
owocnej lektury i inspiracji do kształcenia. Bowiem najważniejszy
w kształceniu jest pomysł!
hm. Wiesław Laskowski
Komendant Szkoły Instruktorskiej Chorągwi Gdańskiej ZHP
Macierzystej Akademii Kształcenia
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Wiedza
Wojciech Konieczny
Dla każdej organizacji jedną z kluczowych rzeczy warunkujących jej działanie
jest posiadana przez organizację wiedza oraz jej sprawny przepływ. Organizacje
harcerskie są organizacjami uczącymi się - na podstawie własnego działania
i doświadczeń uzyskują pewną wiedzę dotyczącą obszarów swojego działania,
porządkują ją, a następnie wykorzystują w praktyce. Wreszcie rozwijają,
porządkują i przekazują kolejnym osobom w organizacji. Wynika z tego, że
każdy instruktor organizacji posiada, wykorzystuje jak również wytwarza swój
kawałek wiedzy, który dzięki jego przeżyciom i doświadczeniom, czy tez
predyspozycjom indywidualnym jest nieco inny od kawałka wiedzy
posiadanego przez innego instruktora. W skrócie schemat wygląda tak.
Instruktor pewną część wiedzy otrzymuje (kursy, warsztaty, książki, rozmowy
z innymi), pewną wytwarza sam na podstawie własnych działań i przemyśleń,
całość wykorzystuje, przetwarza porządkuje a następnie przekazuje innym.
Pewnej cząstki wiedzy uczymy na każdym kursie  jest to ta wiedza, która
stwarza podstawy umożliwiające pełnienie danej służby, wiedza potrzebna do
szerszego zrozumienia pewnych zagadnień. Może to też wreszcie być wiedza,
dzięki której uczestnicy szkoleń mogą rozszerzyć swoje horyzonty, lepiej
zrozumieć pewne zagadnienia, czy też otrzymać porcje wiedzy i informacji do
dalszych własnych przemyśleń.
Czym jest wiedza?
Według definicji  posiadanym zasobem świadomości  faktów uogólnień
i teorii. Człowiek może zdobywać wiedze przez własne doświadczenia bądz
też
uzyskiwać ją od innych ludzi. Spójrzmy na przykładzie pieca, w którym płonie
ogień, jeżeli powiemy dziecku, że drzwiczki od pieca są gorące i można się
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 WIEDZA 5
nimi oparzyć jest to wiedza uzyskana od kogoś  w dodatku wiedza
bezużyteczna, jeżeli dziecko nie będzie np. wiedziało, co to znaczy oparzyć się.
Jeżeli pozwolimy dziecku dotknąć drzwiczek, oparzy się i w tym momencie
samo zdobędzie wiedzę o tym, iż drzwiczki są gorące, że można się nimi
oparzyć. Wreszcie, jeżeli jeszcze nie wie, zrozumie, co to znaczy oparzyć się.
Taka wiedza będzie wiedzą zdobyta dzięki własnym przeżyciom
i doświadczeniom. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że uczenie w
działaniu przewiduje właśnie zdobywanie wiedzy przez doświadczenie  może
w mniej drastycznej formie niż w pokazanym przykładzie, jednak poprzez
tworzenie podczas szkoleń takich sytuacji, w których uczestnicy będą mieli
okazję zdobyć nową wiedzę, bądz
też uporządkować już posiadaną.
Oczywiście poza wiedzą uzyskaną od kogoś, oraz zdobyta przez własne
doświadczenie, wiedzę można uzyskać też na drodze dedukcyjnej, na podstawie
znanych już faktów lub pewnych uogólnień. Jeżeli nasze bawiące się w pobliżu
piecyka dziecko wie, że ogień jest gorący, jeżeli wie, że bliskość czegoś gorącego
może spowodować, że coś, co jest zimne staje się gorące, może na tej
podstawie wydedukować, że drzwiczki pieca dzięki płonącemu za nimi ogniowi
stały się gorące.
Oczywiście kolejnym (całkiem naturalnym) etapem może być chęć
sprawdzenia wymyślonej właśnie teorii. W tym przypadku dotknięcie
drzwiczek i obserwacja efektu.
Jak człowiek zdobywa wiedzę?
W tym miejscu warto zastanowić się, w jaki sposób zdobywamy wiedzę 
najprostszą struktura wiedzy są DANE będącymi zbiorem prostych, często
oderwanych od siebie faktów. Odpowiednio przetworzone (powiązane logicznie
z innymi faktami, czyli umieszczone w kontekście) tworzą INFORMACJ
,
która z kolei przetworzona i połączona z innymi informacjami i danymi tworzy
WIEDZ
[1].
Na czym polega przetwarzanie danych w informację i informacji w wiedze?
Przede wszystkim na umieszczeniu ich w kontekście innych informacji
i danych, połączeniu ze zdobytymi (często na ich podstawie) doświadczeniami,
oraz właściwą interpretacją.
Spójrzmy na to przez pryzmat szkoleń harcerskich. Możemy podać najprostsze
dane: Naczelnik ZHP nazywa się Kowalski. Jeżeli dołożymy do tego trochę
wyjaśnienia, otrzymujemy informacje, która będzie brzmiała: Naczelnik ZHP
jest osobą kierująca bieżąca działalnością całego ZHP. Obecny Naczelnik
nazywa się Kowalski. Możemy umieścić tą informację w szerszym kontekście
 kim jest naczelnik wg Statutu ZHP, jakie ma zadania, że stoi na czele
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
6
Głównej Kwatery, jakie są zależności między GK a innymi władzami ZHP, itd.
W tym przypadku przekazujemy wiedze dotycząca funkcji i osoby naczelnika.
Można sobie wyobrazić również inny przykład. Przekazujemy pewne dane: Są
trzy podstawowe typy ognisk. Możemy te dane rozszerzyć dodając jakie to typy.
Oczywiście idąc dalej, umieszczamy informację o ogniskach w kontekście ich
potencjalnych zastosowań, sposobu doboru drewna itd. Uzyskaliśmy wiedzę
dotyczącą ognisk.
Czym różnią się te dwa przykłady? Zwróćmy uwagę, że pierwszy przykład
dotyczący naczelnika nie jest związany z żadną konkretną umiejętnością, która
jest potrzebna drużynowemu do codziennej pracy z drużyną. Jest to więc
wiedza, dla samej wiedzy. Niewątpliwie drużynowy powinien ją posiadać,
jednak jest to wiedza czysto teoretyczna.
Drugi przykład jest nieco inny. Przyszły drużynowy posiadł wiedze na temat
ognisk, jednakże wiedza ta jest dopiero wstępem do czegoś innego  do
umiejętności, kiedy człowiek ten rozpali kilka ognisk, zdobędzie pewną
umiejętność, u podstaw, której leżała wiedza, jak należy konkretna rzecz
wykonać. Zwróćmy zatem uwagę na fakt, że wiedza teoretyczna dzięki
doświadczeniom może przerodzić się w umiejętności.
Przygotowując jakikolwiek kurs instruktorski na samym początku
zastanawiamy się, do czego ów konkretny kurs ma przygotować, a więc jaka
wiedza i umiejętności będą potrzebne jego uczestnikom w przyszłości.
W efekcie planujemy zajęcia przekazujące między innymi jeden z dwóch typów
wiedzy. W tym momencie ktoś mógłby zacząć się zastanawiać  po co
właściwie uczymy wiedzy na kursach. Pytanie jest o tyle istotne, że aby
nauczyć czegokolwiek dobrze, lub choćby w miarę dobrze i z sensem, trzeba
sobie zdawać w pełni sprawę, czemu ta nauka ma właściwie służyć. W ujęciu
kursów harcerskich można określić dwa podstawowe cele, dla których uczymy
wiedzy jako takiej.
WIEDZA DLA WIEDZY, czyli wiedza, czysta, nieniosąca za sobą bezpośrednio
żadnych konkretnych umiejętności  jest to taka wiedza, która powinien
posiadać każdy instruktor zajmujący się daną rzeczą, jednak wiedza ta nie jest
powiązana z żadna konkretną umiejętnością. Przykład: Każdy instruktor
powinien wiedzieć, kto jest Naczelnikiem ZHP. Wiedza ta jest mu, co prawda,
potrzebna na przykład po to, aby zaadresować pismo wysłane do Naczelnika,
jednak nie jest w żaden sposób związana z prowadzeniem drużyny jako takim.
W przypadku kursu drużynowych będzie to po prostu wiedza, która nie
prowadzi do żadnej konkretnej umiejętności.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 WIEDZA 7
Drugim typem wiedzy jest WIEDZA POTRZEBNA DO NABYCIA
KONKRETNEJ UMIEJ
TNOŚCI, bądz
też do wykonania konkretnej
czynności. Często czynności te można wykonać intuicyjnie, nie mając żadnych
podstaw teoretycznych (czyli wiedzy) na ten temat, jednakże w takim
przypadku mogą być one wykonywane gorzej, na niższym poziomie, czy tez
z niedostatecznym zrozumieniem istoty tego co się robi. Przykład: można
usypać stos gałęzi i nazwać go ogniskiem (pewnie nawet uda się go zapalić),
można jednak ognisko ułożyć w sposób świadomy, dobierając odpowiednie
drewno oraz kształt stosu.
W przypadku instruktorów harcerskich świadome działanie jest szczególnie
ważne - w przypadku działalności wychowawczej, jaką zajmują się organizacje
harcerskie niezrozumienie tego, co się robi może być groz
ne, a wręcz
niebezpieczne.
Tak więc określiliśmy dwa typy wiedzy, które z punktu widzenia
przygotowywania szkolenia możemy nazwać wiedzą dla wiedzy i wiedzą dla
umiejętności. Oczywiście jest to podział czysto umowny, jednakże może
pomóc przygotowywaniu kursu, ułatwiając systematyzowanie treści na etapie
planowania szkolenia jako całości.
Na każdym kursie oba typy wiedzy pojawią się równolegle. Często granica
między nimi jest bardzo trudna do uchwycenia, tym bardziej, że najczęściej nie
powinno się wyraz
nie rozdzielać pewnych zagadnień w oczach kursantów.
Świadomość takiego rozróżniania wiedzy jest raczej potrzebna na etapie
przygotowywania szkolenia, aby móc w sposób spójny i świadomy rozplanować
materiał (czyli proponowany podział wiedzy zaliczyłby się do kategorii wiedzy
dla umiejętności).
Kolejną rzeczą, o której na etapie przygotowania szkolenia nie wolno
zapomnieć jest to, co często nazywamy po prostu LOGICZNYM CI
GIEM.
Aby zrozumieć pewne rzeczy, przekuć informacje w wiedzę, trzeba pewien
zasób wiedzy już posiadać. Tylko wtedy możemy umieścić to, czego się
dowiadujemy w odpowiednim kontekście. Wynika z tego, że z punktu
widzenia kursu jedną z najbardziej istotnych rzeczy jest stworzenie takiego
planu, aby nauka praktycznych umiejętności była świadoma oraz poprzedzona
zdobyciem odpowiednich podstaw teoretycznych, oraz aby fragmenty wiedzy,
którą otrzymują, bądz
odkrywają, uczestnicy były powiązane ze sobą
w logiczny ciąg. Dzięki temu nie są to wyrwane z kontekstu informacje, ale
pełna i rzetelna wiedza.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Tradycyjne formy
przekazu wiedzy
Karolina Czapska
Tradycyjne podejście do nauczania wiedzy opiera się głównie na bezpośrednim
jej przekazywaniu. W tradycyjnym modelu stroną aktywnie uczestniczącą jest
nauczyciel, który stanowi jedyne z
ródło wiedzy. Nauczyciel (wykładowca,
prowadzący) wybiera informacje, które uważa za istotne i na nie kładzie
szczególny akcent, co oczywiście jest bardzo subiektywnym podejściem do
nauczanego zagadnienia. W tradycyjnej metodzie nauczania rola odbiorcy 
uczestnika jest ograniczona do przyswajania i zapamiętania przekazanych
informacji, nie ma on wpływu ani na program, ani na przekazywane treści [2].
Komunikacja w nauczaniu tradycyjnym jest jednostronna. Model ten
nazywany jest również transmisyjnym. Przygotowania takiej formy
szkoleniowej jest prostsze, niż przy wprowadzeniu interakcji uczestników lub
metod aktywizujących. Jednak wcale nie oznacza to, że wymaga mniej czasu.
Może okazać się, iż wręcz przeciwnie. Dobre i dokładne przygotowanie
materiałów do wykładu jest procesem bardzo czasochłonnym. Z punktu
widzenia efektów przekazu wiedzy wykorzystanie form tradycyjnych wydaje się
być mniej efektywne, jednakże jest to słuszne stwierdzenie przy założeniu, że
całe szkolenie wykorzystuje tylko formy tradycyjne. Oczywiście nie można
jednoznacznie odrzucić tych form uznając go za formę przestarzałą czy
nieefektywną, ponieważ byłoby to podejście bardzo jednostronne. Pojawienie
się nowszych rozwiązań w dziedzinie edukacji nie oznacza od razu, że
tradycyjne metody stały się nagle zupełnie bezużyteczne. Po prostu trzeba sobie
zdawać sprawę, które z nich i jakie rozwiązania są odpowiednie do danej
tematyki w warunkach danego szkolenia, a następnie formy takie umiejętnie
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 9
dobierać. Niewątpliwie trzeba uważać, aby wykład nie stał się podstawową
metodą prowadzenia zajęć na danym kursie, zwłaszcza, jeżeli jest to kurs
drużynowych.
Przejdz
my do przeglądu form nauczania, szkolenia tradycyjnego, mogących
mieć zastosowanie do uczenia wiedzy podczas szkoleń harcerskich.
Wykład
W najprostszej wersji to nic innego jak przedstawienie informacji, faktów
i opinii, na dany temat, w usystematyzowany sposób grupie słuchaczy.
Tradycyjnie wykład odbywa się pomieszczeniu, najlepiej odpowiednio do tego
przygotowanym (bardzo często wystarczy zwykła sala wyposażona w krzesła),
w warunkach szkoleń harcerskich warto zwrócić uwagę również na możliwość
prowadzenia krótkich wykładów w plenerze, trzeba jednak pamiętać, że od
słuchaczy (czyli uczestników szkolenia) wymaga się skupienia, a plener sprzyja
rozpraszaniu uwagi.
Niewątpliwie wykład jest najbardziej czystą formą nauki wiedzy. Tu nie ma
miejsca na naukę przez działanie i doświadczenie. Wykłady dają lepsze efekty,
gdy wzbogacone są formami wspomagającymi, ale również, gdy pojawią się na
nim przykłady czy też pytania i odpowiedzi, jednakże jest to metoda
z założenia bierna. Prowadzący musi posiadać dużą wiedzę i starannie się
przygotować według następujących etapów [3]:
- PRZYGOTOWANIE WYKA
ADU  gdzie powinno nastąpić określenie
zakresu zagadnień i zhierarchizowanie ich, redagowanie treści.
- WST
P  Prowadzący nawiązuje kontakt ze słuchaczami. Należy się
przedstawić, zaprezentować cel i zakres wykładu, czas trwania oraz
sposób zadawania pytań. Celem wstępu jest również wzbudzenie
zainteresowania i skoncentrowanie uwagi słuchaczy.
- CZ
ŚĆ GA
ÓWNA. Nie tylko treść, ale i forma powinny być starannie
przygotowane. Należy określić cele, wyeksponować myśl przewodnią
i postawić tezy. Zdania powinny być proste, krótkie i zrozumiałe.
Warto przygotować pytania, które będą powodowały skupienie uwagi
słuchaczy. Należy używać przykładów, cytatów, anegdot. Nie
zapominajmy też o postawie ciała, tempie mówienia, nawiązywaniu
kontaktu wzrokowego.
- ZAKOC
CZENIE  PODSUMOWANIE, wymiana uwag i spostrzeżeń,
sformułowanie wniosków, powtórzenie najważniejszych informacji.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 10 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
Wykład jest metodą nadającą się do stosowania, gdy mamy do czynienia
z dużą grupą. Może on być używany przy wprowadzaniu nowego zagadnienia,
czy też uporządkowania bądz
podsumowania doświadczeń zebranych w trakcie
pracy, z wykorzystaniem innych metod. Jednakże w przypadku wykładu trudno
jest mieć pewność, iż wiedza i informacje, które przekazuje prowadzący,
ekspert są zrozumiałe i jasne. Dużym problemem jest również koncentracja,
uczestników na poruszanym zagadnieniu. Nasze możliwości są ograniczone,
dlatego optymalny czas czystej formy wykładu to ok. 15-20 min, po tym czasie
należy wprowadzić przerywnik w postaci żartu, dygresji, których zadaniem jest
rozluz
nienie atmosfery bądz
innej pomocy(filmu, ćwiczenia, analizy
przypadku). Gdy już zdecydujemy się na zajęcia w formie wykładu, bądz

zmuszą nas do tego czynniki zewnętrzne pamiętajmy by oprócz
uatrakcyjnienia tej formy zaakcentować najważniejsze informację mówiąc
o nich na początku i na końcu wykładu, wtedy jest największa szansa, że
uczestnicy wykładu zapamiętają poruszany problem.
Konferencja
Słowo konferencja pochodzi z łaciny i oznacza gromadzić się, radzić, co samo
w sobie sugeruje, czym jest ta forma przekazu wiedzy. Tak więc konferencja
jest spotkaniem, gdzie eksperci z konkretnej dziedziny prezentują swoje
poglądy oparte na doświadczeniach. Takie spotkanie ma na celu uzgodnienie
różnych stanowisk, wytyczenia wspólnego planu działania. Uczestnictwo
w tych formach szkolenie można rozpatrywać z dwóch punktów widzenia.
Pierwszy z nich to uczestnik bierny  obserwator, który bierze udział
w odczytach i wykładach tylko słuchając i nie wnosząc swoich poglądów oraz
wiedzy. Z jego punktu widzenia konferencja przypomina nieco wykład
wygłaszany przez kilku prowadzących. Z drugiej zaś strony możemy być
ekspertami, wnosząc swoją wiedzę i poglądy. Dobre przygotowanie konferencji
wymaga stosunkowo dużo czasu, sztabu ludzi i dobrej organizacji pracy oraz
pewnych nakładów finansowych. Z reguły formy te wymagają przygotowania
kilku pomieszczeń, oraz odpowiedniej ilości materiałów dla uczestników.
Konferencja najczęściej ma formę następujących po sobie, stosunkowo
krótkich, wystąpień osób będących fachowcami w danej dziedzinie lub
mających konkretne osiągnięcia. Po każdym wystąpieniu następują pytania ze
strony słuchaczy. Najczęściej prelegenci są słuchaczami podczas wystąpień
innych osób. Konferencja powinna dotyczyć konkretnej dziedziny, aby
uczestnicy byli wzajemnie zainteresowani swoimi wystąpieniami  zakres
tematyczny nie powinien być zbyt szeroki, ponieważ spowoduje to spadek
zainteresowania słuchaczy.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 11
Przygotowując konferencję należy pamiętać o tym, iż uczestnicy muszą
wiedzieć, czego dotyczy konferencja i jakie tematy będą na niej poruszane.
Musimy zadbać o odpowiednie warunki  salę oraz ewentualne pomoce
audiowizualne. Osoby wygłaszające referaty muszą wiedzieć, jakimi pomocami
będą dysponować podczas odczytu  czy będzie rzutnik pisma, czy będzie
projektor multimedialny. Jeżeli konferencja trwa dłużej, na przykład kilka
godzin, trzeba zadbać o odpowiednio długie przerwy na kawę, herbatę albo
ciepły posiłek.
Seminarium
Seminarium jest w pewnym sensie formą pokrewną konferencji, jednakże
występuje w niej kilka istotnych różnic. Przede wszystkim ma mniej
uczestników, mniejsza jest też liczba prowadzących  najczęściej jedna, dwie
osoby. Grupa, z którą mamy do czynienia w przypadku seminarium to
najczęściej ok. 15 osób, co za tym idzie warunki są bardziej kameralne. Dzięki
temu atmosfera jest mniej formalna, więcej osób może włączać się do dyskusji.
Prowadzący czynnie w niej uczestniczy. Seminarium porusza jedno konkretne
zagadnienie, albo zbiór zagadnień bardzo ściśle ze sobą powiązanych.
Seminarium równocześnie jest też formą łączącą cechy wykładu i dyskusji 
w wersji klasycznej składa się z dwóch części  najpierw osoba prowadząca
wygłasza referat na temat, którego dotyczy seminarium, następnie mają
miejsce pytania do prowadzącego i dyskusja. Bardzo często podczas
seminarium zostaje wypracowany jakiś materiał  np. pomysły konkretnych
rozwiązań.
Uczestnicy muszą wiedzieć, czego dotyczy spotkanie, powinni być też
starannie dobrani pod kątem zainteresowania konkretnym zagadnieniem.
Musimy zadbać o odpowiednie warunki  kameralną salę oraz ewentualne
pomoce audiowizualne przydatne przy prezentacji referatu wprowadzającego.
Dyskusja
Metodą nauczania typową dla przekazu, oraz wymiany wiedzy jest dyskusja.
Jej głównym celem jest głębsze zrozumienie problemu przez poszczególnych
członków grupy, a także wymiana opinii i przemyśleń. W tym przypadku,
najczęściej uczestnicy są aktywni i nie jest to już model komunikacji
jednostronnej, co pozytywnie wpływa na zaangażowanie uczestników. Wspólne
rozpatrywanie i omawianie zagadnień może prowadzić do lepszego uchwycenia
sprawy do pogłębienia i poszerzenia wiedzy. Zależnie od przyjętego typu
dyskusji jej przebieg może być mniej lub bardziej kontrolowany. Duży wpływ
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
12
na niego mają sami uczestnicy, którzy biorą w niej udział na równych
prawach. Niewątpliwie forma ta jest bardziej efektywna, niż tradycyjne metody
wykładowe, w stymulowaniu myślenia, jako pomoc w zmianie postaw
i nastawień. Niestety jest ona gorszą formą przekazywania konkretnej wiedzy
i informacji. Aby dyskusja była owocna uczestnicy powinni mieć różne
spojrzenie na dany problem (minimum dwie różne opinie lub pomysły
rozwiązań), muszą być skłonni do badania, rozpatrywania przedstawionych,
odmiennych niż swoje stanowisk dyskutowanej sprawy. Kultura dyskusji
wymaga, aby dać się przekonać, gdy jest się w błędzie, a spokojnie i rzeczowo
bronić swojego zdania, gdy ma się słuszność. Dyskusja jest również bardziej
efektywna, gdy uczestnicy posiadają swoje własne doświadczenie dotyczące
zagadnienia. Dyskusja pomaga zdać sobie sprawę z różnych punktów widzenia
danego zagadnienia, jest również okazją do docenienia doświadczenia
uczestników i pokazania, iż prowadzący nie jest jedynym z
ródłem wiedzy.
Dyskusja może mieć różne formy, a mianowicie:
- DYSKUSJA PANELOWA, w tym przypadku aktywnymi uczestnikami są
eksperci wymieniający się swoimi poglądami. Swoją formą przypomina
nieco wykład. Jest to jednak atrakcyjniejsza forma, gdyż uczestnicy mają
okazję do spotkania się z wybitnymi ekspertami w danej dziedzinie.
- DEBATA OKSFORDZKA, uczestniczy w niej kilku dyskutantów
i moderator, przy czym dyskutanci podzieleni są na dwa obozy
zwolenników i przeciwników tezy, a uczestnicy mają okazję sami wyciągać
wnioski na temat słuszności argumentów.
- DYSKUSJA W CAA
EJ GRUPIE, bardzo popularna forma gdzie wszyscy
uczestnicy mają równe szanse na wypowiedzenie swojego zdania,
prowadzący czuwa nad całością.
- DYSKUSJA W MAA
YCH GRUPACH, taka forma daje szansę
wypowiedzenia swojego zdania ludziom mniej odważnym. Jest to również
dobra okazja do lepszego poznania się członków grupy.
- DYSKUSJA SA
ONECZKO, jest odmianą dyskusji, w której każdy
uczestnik pisze swoją opinię lub pomysł na małej kartce papieru. Kartki są
następnie układane w kręgu, przy czym podobne  jedna obok drugiej tak,
aby tworzyły promienie słoneczka. Jest sposobem na szybkie sprawdzenie
opinii grupy na jakiś temat lub poszukiwania rozwiązania preferowanego
przez większość.
- DYSKUSJA PUSTE KRZESA
O, w trzech miejscach (np. trzy rogi
pomieszczenia) przyczepia się kartki, na których są spisane odmienne
opinie na dany temat (bądz
odmienne rozwiązania danego problemu).
Każdy uczestnik dyskusji staje przy jednej z kartek, która odpowiada jego
opinii. Każda grupa przygotowuje argumenty przemawiające za ich
rozwiązaniem, po czym deleguje przedstawiciela do dyskutowania w jej
imieniu. Przedstawiciele grup siadają na przygotowanych krzesłach (po
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 13
jednym dla każdej grupy plus jedno puste) i dyskutują. Pozostali
członkowie grup nie mogą się odzywać, jeżeli ktoś chce się włączyć do
dyskusji podnosi rękę i za zgodą prowadzącego zajmuje miejsce na pustym
krześle, co uprawnia go do zabrania głosu. Po wypowiedzeniu się wraca na
miejsce zwalniając krzesło. Taka forma dyskusji może służyć wybraniu
optymalnego rozwiązania jakiejś kwestii bądz
wymiany opinii w sytuacji,
kiedy mamy do czynienia ze stosunkowo dużą grupą. Trzeba bardzo
ostrożnie dobierać treści zapisane na kartkach  jeżeli np. wszyscy
odpowiedzą się za jednym rozwiązaniem, całość traci sens.
- DYSKUSJA W CZASOWYM STRESIE, dyskusję prowadzi się w kręgu
przyjmując zasadę, iż cisza po czyjejś wypowiedzi nie może być dłuższa niż
np. 10 sekund. Kiedy upływa ten czas głos musi zabrać osoba siedząca po
prawej stronie tego kto się ostatnio wypowiadał. Wypowiedzi mogą,
a nawet powinny być krótkie i spontaniczne. Taka dyskusja jest bardzo
dobra do szybkiego zebrania opinii na jakiś temat.
Przygotowując dyskusję należy przygotować, co najmniej jedno pytanie
otwarte, zachęcające do wypowiedzi. Należy pamiętać, aby każdy uczestnik
miał chwilę do osobistej refleksji przed rozpoczęciem rozmowy. By nie zbaczać
zbytnio z głównego tematu, warto zapisać go w widocznym miejscu. Ważne
jest też pilnowanie czasu przez prowadzącego (możemy umówić się, iż każdy
na swoją wypowiedz ma np. 2 minuty). Istotne jest podsumowanie dyskusji,
dlatego warto zapisać wyciągnięte wnioski i rezultaty. Można po zakończeniu
dyskusji przepisać zanotowane wnioski i rozdać wszystkim uczestnikom.
Sesja plakatowa
Sesja plakatowa jest formą dobrą jako uzupełnienie i forma przerywnika w
różnego rodzaju szkoleniach lub też, kiedy zagadnienia dotyczą stosunkowo
dużej grupy osób i dużej różnorodności tematów. Uczestnicy prezentują
zagadnienia na plakatach (wygodnym formatem jest A0), rozwieszonych na
przykład w dużym pomieszczeniu, wzdłuż w miarę szerokiego korytarza.
Uczestnicy sesji plakatowej oglądają plakaty, następnie mają możliwość
zadawania pytań i dyskusji z oczekującymi przy plakatach autorami.
Oczywiście same plakaty mogą być rozwieszone dużo wcześniej, dzięki czemu
zainteresowani mogą oglądać je i zapoznawać się z ich treścią np. podczas
przerwy na kawę itd., potem wystarczy poświecić trochę czasu (powiedzmy 30
min  1h) na czas poświęcony dyskusji z autorami.
Sesja plakatowa jest formą pozwalającą stosunkowo wielu osobom podzielić się
swoimi przemyśleniami, pomysłami czy osiągnięciami na szerokim forum, co
nie byłoby, ze względów czasowych, możliwe w formie wystąpień ustnych.
Kolejną zaletą sesji plakatowej jest ułatwienie prezentacji własnych osiągnięć
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
14
osobom nieśmiałym, dla których wystąpienie ustne, często przed gronem
fachowców w danej dziedzinie jest dużym stresem. Istotne jest również to, że
po zakończeniu sesji plakaty mogą pozostać rozwieszone, lub można je
przenieść w inne miejsce, aby mogli się z ich treścią zapoznać inni.
Uczestnicy przygotowujący plakaty muszą wcześniej znać ich rozmiar
(pionowy i poziomy). Trzeba zapewnić dobre warunki prezentacji plakatów 
dobrze oświetlone miejsce do ich przyczepienia, zadbać o materiały służące do
przyczepiania (taśma, pinezki itp.). Sesja plakatowa jest dobrą formą
towarzyszącą konferencji.
Film szkoleniowy
Kolejną formą uczenia tylko wiedzy jest film szkoleniowy. Podobnie jak w
przypadku wykładu przekaz informacji jest jednostronny, uczestnicy są bierni.
Często film jest jedną z kilku części danego szkolenia. Niestety bardzo trudno
jest o dobry film szkoleniowy. Myślę, że jest to związane z kosztami
wyprodukowania takiego filmu i upływającym czasem, co wpływa na potrzebę
nieustannej aktualizacji zawartej w nim treści. Film z jednej strony powinien
odnosić lepsze efekty niż wykład, gdyż tu oprócz przekazu za pomocą zmysłu
słuchu mamy również idący równolegle przekaz wizualny. Z badań wynika, iż
człowiek zapamiętuje 20% tego, co usłyszy i 30% tego, co widzi. A
atwiej jest
nam przypomnieć jakieś zagadnienie, gdy mamy przed oczami konkretny
obraz. Niestety w momencie, gdy zostawiamy grupę samą, z telewizorem,
rzutnikiem multimedialnym i wychodzimy z sali gdzie prowadzimy szkolenie
efekty są mizerne. Nie ma możliwości zadania pytania i wyjaśnienia
nurtujących uczestników kwestii. Poza tym podobnie jak w przypadku
wykładu, gdy film jest zbyt długi poziom koncentracji uwagi na problemie
spada i uczestnicy oglądają puste obrazy, które nie wnoszą już nic nowego.
Najczęściej w takim 60 minutowym filmie informacji jest za dużo do
przyswojenia i zapamiętania. Film może dać bardzo dobre efekty jako forma
wspierająca, dobrze obrazująca zagadnienia omawiane na przykład podczas
wykładu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Aktywizowanie grupy
Iwona Kręczkowska
Można szybko przekazać wiedzę swoim słuchaczom, a oni jeszcze szybciej tę
wiedzę mogą puścić w niepamięć. Nie od dziś wiemy, że uczenie werbalne to
nie wszystko. Aby nauczanie było skuteczne i trwałe, wymaga, nie tylko od
wykładowcy, ale i od uczącego się umysłowego zaangażowania i działania.
Proces przyswajania wiedzy będzie skuteczniejszy, gdy, oprócz tłumaczenia,
zostaną zastosowane metody uczenia aktywnego. Taki sposób przynosi efekty
bez względu na to, kogo się uczy.
W harcerstwie szczycimy się tym, że umiemy naszych podopiecznych uczyć
poprzez zabawę. Problem się robi wtedy, kiedy mamy nauczać dorosłych.
Zapominamy, że dorośli to trochę przeterminowane dzieci i też chętniej będą
się uczyć, gdy pobudzi się ich do aktywności, dobierając odpowiednie metody.
Należy przy tym pamiętać, że aktywne uczenie to nie tylko zbiór gier i zabaw,
które mają uatrakcyjnić wykład, ale jest to stosowanie takich sposobów, aby
przyswajanie wiedzy łączyło się z działaniem, dlatego prowadzący musi
dysponować sporą ilością metod umożliwiających sprawdzanie umiejętności
i wiedzy, metod łączących poznaną teorię z praktycznym zastosowaniem,
metod umożliwiających podawanie własnych pomysłów, metod dyskusyjnych.
W nauczaniu aktywnym ważne jest dokładne przemyślenie toku zajęć,
ponieważ prowadzący musi znalez
ć czas na wiele różnych czynności
podejmowanych z grupą. Podczas zajęć powinien być czas nie tylko na wykład,
ale i wspólną naukę. By to osiągnąć, prowadzący musi przygotować pytania
stymulujące grupę do działania. W trakcie zajęć powinna mieć miejsce
dyskusja na istotny dla owych zajęć temat. Musi być też czas na pracę
w mniejszych grupach, bo daje to szansę wypracowania wielu pomysłów. Aby
dać wszystkim możliwość wykazania się, można też zastosować polecenia
mobilizujące do samodzielnego wykonania zadania. Stawiając na wzajemne
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
16
nauczanie dobrze jest oddać na chwilę pałeczkę uczestnikom  niech i oni
mają szansę zaproponować swoje polecenia. Zaktywizowana grupa lubi
wyciągać wnioski, podsumowywać zajęcia, oceniać. Na to też musi być czas.
Według fachowców [4] zajmujących się doskonaleniem metod kształcenia
proces uczenia jest wydajniejszy, jeśli uczący się wykonują następujące
czynności:
- Powtarzają informację własnymi słowami.
- Podają przykłady.
- Rozpoznają problem przy innych danych i w innej sytuacji.
- Analizują problem w szerszym kontekście, wiążąc go z innymi
faktami i twierdzeniami.
- Wykorzystują dana wiedzę w zróżnicowany sposób.
- Potrafią przewidzieć konsekwencje podejmowanych działań.
- Potrafią wskazać informacje przeciwne i sprzeczne.
By dana informacja została utrwalona w pamięci, umysł musi ją zbadać,
powtórzyć lub przekazać ją komuś innemu. Powyższe czynności pomogą
w tym, a aby zrobić to dobrze i atrakcyjnie prowadzący musi właściwie dobrać
metody odpowiednie dla grupy i przekazywanych treści. Instruktorzy
zajmujący się kształceniem w Związku znają te metody i potrafią je stosować.
Mogą także skorzystać z Wprowadzenia do stosowania metod Ewy Prędkiej,
która w swoim materiale zebrała i opisała ponad sześćdziesiąt metod [5].
Przykładowy dobór metod
Przekazywanie wiedzy Wypracowywanie pewnych treści: różne
- prowadzący: wykład, formy dyskusji, eksperyment, symulacja
pogadanka, pokaz, opis, Wprowadzenie tematu: praca
opowiadanie plastyczna, odegranie scenki, opowieść
- uczestnicy: gra planszowa, Tworzenie różnych pomysłów: burza
parafrazowanie mózgów, słoneczko, technika
Porządkowanie wiedzy: prace wymuszonych skojarzeń, dyskusja
plastyczne, uzupełnianie tabel, 2x4x8, burza mózgów 635
tworzenie schematów Zbieranie wiedzy przez uczestników
Zbieranie informacji o stanie wiedzy zajęć: zwiad, obserwacja, sonda,
uczestników: test, ankieta, rozmowa wywiad, ankieta, eksperyment
Dostarczanie doświadczeń: praktyka,
drama, inscenizacja
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Jak sprawdzać wiedzę?
Izabela Orzeł
Wiedza stanowi ważne teoretyczne podłoże praktyki. Nie rozumiejąc, dlaczego
zachowujemy się w określony sposób, tracimy sens działania, co grozi
popadnięciem w rutynę. Zaś konsekwencją takiego stanu rzeczy może być
nieświadome popełnienie niebezpiecznych błędów. Jak oceniać nabytą na
kursie wiedzę? Tam, gdzie jest to możliwe, należy sprawdzać ją przy okazji
praktycznego działania, gdyż umożliwia to nie tylko zbadanie zakresu wiedzy,
ale i umiejętność jej zastosowania. A to jest znacznie ważniejsze. Jest jednak
pewien rodzaj wiedzy, którą ocenić możemy tylko dzięki ustnej lub pisemnej
pracy odtwórczej uczestników kursu. Do tego rodzaju wiedzy zaliczyć możemy
znajomość, między innymi:
- przepisów prawa powszechnego, dotyczących życia drużyny
- Statutu ZHP i innych regulaminów i instrukcji,
w szczególności: praw i obowiązków drużynowego, struktury
ZHP,...
Czasem stosowanie wiedzy w praktyce łączy się z umiejętnością odpowiedniej
jej interpretacji, tymczasem treść pewnych dokumentów nie powinna takowej
podlegać. (np. przepisy prawne dotyczące organizacji obozu, regulaminy:
mundurów, musztry, Statut ZHP, itp.).
By sprawdzić i ocenić wiedzę uczestników kursu można przeprowadzić swoisty
egzamin. Może on odbyć się na zakończenie kursu, lub kilkakrotnie
(w różnych formach) po każdych zajęciach wprowadzających nowe teoretyczne
wiadomości. Rodzajów tego typu pomiaru wiedzy może być kilka. Dla
przykładu:
- EGZAMIN USTNY  zespół oceniający powinien składać się zawsze z
kilku osób (nie musi być to tylko kadra kursu). Pytania powinny być
wcześniej przygotowane (wybierane przez instruktorów lub losowane
przez pytanego). Wcześniej też ustalmy kryteria zaliczenia odpowiedzi
na każde pytanie (co musi uwzględnić w wypowiedzi odpowiadający, by
móc uznać odpowiedz
za satysfakcjonującą). Pytań powinno być kilka 
sformułowanych zwięz
le i jasno. Ważne jest, by członkowie komisji
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
18
w razie niezgodności, co do wypowiedzi pytanego, swoje wątpliwości
omawiali we własnym gronie, a nie prowadzili sporów w obecności
uczestnika kursu.
- EGZAMIN PISEMNY (test wyboru, test pytań otwartych, etc.) - często
stosowany, łatwiejszy w przeprowadzeniu niż egzamin ustny.
Przygotowujemy jeden zestaw pytań. Od nas zależeć będzie, czy kursanci
zmierzą się z pytaniami testowymi zamkniętymi (w których podane
zostaną odpowiedzi do wyboru) jednokrotnego lub wielokrotnego
wyboru, czy też otwartymi, wymagającymi udzielenia krótkiej
odpowiedzi pisemnej. Możemy stworzyć egzamin składający się z pytań
wymagających dłużej wypowiedzi.
Ciekawą i pożądaną metodą jest stawianie PYTAC
PROBLEMOWYCH:
opisujemy konkretną sytuację, która wymaga podjęcia jakiejś interwencji
i prosimy uczestników kursu, by stosując się do znanych im przepisów
i regulaminów napisali lub powiedzieli, cóż drużynowy może, co powinien,
a czego nie może zrobić. Taki sposób sprawdzania wiedzy pozwala na
ocenienie logicznego sposobu myślenia, rozumienia treści przyswojonej teorii,
a także sprawia, że uczestnicy kursu uświadamiają sobie potrzebę znajomości
niektórych przepisów i nie traktują wiedzy jako oderwanej od życia abstrakcji.
Metodę tę można stosować zarówno w formie ustnej, jak i pisemnej.
Inną interesującą formą sprawdzenia wiedzy na kursie drużynowych stanowi
też bieg harcerski. W czasie takiej zabawy zorganizowanej na zakończenie
kursu możemy sprawdzić znajomość teorii zarówno pisemnie (udzielanie
pisemnych odpowiedzi na kartkach rozmieszczonych po trasie), jak i ustnie
(pytania zadawane na poszczególnych punktach). Taki sposób sprawdzenia
wiedzy staje się nie tylko sprawdzianem, ale i dobrą zabawą.
Oto przykładowe pytania, dotyczące tej samej wiedzy, lecz sformułowane na
trzy różne sposoby:
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 JAK SPRAWDZAĆ WIEDZ
? 19
TEST PYTAC
TEST PYTAC
PYTANIE
WIEDZA
ZAMKNI
TYCH OTWARTYCH PROBLEMOWE
Liczba uczestników Ile wynosi Planujesz
obozu harcerskiego maksymalna liczba zorganizować obóz.
pozostających pod uczestników Wstępnie wiesz, że
opieką jednego przypadających na wez
mie w nim
opiekuna nie może jednego opiekuna w udział ok. 35
przekraczać: czasie obozu harcerzy. Ile osób
a. 10 osób harcerskiego? kadry musisz
b. 15 osób zorganizować? Jakie
c. 20 osób muszą mieć
d. nie ma przepisu uprawnienia?
ustalającego te
liczbę
Jakie dokumenty musi Jak długo trwa okres Twój 17-letni kolega
złożyć w hufcu próbny drużyny ze stopniem ćwika
drużynowy zakładający harcerskiej/gromady chce założyć drużynę
drużynę? Zaznacz zuchowej? harcerską. Pyta Cię,
prawidłowe co musi zrobić, aby
odpowiedzi: to uczynić. Co mu
a. sprawozdanie z odpowiesz?
dotychczasowej
służby
harcerskiej
b. plan pracy
drużyny
c. spis harcerski
d. pisemne
zobowiązanie do
pełnienia funkcji
drużynowego
Kto salutuje w czasie Wymień po kolei Czy w ramach
podniesienia flagi elementy apelu obrzędowości
państwowej podczas obozowego i krótko drużyny można
apelu? je scharakteryzuj. zmienić guziki
a. wszyscy harcerze mundurów?
b. tylko Odpowiedz

instruktorzy uzasadnij.
c. dowódcy grup
stojących w
szyku
d. osoby znające
Hymn ZHP
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Organizacja obozu/biwaku
Tworzenie drużyny
harcerskiej/gromady zuchowej
musztry, itp.)
(regulamin mundurów,
Znajomość regulaminów
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
20
TEST PYTAC
TEST PYTAC
PYTANIE
WIEDZA
ZAMKNI
TYCH OTWARTYCH PROBLEMOWE
Kto składa w hufcu Czy drużynowy Członek Twojej
pisemne zobowiązanie niebędący starszoharcerskiej
do prowadzenia instruktorem ma drużyny upija się w
gromady zuchowej w czynne prawo czasie wycieczki
przypadku wyborcze w hufcu? drużyny. Jakie
niepełnoletniego konsekwencje
drużynowego?: możesz wyciągnąć?
a. opiekun gromady A jak zareagujesz?
b. drużynowy
c. rodzic
drużynowego
d. nikt  dopóki
drużynowy nie
będzie pełnoletni
Do czterech głównych Wymień trzy Pokaż przykłady z
elementów metody przykładowe cechy Twojego życia
harcerskiej nie metody harcerskiej i harcerskiego, w
zaliczamy: scharakteryzuj jedną których przejawia
a. uczenia w działaniu z nich. się obecność
b. systemu wartości wybranych 3 cech
(PiP) metody harcerskiej.
c. pracy w małych
grupach
d. różnorodności form
pracy
Można by pomyśleć, iż egzaminowanie nie jest do końca zgodne z metodą
harcerską. Zresztą tak, jak całe uczenie wiedzy. Gdy przyjrzymy się temu
dokładniej okazuje się, iż jest zupełnie inaczej. Każdej umiejętności musi
towarzyszyć wiedza o jej mechanizmach. Inaczej instruktor będzie ograniczony
do pewnych wytrenowanych schematów. Nie będzie także posiadał zdolności
rozwijania, modyfikowania, unowocześniania danej umiejętności. Zaś sam
egzamin jest najbardziej naturalną formą sprawdzenia wiedzy.
Sprawdzając wiedzę uczestników kursu należy pamiętać, że naszym celem na
kursie jest ukształtowanie osoby przygotowanej do pełnienia funkcji
drużynowego najlepiej, jak to tylko możliwe. Nie należy jednak łączyć tego
zamiaru z przeświadczeniem, iż przygotowany wędrownik, to wędrownik
znający na pamięć wszelkie dokumenty potrzebne do pracy wychowawcy
harcerskiego. Kształćmy osoby myślące! W zależności o poziomu pytań
sprawdzających wiedzę, możemy przecież udostępnić zdającym dokumenty
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
Prawa i obowiązki drużynowego
harcerska)
Statut ZHP (np. metoda
 TRADYCYJNE FORMY PRZEKAZU WIEDZY 21
prawne, statut itp. Niemożliwe jest bowiem, by znać na pamięć wszystkie te
przepisy. Po to są one ogólnodostępne w biblioteczkach hufcowych,
składnicach harcerskich i poradnikach internetowych, by z nich korzystać.
Mądry drużynowy, to nie ten, który wie wszystko, lecz ten, który wie, gdzie
sięgnąć po pomoc w razie problemu.
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia
 KSZTAA
CENIE METOD
HARCERSK
- WIEDZA
22
Bibliografia
[1] Gazeta IT nr 9 (39), Marek Kowalkiewicz, Zarządzanie wiedzą krok po
kroku: Czym jest wiedza?
[2] M.A
aguna, Szkolenia, Gdańske Wydawnictwo Psychologiczne 2004
[3] K.Wawer-Dziedziak Program Wspierania Biznesu Phare, projekt SME-fit
Jak zorganizować i poprowadzić szkolenia , Związek Rzemiosła Polskiego 2004
[4] J. Holt, How Children Learn, New York: Pitman 1967
[5] W. Laskowski, Poradnik organizatora kursu drużynowych, KCh Gdańsk
2001 (fragmenty)
Szkoła Instruktorska Chorągwi Gdańskiej ZHP  Macierzysta Akademia Kształcenia