plik


ÿþISSN 1896-4923 IV  2013 / 28 BEZPIECZECSTWO NARODOWE ArtykuB stanowi fragment kwartalnika BezpieczeDstwo Narodowe. Unia Celna  midzy mira|em  wschodniej Unii Europejskiej a widmem  nowego ZSRR PaweB Zwie|ak Unia Celna, powstaBa w 2010 r. i przeksztaBcana od 2012 r. we Wspóln Prze- strzeD Gospodarcz, a od 2015 r. (zgodnie z deklaracjami)  w Euroazjatyck Uni Gospodarcz, stanowi jako[ciowo nowy fenomen w bezpo[rednim s- siedztwie RP. Powoduje to potrzeb zastanowienia si, na ile jest ona projek- tem nawizujcym do radzieckiej przeszBo[ci, a na ile korzysta z do[wiadczeD innych ugrupowaD integracyjnych i jakie s proporcje midzy jej wymiarem ekonomicznym a politycznym. Unia Celna stanowi wyzwanie dla procesów rozszerzeniowych toczcych si od ponad dwudziestu lat na kontynencie europejskim, dotd bezalternatywnych. Okre[lenie perspektyw i kierunku rozwoju euroazjatyckiego projektu jest zatem jednym z wa|niejszych zadaD stojcych przed Polsk i UE na przeBomie 2013 i 2014 r. 3 wrze[nia 2013 r. po rozmowach w Moskwie prezydenci Armenii i Rosji podpisali wspólne o[wiadczenie, w którym Ser| Sarkisjan oznajmiB, |e jego kraj podjB decyzj o przystpieniu do Unii Celnej Rosji, BiaBorusi i Kazachstanu (UC), a nastpnie  do Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej (majcej powsta w 2015 r.)1. Deklaracja ta postawiBa Uni Celn w cen- trum europejskiej debaty. Minister spraw zagranicznych Szwecji Carl Bildt uznaB podpisany w Moskwie dokument za  zwrot o 180 stopni w polityce Armenii2. Linas Linkevi ius, minister spraw zagranicznych Litwy sprawuj- cej póBroczn prezydencj w Radzie UE, stwierdziB, |e je[li Armenia przystpi do Unii Celnej, nie bdzie mogBa podpisa umowy o wolnym handlu z Uni3. 1 !>2<5AB=>5 70O2;5=85 @57845=B>2 >AA89A:>9 $545@0F88 8 5A?C1;8:8 @<5=8O [Wspól- ne o[wiadczenie prezydentów Federacji Rosyjskiej i Republiki Armenii], http://news.kremlin.ru/ref_ notes/1519 (dostp: 3 pazdziernika 2013 r.). 2 Swedish FM: Armenia breaks EU talks, http://en.trend.az/regions/scaucasus/armenia/2185706. html (dostp: 9 pazdziernika 2013 r.). 3 Armenia chce do Zwizku Celnego,  Rzeczpospolita http://www.ekonomia.rp.pl/artykul/ 706205,1044590-Armenia-wybrala-Rosje.html (dostp: 9 pazdziernika 2013 r.). 7 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 Przewodniczcy komisji spraw zagranicznych Parlamentu Europejskiego Elmar Brok wyraziB ubolewanie z powodu decyzji S. Sarkisjana zaznaczajc, |e  o ile zostanie ona zrealizowana  przekre[la szanse Armenii na uzyska- nie perspektywy integracji europejskiej4. Parlament Europejski w rezolucji z 12 wrze[nia 2013 r. ostro skrytykowaB z kolei Rosj za próby  zmuszenia krajów Partnerstwa Wschodniego, by nie podpisywaBy albo nie parafowaBy umów o stowarzyszeniu i wolnym handlu, a zamiast tego wzmocniBy sw wspóBprac z tworzon z inicjatywy Rosji Uni Celn, któr Rosja chce prze- ksztaBci w Uni Euroazjatyck 5. Tak zdecydowane reakcje uprawniaj do gBbszego namysBu nad znacze- niem Unii Celnej. Prowokuj te| istotne pytania:  Czy mamy do czynienia z prób restytucji ZSRR, którego rozpad pre- zydent Rosji WBadimir Putin uznaB kiedy[ za jedn z najwikszych katastrof geopolitycznych XX w.6, czy te| powstaje ugrupowanie, które mo|na okre- [li jako  euroazjatyck Uni Europejsk  w którym zagwarantowane zo- stan podstawowe interesy paDstw czBonkowskich, a ich wspóBpraca oka|e si wzajemnie korzystna?  Czy bli|sza istoty rzeczy jest opinia okre[lajca Uni Celn jako  pro- jekt polityczny, a nie ekonomiczny, którym partnerzy Rosji (& ) s ju| moc- no sfrustrowani 7, czy te| przedstawienie jej jako  pierwszego z projektów integracyjnych WBadimira Putina na obszarze poradzieckim, który zaczyna przybiera realne ksztaBty 8?  Wreszcie, jakie perspektywy stoj przed UC i jak nale|aBoby ksztaBto- wa relacje midzy Zachodem a paDstwami j tworzcymi? Unia Celna stanowi wyzwanie dla procesów rozszerzeniowych toczcych si od ponad dwudziestu lat na kontynencie europejskim. Dotd to akce- sja do UE (lub jej obietnica) stanowiBa podstawowe narzdzie stymulujce 4 German MEP Regrets Armenia s Customs Union Move, http://www.rferl.org/content/armenia- customs-union-elmar-brok-russia/25094796.html (dostp: 9 pazdziernika 2013 r.). 5 Rezolucja PE z 12 wrze[nia 2013 r. Pressure exerted by Russia on Eastern Partnership countries (in the context of the upcoming Eastern Partnership Summit in Vilnius), http://www.europarl.europa.eu/ sides/getDoc.do?type=TA&reference=P7-TA-2013-0383&language=EN&ring=P7-RC-2013-0389 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 6 Na negatywn stron integracji euroazjatyckiej zwracaB uwag m.in. Ariel Cohen zob: A. Cohen, Russia s Eurasian Union Could Endanger the Neighborhood and U.S. Interests, http://www.heritage. org/research/reports/2013/06/russias-eurasian-union-could-endanger-the-neighborhood-and-us- interests (dostp: 7 listopada 2013 r.). 7 Zob. komentarz wiceminister spraw zagranicznych RP Katarzyny PeBczyDskiej-NaBcz, cyt. za: Pol- ska apeluje do USA o wiksze zaanga|owanie w Europie Wschodniej, PAP, depesza z 13 wrze[nia 2013 r. 8 T. Bielecki, B. WieliDski, Blokady, grozby i naciski. Moskwa odcina Wschód od Unii,  Gazeta Wy- borcza , 17 wrze[nia 2013 r. 8 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR przemiany spoBeczno-polityczne i ekonomiczne w paDstwach, które uzy- skaBy samodzielno[ po upadku ZSRR. Ekspansja UE byBa równoznaczna z rozszerzeniem na Europ Zrodkow i Wschodni strefy obowizywania jednolitych standardów ekonomicznych, prawnych i politycznych. Strefa ta cechowaBa si przy tym bezprecedensowym poziomem stabilno[ci politycz- nej i przewidywalno[ci; jako taka sprawdziBa si i mo|na j uzna za sukces, zarówno w przypadku paDstw, które doBczyBy do UE w latach 2004 2007, jak i paDstw BaBkanów Zachodnich, które maj takie plany na przyszBo[. Integracj europejsk anegdotycznie, lecz nie bez racji, przez dBugi czas okre[lano jako the only game in town. Tymczasem Unia Celna zmierza do stworzenia wBasnych regulacji eko- nomiczno-prawnych, uzupeBnionych o system procedur politycznych. Tym samym kwestionuje si uniwersalno[ projektu europejskiego, podaje w wt- pliwo[ jego przydatno[ dla paDstw byBego ZSRR i usiBuje zaproponowa im model integracji konkurencyjny wobec europejskiego. Integracja poradziecka w latach 1991 2008: historia rozczarowaD W cigu pierwszych dwóch dekad od rozpadu ZSRR podjto wiele pro- jektów integracyjnych obejmujcych dawne republiki zwizkowe, z których jednak |aden nie okazaB si udany. Tworzono instytucje wirtualne, a nie re- alne; deklarowane cele nie byBy osigane; przyjmowane rozwizania pozo- stawaBy na papierze. Jedyny udany przykBad integracji dotyczcy dawnego obszaru ZSRR to doBczenie paDstw baBtyckich do UE. Zasadniczy problem strukturalny ujawniB si ju| na przeBomie 1991 i 1992 r. i dobrze obrazuje go ówczesny stosunek paDstw regionu do nowo powstaBej Wspólnoty NiepodlegBych PaDstw (WNP). Cz[ krajów w ogó- le nie przystpiBa do WNP (baBtycka trójka), Ukraina nie podpisaBa statutu organizacji, a Gruzja zostaBa zmuszona do czBonkostwa dopiero po wojnie domowej w 1993 r. Podczas gdy dla Rosji WNP stanowiBa narzdzie inte- gracji i utrzymywania jak najbli|szych zwizków z dawnymi republikami zwizkowymi, dla tych ostatnich byBa w najlepszym razie mechanizmem  cywilizowanego rozwodu  oczekiwaBy one po WNP jedynie zapewnie- nia w pierwszym okresie niepodlegBo[ci otuliny ekonomicznej i politycznej. O ile zatem Rosja widziaBa w WNP sposób na zachowanie wpBywów w  bli- skiej zagranicy , o tyle paDstwa poradzieckie byBy zainteresowane realizacj partykularnych, coraz bardziej ró|nicych si interesów. Mimo kolejnych 9 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 spotkaD na szczycie, powoBywania wspólnych organów itd. dawne republiki zwizkowe oddalaBy si od siebie: dotyczyBo to ich systemów walutowych, ustawodawstwa ekonomicznego, systemów prawnych i polityki zagranicz- nej9. Drugim od pocztku obecnym problemem byBa olbrzymia dysproporcja potencjaBów midzy Rosj a reszt paDstw. Trudno byBo o znalezienie mo- delu wspóBpracy, który zapewniBby przeBamanie nieufno[ci ze strony rz- dzcych elit paDstw poradzieckich, d|cych z natury rzeczy do poszerzania [wie|o uzyskanej suwerenno[ci. Zreszt tak|e sama Rosja preferowaBa w re- lacjach z dawnymi republikami podej[cie dwustronne, lekcewa|c majce charakter wielostronny  procesy integracyjne , co dodatkowo przyczyniaBo si do ich fikcyjnego przez dBu|szy czas charakteru. Trzeci czynnik sprzyjajcy raczej dezintegracji ni| integracji obszaru po- radzieckiego miaB charakter geopolityczny. Mo|na go sprowadzi do specy- ficznej koniunktury midzynarodowej po upadku ZSRR, na któr skBadaBy si: relatywna sBabo[ i maBa atrakcyjno[ targanej kryzysem Rosji (zwBasz- cza w okresie rzdów prezydenta Borysa Jelcyna, czego dobitnym [wiadec- twem byBo gBbokie zaBamanie gospodarcze w 1998 r.), silna i niekwestiono- wana pozycja Zachodu, w szczególno[ci USA, oraz brak egzystencjalnych zagro|eD dla niepodlegBo[ci nowo powstaBych paDstw (trwajcy od poBowy lat 90. XX w.). W rezultacie organizacje i mechanizmy takie jak unia gospodarcza WNP (proklamowana w 1993 r.), strefa wolnego handlu WNP (1994 r.)10, unia celna Rosja-BiaBoru[-Kazachstan (1995 r.)11, PaDstwo Zwizkowe Rosji i BiaBorusi (1999 r.), Euroazjatycka Wspólnota Gospodarcza (EAWG) (2000 r.), czy Wspólna PrzestrzeD Gospodarcza (2003 r.)12 mo|na okre[li jako twory po- zbawione realnego znaczenia i które de facto nie zaistniaBy. EAWG  naj- bardziej zaawansowana ekonomiczna struktura integracyjna  w 2007 r. nie przekroczyBa poziomu strefy wolnego handlu z licznymi wyBczeniami. Wymiernym [wiadectwem fiaska projektów integracyjnych byB fakt, |e nawet w przypadku trzech paDstw przejawiajcych najwiksz aktywno[  Rosji, 9 Interesujcy szkic na temat: E. Toczek, KsztaBtowanie si Wspólnoty NiepodlegBych PaDstw: obawy i nadzieje,  Raport Biura Studiów i Ekspertyz Sejmu RP , nr 42 (maj 1993), http://biurose.sejm.gov.pl/ teksty_pdf_93/r-42.pdf (dostp: 7 listopada 2013 r.). 10 Armenia, BiaBoru[, Gruzja, MoBdawia, Kazachstan, Kirgistan, Rosja, Tad|ykistan, Ukraina, Uzbeki- stan. 11 Nastpnie przyBczyBy si do niej Kirgistan, Tad|ykistan i Uzbekistan. 12 Rosja, BiaBoru[, Kazachstan, Ukraina. 10 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR BiaBorusi i Kazachstanu  wzajemne powizania sBabBy13. Oceniajc najbar- dziej zaawansowany przypadek integracji w byBym ZSRR  Rosji i BiaBorusi  znawca tematu w 2008 r. odnotowywaB:  Analiza najwa|niejszych dziedzin stosunków Federacji Rosyjskiej i Republiki BiaBoru[ dowodzi, |e integracja obydwu tych paDstw okazaBa si pozorna. Instytucjonalizacja wzajemnych relacji  od Stowarzyszenia BiaBorusi i Rosji, poprzez Zwizek BiaBorusi i Rosji, po PaDstwo Zwizkowe  miaBa znaczenie wyBcznie propagando- we (& ). Utworzeniu nowych ponadnarodowych struktur nie towarzyszyBo delegowanie im rzeczywistych uprawnieD (& ). Ogromna cz[ zobowizaD podjtych przez Rosj i BiaBoru[ nie zostaBa wcielona w |ycie 14. Analityk OSW stwierdzaB z kolei u progu 2007 r., |e  Procesy zachodzce w cigu ostatnich pitnastu lat pokazuj, |e potencjaB dla integracji obszaru pora- dzieckiego nie istnieje. Dlatego te| w przyszBo[ci centrum przycigania dla paDstw obszaru WNP bdzie znajdowaBo si poza terytorium byBego ZSRR (opinia ta dotyczyBa tak|e mechanizmów powstajcych bez udziaBu Rosji, równie| majcych charakter efemeryczny)15. Nowe podej[cie Rosji do integracji (od 2008 r.) W koDcu pierwszej dekady XXI w. nastpiBo jednak przyspieszenie proce- sów integracyjnych w przestrzeni poradzieckiej. SprzyjaBo temu kilka zjawisk. Jednym z nich byB zmieniajcy si ukBad siB na arenie midzynarodowej. Objcie wBadzy przez WBadimira Putina w 2000 r. naBo|yBo si na okres eko- nomicznej prosperity, zwizanej przede wszystkim z korzystnym ukBadem cen na eksportowane surowce energetyczne, lecz tak|e  ze wzmocnieniem instytucjonalnym paDstwa. Potwierdzeniem odrodzenia staBo si dla elity rosyjskiej zaliczenie Rosji do nieformalnego grona BRIC (Brazylia, Rosja, 13  W latach 2000 2008 udziaB eksportu Kazachstanu i BiaBorusi do Federacji Rosyjskiej w caBko- witym eksporcie tych paDstw zmniejszyB si odpowiednio o 11 punktów procentowych (do 9 proc.) i 18 punktów procentowych (do 32 proc.) . Cyt. za: I. Wi[niewska, A. Jarosiewicz, K. KBysiDski, Wspól- na PrzestrzeD Gospodarcza: kolejny etap integracji wokóB Rosji,  TydzieD na Wschodzie , nr 41 (159) z 15 grudnia 2010 r., O[rodek Studiów Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/tydzien- na-wschodzie/2010-12-15/wspolna-przestrzen-gospodarcza-kolejny-etap-integracji-wo (dostp: 4 paz- dziernika 2013 r.). 14 A. Eberhardt, Gra pozorów. Stosunki rosyjsko-biaBoruskie 1991-2008, Polski Instytut Spraw Mi- dzynarodowych, Warszawa 2008, s. 223. 15 W. KonoDczuk, Fiasko integracji. WNP i inne organizacje midzynarodowe na obszarze poradziec- kim 1991-2006,  Prace OSW , O[rodek Studiów Wschodnich, Warszawa 2007, http://www.osw.waw. pl/sites/default/files/PRACE_26.pdf (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.), s. 21. 11 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 Indie, Chiny)  rosncych gospodarek, stanowicych potencjalnie now ja- ko[ na scenie globalnej. Co jednak wa|niejsze, zmieniBo si podej[cie Rosji do integracji. Dotd Rosja zadowalaBa si jej pozorami, dajcymi zBudzenie utrzymywania wielko- mocarstwowego statusu; za ten mira| pBaciBa wymiern cen w postaci utrzy- mywania preferencji ekonomicznych dla wikszo[ci paDstw WNP. Struktury integracyjne powoBywane pod auspicjami Rosji, mimo swojej niewydolno- [ci i apatyczno[ci, wydawaBy si zabezpiecza przynajmniej podstawow po- trzeb  niekwestionowan dominacj w najbli|szym otoczeniu. Tymczasem wydarzenia z lat 2003 2008, takie jak seria  kolorowych rewolucji w paD- stwach poradzieckich (Gruzja 2003 r., Ukraina 2004 r., Kirgistan 2005 r.), od- rzucenie rosyjskich warunków uregulowania kryzysu w Naddniestrzu przez rzdzon przez postkomunistów MoBdawi (2003 r.), próba zakwestionowa- nia wBadzy alianta Rosji Alaksandra Aukaszenki na BiaBorusi (2006 r.), próba rewitalizacji w WNP projektów integracyjnych pomijajcych Rosj (GUAM  Wspólnota Demokratycznego Wyboru, 2005 r.), wreszcie jednoznacznie euroatlantycki kurs zadeklarowany przez Ukrain i Gruzj oraz zainauguro- wanie w 2008 2009 r. unijnego Partnerstwa Wschodniego  w przekonaniu obserwatorów zostaBy zinterpretowane w Moskwie jako caBkowite fiasko po- lityki wobec WNP16. W optyce rosyjskiej materializowa zaczBo si widmo trwaBej utraty wpBywów w  bliskiej zagranicy . Imitacja integracji przestaBa zatem wystarcza: po pierwsze  byBa kosztowna, po drugie  nie gwaranto- waBa speBnienia interesów politycznych Rosji. Nowe rosyjskie podej[cie do integracji miaBo skorygowa te bBdy. Rosja zdecydowaBa si zatem, po pierwsze, na  zaw|enie rozdzielnika , czyli ogra- niczenie integracji, przynamniej w pocztkowej fazie, do paDstw najbli|ej zwizanych z ni ekonomicznie i politycznie (ten wski rdzeD utworzyBy BiaBoru[ i Kazachstan). Po drugie, podjBa prób stworzenia instytucji po- nadnarodowych, które zapewniByby cigBo[ i widoczno[ procesu integra- cyjnego, a tak|e upodabniaBy go do wzorca europejskiego. Po trzecie, staraBa si zrównowa|y bilans ekonomiczny i polityczny  czyli doprowadzi do sytuacji, w której w zamian za swobodny dostp do swojego rynku byBa- by w stanie egzekwowa zobowizania ekonomiczne i polityczne od swoich partnerów. Po czwarte, postanowiBa stworzy mo|liwie solidne  rusztowanie 16 Zob. na ten temat np.: M. Kramer, Russian Policy Toward the Commonwealth of Independent States. Recent Trends and Future Prospects, http://dialogueeurope.org/uploads/File/resources/Rus- sian%20policy%20toward%20the%20CIS.pdf. (dostp: 7 listopada 2013 r.), s. 1 10. 12 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR instytucjonalne , którego powstanie podwy|szyBoby dla uczestników koszty wyj[cia z procesu integracyjnego. Symboliczn cezur nowej asertywno[ci w rosyjskiej polityce zagra- nicznej byB sierpieD 2008 r., kiedy to Rosja przeprowadziBa zwycisk woj- n z Gruzj i uznaBa niepodlegBo[ Abchazji i Osetii PoBudniowej mimo sprzeciwu spoBeczno[ci midzynarodowej. 31 sierpnia 2008 r. ówczesny prezydent Dmitrij Miedwiediew ogBosiB minidoktryn polityki zagranicz- nej, w której okre[liB paDstwa WNP jako  stref uprzywilejowanych inte- resów Rosji17. StanowiBo to uzupeBnienie tez i celów zawartych w przyjtej 12 lipca 2008 r. koncepcji polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej, w której wyra|ono przekonanie o jako[ciowej zmianie roli Rosji w systemie stosun- ków midzynarodowych18. Nie wydaje si budzi wtpliwo[ci, |e wzmo|e- nie integracyjnej aktywno[ci Rosji stanowiBo odpowiedz na unijny pomysB Partnerstwa Wschodniego (uruchomionego w latach 2008 2009) i coraz wikszego zaawansowania negocjacji umowy stowarzyszeniowej i o wolnym handlu pocztkowo z Ukrain, a nastpnie z kolejnymi paDstwami  wspól- nego ssiedztwa (MoBdawi, Gruzj, Armeni)19. 17 SkBadaBo si na ni pi zasad polityki zagranicznej, z których dwie ostatnie dotyczyBy bezpo[red- nio paDstw WNP: 1) ZaBo|enie o nadrzdno[ci prawa midzynarodowego, 2) Wzmacnianie wielo- biegunowego charakteru stosunków midzynarodowych, 3) Odrzucenie konfrontacji i samoizolacji, gotowo[ do rozwoju przyjaznych stosunków z innymi paDstwami, w tym zachodnimi, 4) Obrona |ycia i godno[ci obywateli rosyjskich niezale|nie od ich miejsca zamieszkania, 5) Specjalne stosun- ki Rosji z regionami, w których posiada ona  uprzywilejowane interesy , wynikajce z tradycyjnych, historycznie bliskich ssiedzkich zwizków. Zob. wywiad prezydenta Rosji Dmitrija Miedwiediewa z 31 sierpnia 2008 r.: =B5@2LN <8B@8O 54254520 B5;5:0=0;0< « >AA8O», 5@2><C, " [Wy- wiad Dmitrija Miedwiediewa dla stacji telewizyjnych  Rossija , KanaB Pierwszy, NTW], http://www. kremlin.ru/text/appears/2008/08/205991.shtml (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 18 W dokumencie znalazB si m.in. nastpujcy zapis:  Ewolucja stosunków midzynarodowych na pocztku XXI w. i wzmocnienie Rosji spowodowaBy konieczno[ nowego spojrzenia na sytuacj wo- kóB niej, przemy[lenia priorytetów rosyjskiej polityki zagranicznej uwzgldniajcego zwikszon rol paDstwa na arenie midzynarodowej, zwikszenie odpowiedzialno[ci [Rosji] za wydarzenia na [wiecie i otwierajc si w zwizku z tym mo|liwo[ nie tylko uczestnictwa w midzynarodowym  porzdku dnia , ale i w jego tworzeniu . Znamienne jest tak|e zdefiniowanie paDstwa jako Nowej Rosji, która  sto- jc na twardym gruncie interesu narodowego, zajBa peBnoprawn pozycj w sprawach globalnych . Ten sposób my[lenia oznaczaB, |e Rosja przyznaBa sobie prawo do ingerowania w sytuacj w swoich strefach wpBywów; mo|na przyj, |e dziaBania na Kaukazie stanowiBy w optyce Rosji praktyczn implementacj powy|szych zaBo|eD, a peBnoprawna pozycja oznaczaBa m.in. prawo do podejmowania akcji, symetrycznych w opinii Moskwy do dziaBaD pozostaBych [wiatowych mocarstw, w szczególno- [ci USA i UE. Tekst koncepcji z 15 lipca 2008 r. zob.: >=F5?F8O 2=5H=59 ?>;8B8:8 >AA89A:>9 $545@0F88 [Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej], http://kremlin.ru/acts/785 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 19 Rozmowy z Ukrain zainicjowano w 2007/2008 r.: cz[ polityczn w 2007 r., cz[ ekonomiczn  po uzyskaniu przez Ukrain czBonkostwa w WTO w 2008 r. 13 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 Znaczenie procesów integracyjnych w WNP zostaBo mocno wyekspono- wane w kolejnej koncepcji polityki zagranicznej FR przyjtej na pocztku 2013 r.20. Umieszczenie kwestii integracji na prominentnym miejscu w tym dokumencie byBo tylko odzwierciedleniem politycznej praktyki. FormuBujc swoje priorytety u progu trzeciej kadencji prezydenckiej w pierwszej poBowie 2012 r., WBadimir Putin w[ród rzeczy kluczowych wymieniB  wzmocnienie pozycji Rosji na [wiecie (& ) przede wszystkim poprzez now integracj na ob- szarze euroazjatyckim 21 oraz utworzenie do 1 stycznia 2015 r. Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej22; zamiary te wstpnie zostaBy ogBoszone jeszcze jesieni 2011 r. w programowym artykule W. Putina w dzienniku  Izwiestija 23 (za- pewne nieprzypadkowo ukazaB si on w momencie, w którym w UE trwaBa o|ywiona debata nad parafowaniem umowy stowarzyszeniowej z Ukrain). Analiza wydarzeD z lat 2009 2013 potwierdza, |e wielokrotnie skBada- ne przez W. Putina zapowiedzi dotyczce integracji euroazjatyckiej staBy si elementem rzeczywi[cie realizowanej polityki paDstwa. W tym kontek[cie symboliczne znaczenie miaBa pierwsza wizyta zagraniczna W. Putina po re- elekcji, zBo|ona 31 maja 2012 r. na BiaBorusi (dopiero potem prezydent udaB si do Niemiec i Francji, za[ w dalszej kolejno[ci  do Uzbekistanu, Chin 20 Stwierdza si w niej m.in., |e  Rosja uwa|a za priorytet zadanie utworzenia Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej. (& ) [Rosja bdzie] aktywnie wspiera proces euroazjatyckiej integracji ekonomicznej, realizujc wspólnie z BiaBorusi i Kazachstanem zadanie przeksztaBcenia Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (EAWG) i stworzenia Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej, sprzyja przycigniciu do tej pracy innych paDstw-czBonków EAWG, przedsibra kroki w celu dalszego rozwoju i usprawnie- nia mechanizmów i bazy prawno-traktatowej Unii Celnej i Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej, dzia- Ba na rzecz wzmocnienia Euroazjatyckiej Komisji Ekonomicznej jako jednolitego stale dziaBajcego organu regulacyjnego Unii Celnej i Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej . Zob. rozdziaB IV koncepcji z 12 lutego 2013 r.: >=F5?F8O 2=5H=59 ?>;8B8:8 >AA89A:>9 $545@0F88 #B25@645=0 @578- 45=B>< >AA89A:>9 $545@0F88 ..CB8=K< 12 D52@0;O 2013 3. [Koncepcja polityki zagranicznej Federacji Rosyjskiej zatwierdzona przez Prezydenta Federacji Rosyjskiej W. Putina 12 lutego 2013 r.], http://www.mid.ru/brp_4.nsf/0/6D84DDEDEDBF7DA644257B160051BF7F (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 21 Wystpienie W. Putina w Dumie PaDstwowej 11 kwietnia 2012 r. z dorocznym raportem o stanie prac rzdu. Zob.: @54A540B5;L @028B5;LAB20 >AA89A:>9 $545@0F88 ..CB8= 2KABC?8; 2 >AC40@AB25==>9 C<5 A >BGQB>< > 45OB5;L=>AB8 @028B5;LAB20 >AA89A:>9 $545@0F88 70 2011 3>4 [Przewodniczcy Rzdu Federacji Rosyjskiej W. Putin wystpiB w Dumie PaDstwowej ze sprawozdaniem z dziaBalno[ci Rzdu Federacji Rosyjskiej w 2011 roku], http://archive.premier.gov.ru/ events/news/18671/ (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 22 Dekret prezydenta FR z 7 maja 2012 r.  O [rodkach realizacji kursu polityki zagranicznej Federa- cji Rosyjskiej . Zob.: >4?8A0= #:07 > <5@0E ?> @50;870F88 2=5H=5?>;8B8G5A:>3> :C@A0 [Podpisa- ny zostaB Dekret o [rodkach realizacji kursu polityki zagranicznej], http://www.kremlin.ru/acts/15256 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 23 . CB8=, >2K9 8=B53@0F8>==K9 ?@>5:B 4;O 2@0788  1C4CI55, :>B>@>5 @>6405BAO A5- 3>4=O [Nowy projekt integracyjny dla Eurazji  przyszBo[, która rodzi si dzi[],  725AB8O , 3 pazdzier- nika 2011 r., http://izvestia.ru/news/502761 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 14 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR i Kazachstanu). Wybór MiDska (oraz kilka dni pózniej Astany) byB demon- stracj, jasno wskazujc priorytety polityki zagranicznej W. Putina podczas trzeciej kadencji prezydenckiej (2012 2018). Powstanie Unii Celnej/Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej Trzy z paDstw nale|cych do Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej (EAWG)24: Rosja, BiaBoru[ i Kazachstan, na spotkaniu EAWG w Duszanbe 6 pazdziernika 2007 r. uzgodniBy utworzenie wspólnej przestrzeni celnej oraz powoBania na tej bazie Unii Celnej (UC). Nie byBa to pierwsza umowa w tej sprawie  podobne porozumienie cz[ paDstw WNP podpisaBa w poBowie lat 90. XX w., wówczas jednak nie weszBo ono w |ycie. Tym razem staBo si inaczej. W kolejnych latach trwaBy prace nad pakietem aktów prawnych, regulujcych praktyczne dziaBanie przyszBej UC, a zwieDczyBo je podpisanie stosownych porozumieD w Moskwie 27 listopa- da 2009 r. Na ich mocy 1 stycznia 2010 r. weszBa w |ycie jednolita dla trzech paDstw taryfa celna (importowa), a w lipcu 2010 r. rozpoczB obowizywanie wspólny kodeks celny  t dat mo|na uzna za pocztek funkcjonowania UC25. W 2010 r. rozpoczB funkcjonowanie pierwszy w historii poradzieckiej integra- cji organ ponadnarodowy: Komisja Celna26. W powstaBej wspólnej przestrze- ni celnej zachowano wiele ograniczeD (ze wspólnej taryfy wyBczono ok. 400 wra|liwych towarów), nie wprowadzono wspólnej taryfy ceB eksportowych oraz faktycznie nie zlikwidowano pozataryfowych barier w handlu. Do 1 lipca 2011 r. zniesiono za to kontrole na granicach wewntrznych paDstw UC. Ustalono, |e 24 EAWG istnieje od 2000 r. Obok Rosji, BiaBorusi i Kazachstanu, do EAWG nale| Tad|ykistan i Kirgistan; swoje czBonkostwo w 2008 r. zawiesiB Uzbekistan. Armenia, Ukraina, i MoBdawia maj status obserwatorów. 25 Przed utworzeniem UC poziom unifikacji importowych taryf celnych trzech paDstw wynosiB 65 proc., przy czym midzy BiaBorusi i Rosj  95 proc., a midzy Rosj i Kazachstanem  38 proc. Za podstaw jednolitej taryfy UC posBu|yBa taryfa rosyjska (92 proc.). W rezultacie przykBadowo dla BiaBorusi stawki celne na 74,6 proc. towarów nie ulegBy zmianie, na 18,7 proc. zostaBy obni|one, a na 6,7 proc. podwy|szone. Zredni poziom ochrony celnej BiaBorusi wynosiB 8,04 proc., Rosji  12,34 proc. Zob.: . ">G8F:0O, "0<>65==K9 A>N7 5;0@CA8, 070EAB0=0 8 >AA88: M:>=><8G5A:85 ?>A;54A- B28O 4;O 5;0@CA8 [Unia Celna BiaBorusi, Kazachstanu i Rosji: konsekwencje ekonomiczne dla Bia- Borusi], AA;54>20B5;LA:89 F5=B , 5<5F:0O M:>=><8G5A:0O 3@C??0, 8=A:, lipiec 2010 r., http://www.research.by/webroot/delivery/files/pp2010r02.pdf (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 26 Starajc si osBabi obawy wynikajce z hegemonii Rosji, postanowiono, |e niektóre decyzje w Komisji Celnej zapadaBy kwalifikowan wikszo[ci gBosów (przyjte wagi: Rosja 57 proc., Kazach- stan i BiaBoru[ po 21,5 proc.  razem dysponowaBy wikszo[ci blokujc, ale nie mogBy przeforsowa swojego stanowiska wbrew Rosji). 15 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 pobierane na granicy zewntrznej opBaty celne bd dzielone midzy Rosj, BiaBoru[ i Kazachstan w proporcji: 87,97 proc.  4,7 proc.  7,33 proc. Zasadnicze prace nad baz prawn Wspólnej Przestrzeni Gospodarczej (WPG) (pierwsze  nieudane  wcielenie WPG powstaBo w 2003/2004 r. z udziaBem Ukrainy) Rosja, BiaBoru[ i Kazachstan zakoDczyBy 9 grudnia 2010 r. na szczycie w Moskwie, w przededniu wyborów prezydenckich na BiaBorusi27. Prezydenci trzech paDstw podpisali wtedy deklaracj przewidujc, |e WPG rozpocznie dziaBanie 1 stycznia 2012 r. (terminu formalnie dotrzymano). Opracowano 17 porozumieD stanowicych podstaw funkcjonowania WPG28. UzgodnieD w wielu sprawach szczegóBowych, dotyczcych polityki gospodar- czej, przepBywu kapitaBu i polityki walutowej, swobodnego przepBywu siBy robo- czej, regulacji technicznych itd.  kluczowych dla rzeczywistego funkcjonowa- nia WPG  jednak nie sfinalizowano. Strony umówiBy si, |e wikszo[ z nich zostanie wynegocjowana i wprowadzona w |ycie do 2014 2015 r.29. Najwa|niejszym organem UC/WPG jest Najwy|sza Euroazjatycka Rada Gospodarcza. Tworz j gBowy paDstw i szefowie rzdów, przy czym spotkania na szczeblu gBów paDstw odbywaj si co najmniej raz, a na szczeblu premie- rów  co najmniej dwa razy w roku. Decyzje podejmowane s jednogBo[nie. 8 listopada 2011 r. strony uzgodniBy powoBanie Euroazjatyckiej Komisji Gospodarczej (EKG)  staBego organu ponadnarodowego regulujcego funk- cjonowanie UC oraz WPG, który zastpiB Komisj Celn. EKG rozpoczBa dziaBanie 1 lutego 2012 r. Formalnie przekazano jej kompetencje narodowe w zakresie prowadzenia polityki celnej i handlowej paDstw czBonkowskich oraz dopuszczono mo|liwo[ reprezentowania przez ni UC w stosunkach z podmiotami zewntrznymi. Aparat EKG liczy ponad tysic urzdników (podzielonych na 23 departamen- ty), siedziba znajduje si w Moskwie. 84 proc. pracowników to Rosjanie, 10 proc. 27 Zob.: I. Wi[niewska, A. Jarosiewicz, K. KBysiDski, Wspólna PrzestrzeD Gospodarcza& , op.cit. 28 DotyczyBy one: 1. Koordynacji polityki gospodarczej: polityk makroekonomicznej (m.in. po- przez wyznaczenie maksymalnych poziomów podstawowych wskazników, takich jak inflacja, dBug publiczny, deficyt bud|etowy), monopolowej (jednak z istotnymi wyBczeniami) i konkurencji, zasad przemysBu i rolnictwa, zamówieD publicznych, ogólnych zasad handlu usBugami, polityki inwesty- cyjnej, reguB ochrony wBasno[ci intelektualnej. 2. Swobody przepBywu kapitaBu i polityki walutowej. 3. Energetyki, transportu i Bczno[ci. 4. Swobody przepBywu siBy roboczej, 5. Ujednolicenia standar- dów technicznych. Dokumenty dotyczce Unii Celnej s dostpne na stronie EKG, http://www.eura- siancommission.org/ru/docs/Pages/default.aspx (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 29 I. Wi[niewska, wsp. E. Fischer, W. Górecki, S. Karda[, M. Menkiszak, A. Wierzbowska-Miazga, In- tegracja euroazjatycka. Rosyjska próba ekonomicznego scalenia obszaru poradzieckiego,  Prace OSW nr 44 (lipiec 2013), O[rodek Studiów Wschodnich, s. 15 22, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ prace-osw/2013-07-30/integracja-euroazjatycka-rosyjska-proba-ekonomicznego-scalenia-obsza (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 16 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR Kazachowie, 6 proc.  BiaBorusini30. Pracami komisji kieruje dziewicioosobowe Kolegium (po trzy osoby z ka|dego z paDstw czBonkowskich), którego skBad wy- znaczany jest przez Najwy|sz Euroazjatyck Rad Gospodarcz. Posiedzenia EKG odbywaj si co najmniej raz w tygodniu. Kadencja czBonka kolegium trwa cztery lata. Obecnie na czele EKG stoi Rosjanin Wiktor Christienko31. Decyzje EKG s prawnie wi|ce i nie wymagaj procedury ratyfikacyjnej w paDstwach czBonkowskich. Przy podejmowaniu decyzji ka|de z paDstw dysponuje jed- nym gBosem; jest wic mo|liwe przegBosowanie ka|dego z czBonków  w takim przypadku sprawa na wniosek niezadowolonej strony mo|e zosta przekazana do organu nadrzdnego wobec EKG  Rady, w której decyzje zapadaj w dro- dze konsensu. Przewodnictwo w Radzie jest sprawowane rotacyjnie (BiaBoru[ w 2012 r., Kazachstan w 2013 r.), jej skBad tworz wicepremierzy trzech paDstw. Je[li z kolei Rada nie zdoBa osign porozumienia, sprawa jest przekazywana na szczebel Najwy|szej Euroazjatyckiej Rady Gospodarczej. W ramach UC/WPG utworzono równie| ponadnarodow struktur arbi- tra|ow: Sd Euroazjatyckiej Wspólnoty Gospodarczej z siedzib w MiDsku (powoBany na mocy umowy z 2010 r., rozpoczB dziaBalno[ 1 stycznia 2012 r.). Jego orzeczenia, dotyczce sporów midzy paDstwami czBonkow- skimi oraz spraw wnoszonych przez podmioty gospodarcze, maj wspóB- ksztaBtowa euroazjatyckie acquis communautaire. WedBug zapowiedzi, w 2015 r. integracja euroazjatycka osignie kolejny etap: 1 stycznia 2015 r. ma powsta Euroazjatycka Unia Gospodarcza (EUG). Po spotkaniu z A. Aukaszenk i N. Nazarbajewem w Moskwie 19 grudnia 2012 r. W. Putin zapowiedziaB, |e projekt umowy o utworzeniu EUG zosta- nie przedstawiony gBowom trzech paDstw do maja 2014 r. Docelowo w ramach EUG maj zosta wdro|one wspólne regulacje do- tyczce funkcjonowania gospodarki oraz zosta osignite peBne obowi- zywanie czterech swobód (przepByw towarów, osób, kapitaBu i usBug); maj tak|e znikn wyBczenia od stosowania wspólnej taryfy celnej oraz pozo- staBe bariery pozataryfowe we wzajemnym handlu. Zgodnie z logik proce- su32, wspólna przestrzeD ekonomiczna powinna nastpnie przeksztaBci si 30 Ibidem, s. 24. 31 Od 2000 r. wicepremier, a w latach 2004 2012 minister przemysBu i handlu Federacji Rosyjskiej. 32 Jak zauwa|aj eksperci,  w teorii ten [tj. euroazjatycki] trójstopniowy system intergracyjny jest powtórzeniem klasycznego schematu etapów integracyjnych: od unii celnej do wspólnego rynku, w którym funkcjonuj  cztery swobody , i nastpnie do najbardziej zintegrowanej formy  unii gospodarczej i walutowej . Cyt. za: R. Vilpiaauskas, R. Aliaauskas, L. Kas iknas, }. Dambrauskait, V. Sinica, I. Levchenko, V. Chirila, Eurasian Union: a Challenge for the European Union and Eastern Partnership Countries, Wilno 2012, s. 5. 17 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 w peBn uni gospodarczo-walutow; EKG miaBaby natomiast ewoluowa w kierunku Komisji Europejskiej i stopniowo by wyposa|ana w kompeten- cje dotyczce polityki energetycznej, przemysBowej, rolnej, monopolowej, konkurencji, zamówieD publicznych, inwestycyjnej, rynku usBug itd. CzBonkostwo w UC jest otwarte w pierwszej kolejno[ci dla paDstw wcho- dzcych w skBad EAWG, nastpnie  WNP. Oprócz Armenii, która 6 listo- pada 2013 r. podpisaBa memorandum midzyrzdowe o pogBbieniu wspóB- pracy z Euroazjatyck Komisj Gospodarcz33, o zamiarze przyBczenia si do UC poinformowaB, jeszcze w 2011 r., Kirgistan (trwaj prace grupy ro- boczej, która ma stworzy map drogow umo|liwiajc akcesj), a ostro|- ne zainteresowanie tym tematem wyraziB tak|e Tad|ykistan. Ch akcesji do UC zgBaszaj nieuznawane republiki separatystyczne (Abchazja, Osetia PoBudniowa i Naddniestrze). W 2012 r. dwa memoranda z EKG podpisaB rzd Ukrainy: o wspóBpracy handlowo-ekonomicznej i o wspóBpracy w sferze regulacji technicznych34; 31 maja 2013 r. zawarte zostaBo z kolei memorandum o pogBbieniu wspóB- pracy instytucjonalnej Ukraina-EKG; przewiduje ono mo|liwo[ udziaBu obserwatorów ukraiDskich w pracach niektórych gremiów UC/WPG (ka|- dorazowo po otrzymaniu zaproszenia), powoBanie staBego przedstawiciela Ukrainy przy UC, dostp do kopii jawnych dokumentów UC oraz prawo kierowania wBasnych propozycji do EKG. Memorandum jest dokumentem politycznym i nie niesie dla stron konsekwencji prawnych. Dotychczasowy bilans dziaBania UC/WPG Dokonujc bilansu dziaBania UC/WPG trzeba uczyni kilka zastrze|eD. Po pierwsze, UC/WPG nie jest struktur stabiln: znajduje si wci| we wstp- nej fazie swojego istnienia i podlega dynamicznym zmianom. Po drugie, trudno w przypadku UC/WPG o precyzyjne oddzielenie warstwy politycz- 33 Zob.: @54A540B5;L >;;5388 - 8:B>@ %@8AB5=:> 8 @5<L5@-<8=8AB@ 5A?C1;8:8 @- <5=8O "83@0= !0@:8AO= ?>4?8A0;8 5<>@0=4C< >1 C3;C1;5=88 2708<>459AB28O <564C 2@0- 789A:>9 M:>=><8G5A:>9 :><8AA859 8 5A?C1;8:>9 @<5=8O [Przewodniczcy Kolegium EKG Wik- tor Christienko i Premier Republiki Armenii Tigran Sarkisjan podpisali Memorandum o pogBbieniu wspóBpracy midzy Euroazjatyck Komisj Gospodarcz a Republik Armenii], http://www.eurasian- commission.org/ru/nae/news/Pages/06-11-2013-4.aspx (dostp: 7 listopada 2013 r.). 34 Zob.: #:@0W=0 ?V4?8A0;0 <5<>@0=4C<8 ?@> B>@3V2;N V B5E=VG=5 @53C;N20==O 7  [Ukraina podpisaBa memorandum o handlu i regulacjach technicznych z EKG], http://www.kmu.gov.ua/control/ uk/publish/article?art_id=245570286&cat_id=244276429 (dostp: 7 listopada 2013 r.). 18 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR nej i ekonomicznej: dotyczy to zarówno intencji i motywacji poszczególnych paDstw tworzcych ugrupowanie, jak i efektów dziaBania formujcych si struktur. Wreszcie po trzecie, tak|e bilans zysków i strat wyglda odmiennie w przypadku UC/WPG traktowanej jako caBo[, a odmiennie w przypadku ka|dego z jej czBonków. Deklarowanym celem utworzenia UC jest ch wzmocnienia wizi go- spodarczych midzy tworzcymi j paDstwami35 i zahamowanie negatyw- nej dynamiki w tym zakresie, a tak|e  zneutralizowanie niekorzystnych dla BiaBorusi i Kazachstanu efektów czBonkostwa Rosji w WTO36. W oficjalnym dyskursie przedstawicieli Rosji, BiaBorusi i Kazachstanu podnoszone jest, |e UC/WPG stanowi znaczcy rynek (ok. 170 mln mieszkaDców), do którego nieskrpowany dostp powinien wzmocni gospodarki paDstw czBonkow- skich, m.in. poprzez uBatwienia w pozyskiwaniu inwestycji oraz spadek cen (np. surowców energetycznych)37. Wystpowanie jednym frontem ma uBa- twia borykajcym si z problemami gospodarkom poradzieckim stopniow integracj z rynkiem [wiatowym, ale na wBasnych warunkach, w dogodnym dla nich tempie. BiaBoru[ i Kazachstan nie tylko zachowaj swobodny do- 35 Zob. wicej na ten temat: I. Wi[niewska, wsp. K. KBysiDski, Unia celna  polityczny projekt Rosji,  TydzieD na Wschodzie , nr 24 (142) z 7 lipca 2010 r., O[rodek Studiów Wschodnich http://www.osw. waw.pl/pl/publikacje/tydzien-na-wschodzie/2010-07-07/unia-celna-polityczny-projekt-rosji (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 36 ZwracaB na to uwag m.in. wiceminister gospodarki BiaBorusi Aleksandr Jaroszenko. Uzasad- niajc sBuszno[ obranej drogi na integracj euroazjatyck, w kwietniu 2013 r. urzdnik zauwa|yB:  w imporcie Federacji Rosyjskiej nasz udziaB wyniósB lekko powy|ej 5 proc. W 2000 r. byBo to ponad 11 proc. Spadek jest dwukrotny . Cyt. za: 5;0@CAL B5@O5B @>AA89A:89 @K=>: [BiaBoru[ traci rynek rosyjski], 5;>@CAA:89 ?0@B870=, http://www.belaruspartisan.org/print/?ID=232042 (dostp: 4 paz- dziernika 2013 r.). 37 Zob. np.: 8@5:B>@ 5?0@B0<5=B0 @0728B8O 8=B53@0F88 8:B>@ !?0AA:89 2KABC?8; =0 <564C=0@>4=>9 =0CG=>-?@0:B8G5A:>9 :>=D5@5=F88 «@>5:B 2@0789A:>3> M:>=><8G5A:>- 3> A>N70: <56@538>=0;L=>5 A>B@C4=8G5AB2>» [Dyrektor Departamentu Rozwoju Integracji Wiktor Spasskij wystpiB na midzynarodowej naukowo-praktycznej konferencji  Projekt Euroazjatyckiej Unii Gospodarczej: wspóBpraca midzyregionalna ], http://www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pa- ges/456356.aspx (dostp: 7 listopada 2013 r.); 8=8AB@ ?> M:>=><8:5 8 D8=0=A>2>9 ?>;8B8:5 - "8<C@ !C;59<5=>2 @0AA:070; > 2;8O=88 @538>=0;L=>9 8=B53@0F88 =0 :>=:C@5=B>A?>A>1=>ABL 3>AC40@AB2 "! =0 B>@>< 2@0789A:>< D>@C<5 «==>20F88 8 <564C=0@>4=0O 8=B53@0F8O» [Minister ds. gospodarki i polityki finansowej EKG Timur Sulejmenow opowiedziaB o wpBywie integracji regionalnej na konkurencyjno[ paDstw UC podczas Drugiego Forum Euroazjatyckiego  Innowacje i in- tegracja midzynarodowa ], http://www.eurasiancommission.org/ru/nae/news/Pages/21-10-2013-1. aspx (dostp: 7 listopada 2013 r.); !CI5AB2>20=85 #:@08=K >B45;L=> >B "! CA;>6=8B @50;8- 70F8N >1I8E ?@>5:B>2 [Pozostawanie Ukrainy poza UC utrudni realizacj wspólnych projektów],  ><<5@A0=BJ #:@08=0 , 19 czerwca 2013 r., http://kommersant.ua/doc/2214772 (dostp: 7 listopa- da 2013 r.). 19 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 stp do rynku rosyjskiego38, ale i mog liczy na utrzymanie rosyjskich sub- sydiów (cho nie wynika to bezpo[rednio z zapisów samych umów o UC/ WPG)39, a wprowadzane w ramach ugrupowania [rodki protekcyjne maj chroni paDstwa czBonkowskie przed [wiatow konkurencj. Korzy[ci polityczne ze wspóBpracy w ramach UC/WPG s mniej oczy- wiste i nie rozkBadaj si równomiernie. GBównym beneficjentem integracji jest Rosja, która zyskaBa mechanizm wzmocnienia swojej dominacji w paD- stwach WNP: klasyczne narzdzia z zakresu hard power (bazy wojskowe w paDstwach regionu,  zarzdzanie konfliktami , wspóBpraca w ramach Organizacji UkBadu o BezpieczeDstwie Zbiorowym) i soft power (zwizki kulturowe, mniejszo[ rosyjska, powizania elit, przewaga ekonomiczna) zostaBy uzupeBnione o narzdzie wielostronnej i kompleksowej integracji polityczno-ekonomicznej na rosyjskich warunkach. Mniej oczywiste s zyski Kazachstanu i BiaBorusi. Z punktu widzenia rzdzcych w tych paDstwach re|imów autorytarnych czBonkostwo w UC/ WPG mo|na traktowa jako dodatkow protez sprzyjajc ich wewntrz- nej konsolidacji i krajowej oraz midzynarodowej legitymizacji. UdziaB w UC/WPG winduje pozycj obu paDstw w stosunku do ich najwikszych partnerów: Unii Europejskiej w przypadku BiaBorusi i Chin w przypadku Kazachstanu. Konkretnym przykBadem euroazjatyckiego wsparcia dyplo- matycznego udzielonego BiaBorusi byBo o[wiadczenie prezydentów Rosji i BiaBorusi z 24 lutego 2012 r. o niedopuszczalno[ci wywierania zewntrz- 38 Ma to znaczenie zwBaszcza dla BiaBorusi, która eksportuje do Rosji zdecydowan wikszo[ to- warów przetworzonych, np. 70 proc. produkcji maszynowej; na Zachód BiaBoru[ eksportuje towary o ni|szym stopniu przetworzenia: np. wyroby naftowe, nawozy, warzywa i owoce. 39 Np. po[rednie korzy[ci BiaBorusi obejmuj: 1) Uzyskanie w 2011 r. trzyletniego niskooprocen- towanego kredytu Funduszu Antykryzysowego EAWG w wysoko[ci 3 mld dolarów i wypBat kolej- nych jego transz mimo niespeBniania warunków; 2) UBatwiony dostp do kredytów Euroazjatyckiego Banku Rozwoju i banków rosyjskich (zwBaszcza paDstwowego Sbierbanku), co jest kluczowe w wa- runkach wstrzymania wspóBpracy z MFW; 3) Korzystne dla BiaBorusi warunki wspóBpracy z Rosj przy budowie elektrowni atomowej w Ostrowcu (porozumienie w tej sprawie osignito ostatecz- nie w 2011 r., projekt sfinansuje Rosja udzielajc BiaBorusi kredytu w wysoko[ci 10 mld dolarów); 4) Dostawy ropy naftowej i gazu ziemnego na preferencyjnych warunkach (skala wsparcia gospodarki biaBoruskiej z tytuBu samych dostaw ropy jest szacowana przez stron rosyjsk na 4,3 mld dolarów rocznie; za gaz BiaBoru[ pBaci poni|ej 200 dolarów za tysic metrów sze[ciennych, podczas gdy b- dca wikszym klientem Ukraina  ponad 400 dolarów). Ewidentny jest przy tym zwizek midzy czBonkostwem w UC/WPG, a preferencjami Rosji, np. 25 listopada 2011 r. nastpiBo zawarcie pakietu korzystnych dla BiaBorusi porozumieD (zagwarantowanie niskich cen gazu, zgoda na kredyt na budo- w elektrowni atomowej, wypBata kolejnej transzy kredytu na podtrzymanie stabilno[ci makroekono- micznej)  staBo si to w tydzieD po uzyskaniu akceptacji strony biaBoruskiej co do kluczowych umów w sprawie UC/WPG. 20 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR nej presji ekonomicznej Zachodu na BiaBoru[, wzmocnione nastpnie przez analogiczne o[wiadczenie premierów UC/WPG z 11 marca 2012 r.40. Efekty ekonomiczne UC/WPG (stan obecny, perspektywy) Istotne jest prze[ledzenie rzeczywistych efektów ekonomicznych UC/ WPG. Na wstpie trzeba zaznaczy, |e po wprowadzeniu jednolitego ko- deksu celnego obroty handlowe midzy paDstwami UC wzrosBy, ale w tem- pie wolniejszym ni| z partnerami spoza ugrupowania. Wydaje si zatem, |e wzrost byB przede wszystkim rezultatem naturalnego odbicia po kryzysie lat 2008 2009 r. i nie miaB wiele wspólnego z utworzeniem UC. Analitycy zwracaj uwag na sBab baz dla integracji trzech paDstw: poziom wzajemnego zwizania gospodarek Rosji, BiaBorusi i Kazachstanu, mierzony udziaBem wzajemnych obrotów handlowych w caBo[ci zewntrz- nej wymiany handlowej, wynosiB w 2012 r. zaledwie 11 proc., podczas gdy np. w UE byB sze[ciokrotnie wikszy41. Co wicej, wzajemna wymiana han- dlowa byBa i pozostaje niezrównowa|ona: dominuj w niej surowce mine- ralne i towary niskoprzetworzone, a dodatnie saldo w handlu w ramach UC/ WPG ma tylko Rosja; z kolei na rynkach zewntrznych paDstwa UC/WPG s czsto dla siebie konkurentami (np. Kazachstan i Rosja w przypadku ropy naftowej). Integracj utrudniaj tak|e du|e ró|nice potencjaBów  trójki (ludno[ciowe, gospodarcze), homogeniczno[ gospodarek i niski poziom ich komplementarno[ci oraz maBa mobilno[ siBy roboczej42. Ponadto w wa- runkach przygniatajcej przewagi Rosji, z któr BiaBoru[ i Kazachstan i tak byBy od lat zwizane stref wolnego handlu, maBe s szanse na osignicie efektu skali. Osignicie korzy[ci z integracji dodatkowo utrudnia fakt, |e gospodarki  trójki s zasadniczo nieliberalne, nieinnowacyjne, nastawione na protek- 40 A. Wierzbowska-Miazga, Demonstracja solidarno[ci euroazjatyckiej,  TydzieD na Wschodzie , nr 11(212) z 14 marca 2012 r., O[rodek Studiów Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/pl/publikacje/ tydzien-na-wschodzie/2012-03-14/demonstracja-solidarnosci-euroazjatyckiej (dostp: 4 pazdzierni- ka 2013 r.). 41 . 094CF:89, #:@08=0 8 "0<>65==K9 A>N7: ?@>1;5<K 8=B53@0F88 [Ukraina i Unia Celna: problemy integracji],  5@:0;> =545;8 , 22 marca 2013 r., http://gazeta.zn.ua/internal/ukraina-i-ta- mozhennyy-soyuz-problemy-integracii-_.html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 42 S. Blockmans, H. Kostanyan, I. Vorobiov, Towards a Eurasian Economic Union: The challenge of integration and unity,  CEPS Special Report , grudzieD 2012 r., http://www.ceps.eu/ceps/dld/7544/pdf (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 21 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 cj43. Wi|e si z tym m.in. wyrazna niech paDstw czBonkowskich do de- legowania kompetencji organom ponadnarodowym (EKG, Sdowi EAWG). Istniej uzasadnione obawy, |e UC/WPG przyczyni si do usztywnienia polityk makroekonomicznych Rosji, BiaBorusi i Kazachstanu, podczas gdy w przypadku paDstw  na dorobku racjonalna wydaje si strategia przeciw- na  polegajca na pBynnym dostosowywaniu si do dynamicznych zmian w otoczeniu44. Jest prawdopodobne, |e oparcie regulacji technicznych w ramach UC/ WPG na systemie wywodzcym si z byBego ZSRR (restrykcyjnym i maBo elastycznym) utrudni raczej, ni| uBatwi, modernizacj gospodarek paDstw czBonkowskich. Oddala to równie| perspektyw harmonizacji ze standar- dami UE, które s przepustk na rynki europejskie, a po prawdopodobnym zawarciu umowy UE-USA, mog sta si wzorcem globalnym45. UC tworzy tym samym dodatkowe bariery w handlu midzy paDstwami czBonkowski- mi i stronami trzecimi46. MaBo efektywna jest przyjta metoda harmonizacji standardów w drodze ich ujednolicania zamiast stosowania zasady wzajem- nej uznawalno[ci. 43 W przypadku gospodarek nieliberalnych czsto procesami ekonomicznymi, które w zaBo|eniu powinny sprzyja wzrostowi efektywno[ci, nie kieruje opBacalno[ rynkowa, lecz arbitralnie wyzna- czane cele paDstwowej polityki spoBeczno-ekonomicznej. Wymownym [wiadectwem niskiej atrakcyj- no[ci Rosji  potencjalnie najnowocze[niejszej gospodarki w UC/WPG  jest utrzymujcy si odpByw kapitaBu. Trudno zatem oczekiwa, by integracja  trójki wywoBaBa znaczcy wzrost ich atrakcyjno[ci i sprzyjaBa modernizacji np. dziki efektowi synergii. 44 SBuszna jest zatem uwaga, |e interesom paDstw poradzieckich lepiej ni| unia celna sBu|yBaby konsekwentnie realizowana, dajca wiksz elastyczno[ strefa wolnego handlu. Taka opinia m.in. w: M. Emerson, H. Kostanyan, Putin s grand design to destroy the EU s Eastern Partnership and replace it with a disastrous neighbourhood policy of his own, CEPS Commentary, 17 wrze[nia 2013 r., http:// www.ceps.eu/ceps/dld/8391/pdf (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 45 Tatiana WaBowaja (czBonek kolegium EKG z ramienia Rosji) przyznaBa, |e systemy regulacji tech- nicznych w UC i UE znaczco si ró|ni. PotwierdziBa równie|, |e w przypadku paDstw bdcych czBonkami WTO wej[cie do UC/WPG wi|e si z konieczno[ci wypBacenia kompensacji. Zob.: !C- I5AB2>20=85 #:@08=K >B45;L=> >B "! CA;>6=8B @50;870F8N >1I8E ?@>5:B>2 [Pozostawanie Ukrainy poza UC utrudni realizacj wspólnych projektów],  ><<5@A0=BJ #:@08=0 , 19 czerwca 2013 r., http://kommersant.ua/doc/2214772 (dostp: 7 listopada 2013 r.). Na temat ró|nic w systemie regulacji Ukrainy i WPG zob. np.: ". 265=:>, "0<>65==K9 A>N7 >BE>48B =0 2B>@>9 ?;0= [Unia Celna schodzi na drugi plan], 24 wrze[nia 2013 r., http://www.ng.ru/cis/2013-09-24/1_soyuz.html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 46 Jest to notabene sprzeczne z lansowan przez Rosj ide  Europy bez barier, od Lizbony do WBa- dywostoku . Cel ten byB niejednokrotnie deklarowany przez dyplomatów i polityków rosyjskich. Zob. np. wypowiedz wicepremiera Igora SzuwaBowa w: "! 1C45B 42830BLAO : A>740=8N >1I53> M:>=>- <8G5A:>3> ?@>AB@0=AB20 A ! [UC bdzie d|y do stworzenia wspólnej przestrzeni ekonomicznej z UE], 21 stycznia 2010 r., http://www.belaruspartisan.org/bp-forte/?page=100&backPage=13&new- s=55661&newsPage=0 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 22 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR System UC/WPG budzi równie| kontrowersje pod ktem zgodno[ci z normami WTO47. Wszystko wskazuje na to, |e czBonkostwo w ugrupo- waniu skomplikuje proces rozmów akcesyjnych BiaBorusi i Kazachstanu ze Zwiatow Organizacj Handlu; w przypadku paDstw bdcych ju| czBonka- mi WTO (Armenia, Kirgistan, Ukraina, Tad|ykistan) ewentualne doBcze- nie do UC/WPG oznaczaBoby najprawdopodobniej konieczno[ wypBacenia rekompensat (z uwagi na pogorszenie warunków dostpu do rynku  pod- wy|k [redniego poziomu ceB). Nierozwizanym problemem pozostaje dominujca pozycja Rosji w UC/ WPG. UdziaB BiaBorusi i Kazachstanu w handlu zagranicznym Rosji nie przekracza 10 proc.  UC/WPG nie wniosBa tu istotnych zmian; przeciwnie, w pierwszym roku dziaBania UC udziaB BiaBorusi i Kazachstanu w handlu zagranicznym Rosji spadB z 8,7 do 7,8 proc.48. Przy caBej swojej przewadze gospodarka Rosji ma charakter stagnacyjny: nie mo|e wic by traktowana jako liczcy si dostarczyciel zaawansowa- nych technologii ani zródBo nowoczesnych rozwizaD w zakresie prowadze- nia biznesu i zarzdzania makro- i mikroekonomicznego. Wskazuje si na dwa efekty tworzenia unii celnych: efekt kreacji handlu (midzy paDstwami czBonkowskimi) i efekt przesunicia (powstaBy na skutek pogorszenia warunków dla producentów zewntrznych). Wspólna taryfa cel- na UC zostaBa oparta na rosyjskiej i mo|na ostro|nie stwierdzi, |e jedynie Rosja odniosBa z faktu jej wprowadzenia korzy[ci49. O ile eksport Rosji do BiaBorusi i Kazachstanu w latach 2011 2012 wzrósB o 13,9 proc., o tyle sprzeda| towarów kazachskich do dwóch pozostaBych paDstw spadBa o niemal 10 proc. Liczony Bcznie import wewntrz UC w tym okresie zmalaB: przy czym o ile Rosja ograniczyBa swoje zakupy o jedn trzeci, o tyle BiaBoru[ i Kazachstan zwikszyBy je w Rosji o odpowiednio 18,2 i 6,9 proc.50. Nie dziwi zatem krytyczne opinie sformuBowane przez prezydentów BiaBorusi i Kazachstanu pod adresem UC/WPG podczas szczytu w MiDsku 47 Opinia wyra|ona np. w: I. Dreyer, N. Popescu, A Solidarity package for the eastern partners, EUISS Alert, wrzesieD 2013 r., http://www.iss.europa.eu/publications/detail/article/a-solidarity-package-for- the-eastern-partners/ (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 48 . 094CF:89, #:@08=0 8 "0<>65==K9 A>N7& , op.cit. 49 Dla Rosji zmieniBy si stawki mniej ni| 20 proc. towarów w handlu zagranicznym. Przyjta wspól- na taryfa byBa zgodna z interesami gospodarki rosyjskiej; byBa ona w szczególno[ci podporzdkowana ochronie borykajcych si z trudno[ciami bran| przemysBu rosyjskiego: samochodowego, lotniczego i lekkiego. Istniej jednak oceny mówice, |e efekty utworzenia UC/WPG w sferze handlowej okazaBy si statystycznie nieistotne. 50 . 094CF:89, #:@08=0 8 "0<>65==K9 A>N7& , op.cit. 23 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 24 pazdziernika 2013 r. Krytyka  w wymiarze gospodarczym dotyczyBa przede wszystkim tempa wdra|ania rozwizaD prawnych oraz utrzymywania si ogra- niczeD pozataryfowych w handlu midzy czBonkami UC/WPG. Mimo |e w ra- mach procesu integracji udaBo si znie[ granice celne, przyj wspólny kodeks celny, utworzy wspólny rynek pracy i zapewni swobod przemieszczania si osób, to w przyjtych regulacjach obowizuje szereg ograniczeD. Swobodny ob- rót obejmuje tylko 2/3 grup towarowych, a we wspólnej taryfie celnej jest ponad 100 wyBczeD dla BiaBorusi i Kazachstanu. W[ród postulatów zmian pojawiB si przede wszystkim wniosek likwidacji barier we wspóBpracy energetycznej  zniesienia konieczno[ci odprowadzania przez BiaBoru[ do rosyjskiego bud|etu ceB eksportowych od sprzeda|y produktów naftowych wytworzonych z rosyj- skiej ropy oraz umo|liwienia swobodnego tranzytu surowców energetycznych i energii elektrycznej z Kazachstanu przez terytorium Rosji 51. Kazachstan Dla Kazachstanu wprowadzenie wspólnej taryfy celnej oznaczaBo niemal dwukrotne podniesienie [redniego poziomu ochrony celnej: z 6,7 do 11,1 proc.52. W rezultacie wystpiBo zjawisko wypychania z rynku kazachskiego towarów atrakcyjnych pod wzgldem jako[ci (gBównie z UE/USA) lub ceny (przede wszystkim z Chin) przez towary rosyjskie, które staBy si w spo- sób sztuczny bardziej konkurencyjne. Szacuje si, |e rocznie oznacza to dla Kazachstanu utrat 0,2 proc. PKB53. Wprawdzie [redni poziom ceB w ramach UC ma stopniowo spada (do mniej wicej 7,5 proc. w 2018 r.), ale nawet w wypadku realizacji tych planów bd one w przypadku Kazachstanu wy|- sze ni| przed powstaniem UC54. Pierwsze efekty UC dla handlu zagraniczne- go Kazachstanu nie s zachcajce: przykBadowo w 2012 r. obroty handlowe ogóBem wzrosBy o 6,5 proc., a z paDstwami WNP  o 7,5 proc.; jednak staBo si to gBównie kosztem eksportu kazachskiego: sprzeda| do Rosji zmalaBa 51 A. Wierzbowska-Miazga, Szczyt Unii Celnej  kryzys zamiast sukcesu,  TydzieD na Wschodzie , nr 35 (278) z 30 pazdziernika 2013 r., O[rodek Studiów Wschodnich, http://www.osw.waw.pl/pl/ publikacje/tydzien-na-wschodzie/2013-10-30/szczyt-unii-celnej-kryzys-zamiast-sukcesu (dostp: 7 listopada 2013 r.). 52 Kazakhstan in the Customs Union: Losses or Gains? [w:] World Bank Report No. 65977-KZ Assess- ment of Costs and Benefi ts of the Customs Union for Kazakhstan, http://www.worldbank.org/en/news/ feature/2012/04/18/kazakhstan-in-the-customs-union-losses-or-gains (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 53 Ibidem. 54 I. Wi[niewska, Integracja euroazjatycka& , op.cit. 24 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR o 12,4 proc., na BiaBoru[  o 12,6 proc., podczas gdy import z tych paDstw wzrósB odpowiednio o 10,5 i 11,6 proc.55. Cho wy|sze cBa przeBo|yBy si na wzrost dochodów paDstwa z tego tytuBu, straty  jak si zdaje  ponios rodzimy biznes i konsumenci. Przyjta restryk- cyjna zewntrzna taryfa celna uwzgldniBa bowiem przede wszystkim specyfik gospodarki rosyjskiej: przedmiotem ochrony s sektory, które z punktu widze- nia interesów Kazachstanu ochrony nie wymagaj. Istnieje zagro|enie spadku dochodów realnych ludno[ci i obni|enia produktywno[ci gospodarki. WedBug przewa|ajcych opinii ekspertów, dotychczasowy bilans funk- cjonowania UC/WPG jest dla Kazachstanu negatywny, a pozytywne efek- ty mog wystpi dopiero w przypadku liberalizacji polityki celnej, peBnej likwidacji barier pozataryfowych (sanitarnych, fitosanitarnych, technicz- nych) oraz poprawy funkcjonowania infrastruktury zapewniajcej pBynno[ handlu na rynku wewntrznym UC/WPG  UC nie odniosBa jak dotd na tych polach sukcesów56. W tym kontek[cie zasadny wydaje si wniosek, |e motywacja Astany do kontynuowania integracji euroazjatyckiej ma gBównie charakter polityczny: równowa|enia pot|niejcych wpBywów Chin w regionie oraz zapewnienia sobie przychylno[ci Rosji57. BiaBoru[ Bilans UC/WPG dla BiaBorusi jest niejednoznaczny. O ile w 2011 r. obro- ty handlowe BiaBorusi wzrosBy ogóBem o 43 proc., to z paDstwami UC  tylko o 36,2 proc. (z pozostaBymi o 47,9 proc.)58. Warto przy tym odnotowa, |e handel z Kazachstanem odgrywa dla BiaBorusi marginaln rol i UC/WPG nie dopro- wadziBa do zmiany tej sytuacji. BiaBoru[ nie odczuBa silnie efektu zmiany stawek 55 35=BAB2> 5A?C1;8:8 070EAB0= ?> AB0B8AB8:5, http://www.stat.kz/digital/vnesh_torg/Pa- ges/default.aspx. 56 D. G. Tarr, The Eurasian Customs Union among Russia, Belarus and Kazakhstan: Can It Succeed Where Its Predecessor Failed?, World Bank  Development Research Group (DECRG), http://freepoli- cybriefs.org/2012/11/05/the-eurasian-customs-union-among-russia-belarus-and-kazakhstan-can- it-succeed-where-its-predecessor-failed/ (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 57 Tak opini prezentuje wikszo[ obserwatorów. Zob. np.: !. 5<8@KG, 7 !>N70 2 !>N7 [Od Zwiz- ku do Zwizku],  5@:0;> =545;8. #:@08=0 , 2 grudnia 2011 r., http://zn.ua/POLITICS/iz_soyuza_v_ soyuz-92916.html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 58 . '5;8=, C6=> ;8 5;0@CA8 48=>5 M:>=><8G5A:>5 ?@>AB@0=AB2>? [Czy BiaBorusi jest po- trzebna Wspólna PrzestrzeD Gospodarcza?], 7 lutego 2012 r., http://nmnby.eu/news/analytics/4436. html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 25 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 celnych  ju| w obrbie PaDstwa Zwizkowego osignBa wysoki poziom ich uni- fikacji z taryf rosyjsk (cho byBa zmuszona podnie[ je w przypadku niektórych towarów, jak np. sprowadzanych z zagranicy samochodów osobowych). Eksperci nie spodziewaj si, aby czBonkostwo w UC/WPG mogBo si przyczyni do zwikszenia atrakcyjno[ci inwestycyjnej BiaBorusi59. Decydujc si na UC/WPG, BiaBoru[ odciBa sobie drog do zbli|enia z UE  najbardziej naturalnym zródBem innowacyjno[ci. Nadmierne zorientowa- nie biaBoruskiego przemysBu na (do niedawna) maBo wymagajcych odbior- ców rosyjskich pozbawiBo przedsibiorstwa bodzców do reform; tymczasem gospodarka BiaBorusi pozostaje strukturalnie niewydolna (przejawem tego jest jej uzale|nienie od zewntrznej finansowej kroplówki: subsydia rosyjskie szacowane s na kilka miliardów dolarów rocznie)60. Uczestnictwo w UC/ WPG w krótkim terminie gwarantuje utrzymanie eksportu do Rosji na sa- tysfakcjonujcym poziomie, jednak w dBugim  konserwuje niekorzystn struktur gospodarki BiaBorusi. Tymczasem udziaB towarów z BiaBorusi na rynku rosyjskim spada61 i eksperci szacuj, |e ten trend bdzie si pogBbia wraz ze stopniowym zaostrzaniem si konkurencji w Rosji (skutek wdra|a- nia przepisów wynikajcych z akcesji do WTO)62. Jednocze[nie bliska integracja z Rosj bynajmniej nie zapobiegBa licz- nym biaBorusko-rosyjskim sporom gospodarczym63. W lipcu 2010 r. MSZ BiaBorusi opublikowaBo dokument, w którym uznaBo, |e spo[ród ograniczeD 59 . ">G8F:0O, "0<>65==K9 A>N7 5;0@CA8, 070EAB0=0 8 >AA88:& , op.cit. 60 Zob. np. Belarusian Yearbook 2012. A survey and analysis of development in the republic of Belarus in 2012 [Rocznik BiaBorusi 2012. Studia i analizy rozwoju sytuacji w Republice BiaBoru[], MiDsk 2013, s. 247 257, 275 283. W latach 2004 2009 skal subwencji rosyjskich oceniano na ok. 6 7 mld USD rocznie  zob. np.: . 0:>20, -=5@35B8G5A:89 A5:B>@ 5;0@CA8: ?>2KH0O MDD5:B82=>ABL [Sektor energetyczny BiaBorusi: zwikszajc efektywno[], maj 2010 r., http://www.research.by/publications/ wp/1004/ (dostp: 7 listopada 2013 r.). Ekonomista JarosBaw Romanczuk szacowaB warto[ samego tylko rosyjskiego  grantu energetycznego w 2012 r. na 5,5 mld dolarów (równowarto[ 15 proc. bia- Boruskiego PKB). Szacunki podawane przez stron rosyjsk dla 2012 r. to ponad 6 mld dolarów  zob. np.: >445@6:0 5;0@CA8 A> AB>@>=K >AA88 A>AB028;0 2 MB>< 3>4C 1>;55 $6 <;@4.  ?>A>;LAB2> $ [Wsparcie BiaBorusi ze strony Rosji wyniosBo w tym roku ponad 6 mld dolarów  ambasada FR], http://www.interfax.by/exclusive/94718 (dostp: 7 listopada 2013 r.). 61 PrzyznaB to wiceminister gospodarki BiaBorusi A. Jaroszenko. 5;0@CAL B5@O5B @>AA89A:89 @K- =>:& , op.cit. 62 Taka ocena np. [w:] D. G. Tarr, The Eurasian Customs& , op.cit. 63 Np. spór w sektorze produkcji nawozów potasowych (2012/2013 r.), brak dBugoterminowych ustaleD w kwestii obrotu rop naftow i produktami ropopochodnymi, spory o import biaBoruskiej produkcji mlecznej, pretensje rosyjskie o niedostateczny poziom kontroli fitosanitarnej na BiaBorusi (wyra|ane m.in. w grudniu 2012 r.), pretensje producentów rosyjskich o prowadzenie przez BiaBo- ru[ protekcjonistycznej polityki i blokowanie dostpu towarów rosyjskich na rynek BiaBorusi mimo istnienia UC/WPG, protesty biaBoruskich eksporterów o zbyt rygorystyczn praktyk certyfikacyjn w ramach UC/WPG (poBowa 2013 r.). 26 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR stosowanych w handlu przez partnerów zagranicznych BiaBorusi, najbar- dziej niekorzystny wpByw na gospodark maj [rodki u|ywane przez Rosj, jest ich te| trzykrotnie wicej ni| w przypadku UE64. Oceniajc efekty integracji euroazjatyckiej dla BiaBorusi, jeden z anality- ków stwierdziB, |e gBówn motywacj MiDska jest banalna ch utrzymania rosyjskich dotacji (które w sytuacji impasu w relacjach z UE/USA s jedynym realnie dostpnym zródBem finansowania niewydolnej gospodarki). Problemy rysuj si w dBugim okresie; prawdopodobne dalsze odwlekanie przez BiaBoru[ reform modernizujcych gospodark oznacza bdzie zwikszajc si zale|- no[ kredytow od Rosji oraz utrat kontroli nad aktywami na rzecz podmio- tów rosyjskich65. UC/WPG pogBbia te niekorzystne zjawiska. Tabela nr 1. Perspektywy UC/WPG UC/WPG dzisiaj Silne strony UC/WPG SBabe strony UC/WPG 1. Stworzenie podstaw 1. MaBe kompetencje delegowane instytucjonalnych procesu integracji, ponadnarodowym organom (EKG i Sdowi w tym organów ponadnarodowych EAWG)  utrzymanie prymatu wspóBpracy (EKG, Sd EAWG) oraz przyjcie midzyrzdowej (de facto: dominacji Rosji). kodeksu celnego. 2. Niejasny podziaB kompetencji midzy 2. Usunicie kontroli celnej z granic ró|nymi ciaBami UC/WPG oraz midzy nimi wewntrznych. a paDstwami czBonkowskimi. 3. Unifikacja/harmonizacja cz[ci bazy 3. Brak legitymizacji demokratycznej procesu prawnej. integracji euroazjatyckiej (np. brak organu 4. Wiksza  w porównaniu do speBniajcego funkcje parlamentu). lat 1991 2008  konsekwencja 4. Forsowanie integracji odgórnej, w wyniku w egzekwowaniu przyjmowanych decyzji politycznych; brak oddolnych, ustaleD; silne formalne uprawnienia spontanicznych procesów integracyjnych; EKG (m.in. obligatoryjno[ niski poziom konwergencji gospodarek podejmowanych przez ni decyzji  trójki , niski stopieD powizaD handlowych; bez wymogu ratyfikacji na szczeblu w efekcie  brak przekonujcego uzasadnienia narodowym). ekonomicznego dla integracji. 5. Przyjcie zasady nadrzdno[ci norm 5. Wtpliwo[ci co do zgodno[ci norm UC/WPG WTO. z zasadami WTO; tworzenie równolegBego 6. Wzmocnienie pozycji przetargowej i odrbnego od UE re|imu regulacyjnego. paDstw UC/WPG wobec 6. Pogorszenie warunków handlu BiaBorusi najwikszych partnerów: UE, USA, i Kazachstanu z partnerami spoza UC/WPG; Chin. wzrost protekcjonizmu i stawek celnych; brak pozytywnego efektu kreacji handlu. 64 Zob.: 5;>@CAA8O ?@54JO28;0 A?8A>: ?@53@5H5=89 >AA88 2> 2=5H=59 B>@3>2;5 [BiaBoru[ przedstawiBa list przewin Rosji w handlu zagranicznym],  Kommiersant , 8 czerwca 2010 r., http:// kommersant.ua/doc.html?DocID=1383154&IssueId=7000475 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 65 . @5935@<0=, =0G5=85 52@0789A:>9 8=B53@0F88 4;O 5;0@CA8 [Znaczenie integracji euro- azjatyckiej dla BiaBorusi], http://liberalclub.biz/?p=10716 (dostp: 13 listopada 2013 r.). 27 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 7. Brak koordynacji polityki makroekonomicznej paDstw czBonkowskich, w tym faktyczny brak wspólnych zewntrznych polityk ekonomicznych. 8. Nadmierny protekcjonizm i przeregulowanie; narzucanie gospodarkom standardów niekompatybilnych z normami WTO/UE/USA, sztuczne zwikszenie barier midzy paDstwami UC/WPG i gospodark [wiatow. 9. Brak bodzców do podejmowania reform strukturalnych przez paDstwa czBonkowskie. UC/WPG perspektywy Szanse Zagro|enia 1. PrzeBamanie negatywnego 1. Parali| decyzyjny w nastpstwie niejasnych/ wizerunku integracji euroazjatyckiej: nieefektywnych rozstrzygni co do stworzenie wiarygodnej alternatywy podziaBu kompetencji midzy szczeblem dla UE, powoBywanie si na przykBad midzyrzdowym i ponadnarodowym. UE, a nie radzieckiej przeszBo[ci 2. Powszechne w politycznej praktyce paDstw (próba wdro|enia sprawdzonych WNP nierealizowanie przyjtych ustaleD; w UE rozwizaD). elementarny brak zaufania pomidzy liderami 2. Mo|liwe korzystne efekty i elitami paDstw UC/WPG. dla handlu jako nastpstwo 3. SBabo[ EKG (brak do[wiadczonego personelu, (oczekiwanej) peBnej likwidacji barier brak woli politycznej do jej wzmocnienia). pozataryfowych, ujednolicenia 4. Mechaniczne kopiowanie rozwizaD UE, procedur, rozbudowy infrastruktury bez dostatecznego uwzgldnienia lokalnej instytucjonalnej. specyfiki; podporzdkowanie tempa integracji 3. Wysoki koszt wyj[cia z procesu ekonomicznej celom politycznym, w tym integracji euroazjatyckiej  propagandowym (stworzenie EUG w 2015 r.). tym samym zmniejszenie 5. Przeciganie prac nad peBn eliminacj barier prawdopodobieDstwa dezintegracji pozataryfowych, utrzymywanie wyjtków ugrupowania. narodowych w zewntrznej taryfie celnej, niski 4. Niskie bariery wej[cia  decyzja poziom harmonizacji polityk gospodarczych wyBcznie polityczna.  w zwizku z tym du|e ryzyko fiaska kolejnych 5. Polityczne wsparcie Rosji dla deklarowanych szczebli integracji. czBonków UC/WPG. 6. Lekcewa|enie formalnie przyjmowanych zasad funkcjonowania UC/WPG na rzecz doraznego arbitra|u politycznego (sBaba pozycja Sdu EAWG): tradycja dziaBaD zakulisowych, podejmowania decyzji poza oficjalnymi strukturami. 7. Narzucanie sBabszym partnerom norm i regulacji rosyjskich, bez uwzgldniania ich rzeczywistych potrzeb. 8. Konserwacja/stagnacja/marazm niezmodernizowanych gospodarek paDstw UC/WPG; zbyt du|a rola paDstwa w |yciu gospodarczym czBonków UC/ WPG, ograniczajca potencjalne korzy[ci z powstania wspólnego rynku. 28 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR 9. Niech do budowy wspólnej przestrzeni ekonomicznej z UE/USA (dominacja protekcjonizmu). 10. Opóznienie akcesji Kazachstanu i BiaBorusi do WTO. 11. Brak pozytywnych zacht zachcajcych do doBczenia do UC/WPG poza narzdziami ju| formalnie obowizujcymi w ramach strefy wolnego handlu WNP; konieczno[ stosowania szanta|u (casus Armenii). 12. Spory i sprzeczno[ci interesów gospodarczych i politycznych midzy Rosj a pozostaBymi paDstwami; brak jasno nakre[lonej wizji integracji i jej celu. 13. Problemy strukturalne w paDstwach UC/ WPG (wysoki poziom korupcji, zBy klimat inwestycyjny, nieprzejrzysto[ |ycia politycznego i ekonomicznego, utrzymywanie surowcowego charakteru najwikszej gospodarki UC/WPG  Rosji, silna oligarchizacja gospodarki, niska jako[ instytucji). 14. Ograniczone mo|liwo[ci Rosji do sprostania finansowym kosztom integracji (zwBaszcza w wypadku kolejnej fali kryzysu). 15. Brak idei integracyjnej poza (kwestionowan) racjonalno[ci ekonomiczn, sentymentem poradzieckim i ew. przywizaniem do kultury prawosBawnej; brak wspólnego systemu warto[ci paDstw i spoBeczeDstw tworzcych UC/WPG; przedkBadanie swoi[cie rozumianych interesów autokratycznie rzdzcych elit nad potrzebami i aspiracjami spoBeczeDstw. yródBo: opracowanie wBasne na podstawie: R. Dragneva, K. Wolczuk, Russia, the Eurasian Customs Union and the EU: Cooperation, Stagnation or Rivalry?, Chatham House Briefing Paper, sierpieD 2012, http://www. chathamhouse.org/publications/papers/view/185165 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.); R. Vilpiaauskas, R. Aliaauskas, L. Kas iknas, }. Dambrauskait, V. Sinica, I. Levchenko, V. Chirila, Eurasian Union:& op.cit; S. Blockmans, H. Kostanyan, I. Vorobiov, Towards a Eurasian Economic Union:& , op.cit. Wnioski UC/WPG jest najbardziej zaawansowan struktur integracyjn, jaka powstaBa na wschód od polskiej granicy po 1991 r. Jej twórcy od|egnuj si przy tym od porównaD do byBego ZSRR, próbujc nada euroazjatyckiemu procesowi integracyjnemu technokratyczny sztafa| kojarzcy si z projek- tem europejskim. W przeciwieDstwie do struktur, które powstawaBy w prze- strzeni poradzieckiej w czasie ubiegBych dwóch dekad, w UC/WPG zadba- 29 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 no o stron instytucjonaln, tworzc organy ponadnarodowe: EKG i Sd EAWG. Wypada si zgodzi z ocen, |e postpy we wdra|aniu zasad Unii Celnej to sukces Moskwy, bdcej inspiratork ich utworzenia66. Tworzenie autonomicznych norm i systemu wBasnych regulacji oddala jednak paDstwa czBonkowskie UC/WPG od europejskiej (a zarazem global- nej) przestrzeni gospodarczej. CzBonkostwo w strukturach euroazjatyckich zwikszyBo bariery (np. celne) midzy gospodarkami BiaBorusi i Kazachstanu a gospodark [wiatow  przeciwnie ni| to miaBo miejsce choby w przy- padku integracji Polski w EWG/UE po 1991 r.67. Ró|nice w re|imach europejskim i euroazjatyckim stawiaj paDstwa WNP przed konieczno[ci dokonania wyboru midzy oboma modelami. Nie mo|- na wykluczy, |e w dBu|szej perspektywie systemy te zbli| si do siebie bdz wypracuj wzajemnie korzystne zasady wspóBdziaBania (w oparciu o zasady WTO); jednak w latach 2009 2013 integracja euroazjatycka rozwijaBa si równolegle (bdz nawet w opozycji), a nie w harmonii z procesem europej- skim. Mo|na wrcz powiedzie, |e na tym polegaB  przynajmniej dla Rosji  jej polityczny sens68. Tez t wzmacnia trafna opinia, |e  z perspektywy ekonomicznej zacie[nienie wspóBpracy z BiaBorusi i Kazachstanem miaBo dla Rosji ograniczone znaczenie 69. Widoczne s strukturalne problemy UC/WPG. Znaczna przewaga Rosji utrudnia zagwarantowanie interesów innych podmiotów tworzcych nowe ugrupowanie; pierwsze lata funkcjonowania UC/WPG potwierdziBy, |e nie udaBo si znalez równowagi: ekonomicznym i politycznym beneficjentem integracji okazaBa si Rosja. Kolejny problem to fakt, |e instytucje euroazjatyckie budowane s po- spiesznie: w pi lat (do 2015 r.) zamierza si osign wynik, na który UE pracowaBa lat kilkadziesit. My[lenie w kategoriach politycznych wyprzedza racjonalno[ ekonomiczn, brak liberalizmu politycznego i ekonomiczne- go hamuje wystpowanie pozytywnych efektów integracji, a ksztaBt i tempo tworzonych struktur s wyznaczane przez egoistyczne interesy autorytar- nych elit. Tworzy to du|e ryzyko dla UC/WPG. 66 I. Wi[niewska, Integracja euroazjatycka& , op.cit. 67 Istnieje bogata literatura na ten temat. Zob. np.: E. Kawecka-Wyrzykowska, Stosunki Polski z Uni Europejsk, SzkoBa GBówna Handlowa, Warszawa 2002; R. Stawarska, Wybrane efekty czBonkostwa Polski w Unii Europejskiej w perspektywie makro- i mikroekonomicznej, www.ce.uw.edu.pl/pliki/pw/2- 2001_Stawarska.pdf (dostp: 10 pazdziernika 2013 r.). 68 Interesujce uwagi na ten temat zob. np.: J. Grätz, Deflating Russia s Gas Pressure, http://www.css. ethz.ch/publications/pdfs/PP_01_08_2013.pdf. (dostp: 13 listopada 2013 r.). 69 I. Wi[niewska, Integracja euroazjatycka& ., op.cit., s. 27. 30 UNIA CELNA  MIDZY MIRA{EM  WSCHODNIEJ UNII EUROPEJSKIEJ A WIDMEM  NOWEGO ZSRR Wobec zaawansowania UC/WPG (rozbudowana baza prawna, urucho- mione instytucje) i zainwestowanego przez Rosj, BiaBoru[ i Kazachstan ka- pitaBu politycznego, koszt wyj[cia z projektu znacznie wzrósB. To uprawnia do wycignicia wniosku, |e w przeciwieDstwie do poprzednio podejmo- wanych prób, UC/WPG stanie si staBym elementem pejza|u polityczno- ekonomicznego na Wschodzie. Natomiast sceptycyzm nale|y zachowa co do tempa integracji i wydolno[ci euroazjatyckich struktur: prawdopodobne wydaje si buksowanie projektu i jego faktyczna niska efektywno[ (lecz nie kompletny upadek). W perspektywie [rednioterminowej Zachód nie mo|e ignorowa UC/ WPG. Niemniej nawizanie peBnoformatowych stosunków z UC/WPG przez struktury zachodnie byBoby przedwczesne. Warunkiem minimum jest uzy- skanie czBonkostwa w WTO przez BiaBoru[ i Kazachstan (oraz respektowa- nie warunków swojego czBonkostwa przez Rosj). Uznanie UC/WPG byBoby tak|e sprzeczne ze stosowan przez UE polityk warunkowo[ci w relacjach z partnerami wschodnimi. UE powinna konsekwentnie intensyfikowa dwu- stronn wspóBprac ekonomiczn i polityczn z paDstwami regionu. Kluczow kwesti dla perspektyw integracji euroazjatyckiej jest stosu- nek do niej paDstwa o najwikszym po Rosji potencjale w byBym ZSRR  Ukrainy70 (w dalszej kolejno[ci MoBdawii i Gruzji oraz Armenii, Kirgistanu i Tad|ykistanu). Ukraina stoi przed powa|nym dylematem: udziaB UE i UC w handlu zagranicznym Ukrainy jest mniej wicej podobny (w obu przy- padkach okoBo jednej trzeciej). Nieprzypadkowa jest zbie|no[ czasowa roz- poczcia negocjacji umowy stowarzyszeniowej UE-Ukraina (2007 2008) i inauguracji Partnerstwa Wschodniego (2008 2009) ze zdynamizowaniem 70 Na Ukrainie toczy si intensywna debata na temat wyboru wektora integracji. Zob.: . C@0- :>2A:89, K1>@ 25:B>@0 8=B53@0F88: GB> 65 ?>:07K20NB F8D@K [Wybór wektora integracji: co pokazuj liczby?],  5@:0;> =545;8. #:@08=0 , 20 wrze[nia 2013 r., http://gazeta.zn.ua/internal/ vybor-vektora-integracii-chto-zhe-pokazyvayut-cifry-_.html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.); !C- I5AB2>20=85 #:@08=K >B45;L=> >B "!& op.cit. ". 265=:>, "0<>65==K9 A>N7 >BE>48B =0 2B>@>9 ?;0=& , op.cit.; .. 0=G5=:>, 5>?@545;5==0O 8=B53@0F8O. F5=5=K ?>A;54AB28O 4;O C:@08=A:>3> M:A?>@B0 >B 2ABC?;5=8O 2 ! 8 "0<>65==K9 A>N7 [Nieokre[lona integracja. Oce- niono konsekwencje skutków wej[cia do UE i Unii Celnej dla ukraiDskiego eksportu],  ><<5@A0=BJ #:@08=0 , 6 czerwca 2013 r., http://kommersant.ua/doc/2205661 (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.); >;LH8=AB2> CG0AB=8:>2 C:@08=A:>3> ;0=G0 2 02>A5 C25@5=K 2 =5>1E>48<>AB8 1>;55 B5A- =>3> A>B@C4=8G5AB20 A "! [Wikszo[ uczestników ukraiDskiego lunchu w Davos jest przekonana o konieczno[ci [ci[lejszej wspóBpracy z UC], 28 stycznia 2013 r., http://korrespondent.net/business/ economics/1487814/print (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.); . >;4>20=, =B53@0F8O 2 !: >?KB >;LH8 8 2K7>2K 4;O #:@08=K [Integracja z UE: do[wiadczenia Polski i wyzwania dla Ukrainy],  5@:0;> =545;8. #:@08=0 , 27 wrze[nia 2013 r., http://gazeta.zn.ua/macrolevel/integraciya-v-es- opyt-polshi-i-vyzovy-dlya-ukrainy-_.html (dostp: 4 pazdziernika 2013 r.). 31 BEZPIECZECSTWO NARODOWE nr IV (28), 2013 dziaBaD ukierunkowanych na powstanie UC/WPG (2009 r.). W przypadku sukcesu w relacjach UE-Ukraina, logika i racjonalno[ stojce za procesem euroazjatyckim ( najpierw konsolidacja wokóB Rosji, potem  ewentual- nie  integracja z Europ i rynkiem globalnym ) zostan zakwestionowa- ne. Udana integracja Ukrainy (MoBdawii, Gruzji) z Zachodem podmyBaby ideologiczne i praktyczne fundamenty projektu euroazjatyckiego. Los UC/ WPG rozstrzygnie si nie tylko nad WoBg, Irtyszem i SwisBocz, ale te| nad Dnieprem i Dniestrem. 32

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
2014 nr 32 Sztuka przekonywania Polska a polityka wschodnia Unii Europejskiej w latach 2004–2014
2013 nr 26 Gaz łupkowy – nowe regulacje
FIDE Trainers Surveys 2013 04 28, Vereslav Eingorn Rook vs Bishop
2013 nr 26 Rosyjska polityka wobec Zachodu – wybrane zagadnienia
Wyklad 4 Unia celna i wspolna polityka handlowa UE
2013 nr 27 Stosunki z Rosją po pięciu latach polskiej polityki normalizacji
prez nr 28 CZ 1 ZAGADNIENIA PRAWNE
Dz U 2000 Nr 28 poz 346
Choroby zawodowe w 2012, Medycyna Pracy 2013, nr 3
zarzadzenie nr 28 2015 oplaty za studia 29 05 2015 2
SIMR RR EGZ 2013 06 28
AOSZałącznik nr 3 28 08 09procedury zabiegowe podpis
Dz U 2010 nr 28 poz 146
SIMR RR EGZ 2013 06 28 rozw
Michalkiewicz S , 2013 06 28 NDz, Wiara czy bomba (Bauman)
2013 nr 25 South Stream – odpowiedź na potrzeby rynku czy narzędzie polityki zagranicznej

więcej podobnych podstron