Rozdział XIV
Tajne stowarzyszenia
a.) ogólnie cechy tajnych stowarzyszeń
tajne stowarzyszenia są męskimi organizacjami (żeńskie to tylko 5%) szeroko rozpowszechnionymi w kopieniaczych społecznościach plemiennych. Oparte są na więzi wspólnego celu, ukrywanego wraz z działalnością przed niewtajemniczonymi. Ich funkcjonowanie związane jest z rytuałami inicjacyjnymi.
Klasyfikacja tajnych stowarzyszeń - F. Butt-Thompson (na podstawie danych afrykańskich)
-mistyczno-religijne
-demokratyczne i patriotyczne
-przestępcze
Klasyfikacja t.s. wg P. Radina (na podstawie badań nad Indianami Winnebago)
-klany lub grupy naturalne, do których ceremonii dopuszcza się tylko członków klanu
-stowarzyszenia religijne ograniczające się do tych, którzy dostąpili łaski specjalnego ducha, czyli oparte na indywidualnych doświadczeniach
-„stowarzyszenia misteryjne”- grupy uzdrowicieli, szamanów, do których dopuszcza się tylko wtajemniczonych
-organizacje półstałe do spełniania specjalnych obrzędów
Geneza:
1.) L. Fröbenius stwierdza, że męskie stowarzyszenia inicjacyjne są wytworem okresu matriarchalnego (straszenia kobiet, aby uwolnić się od ich dominacji w sferach społecznej i religijnej.
2.) Eliade, Webster, Loeb - pierwowzorem obrzędów tajnych stowarzyszeń były rytuały inicjacji plemiennej, nad którymi czuwały tzw. loże. Podobnie kobiece stowarzyszenia, pochodzą od ceremonii dojrzewania zw. z pierwszą menstruacją
Podobieństwa inicjacji plemiennych do tajnych stowarzyszeń:
- analogiczna struktura rytuałów przejścia (separacja-inicjacja-agregacja)
- symbole śmierci i zmartwychwstania
- objawienie tradycyjnej, tajnej doktryny
-otrzymanie znaku plemiennego/związkowego
-użycie warkotki i innych sakralnych instrumentów
innowacje w stosunku do inicjacji plemiennych
- okrucieństwo prób inicjacyjnych
-przewaga kultu uosobionych przez maski przodków nad wizerunkami Istoty Najwyższej
-członkowstwo w tajnych zw. jest dobrowolne
Główne cechy t.s.:
-jednocząca członków nazwa, symbolika, rytuały
- zasób określonej „tajemnej” wiedzy, której nie znają niewtajemniczeni
-specyficzna struktura społeczna: indywidualne przywództwo i system stopni
- domy lub miejsca św. (tzw. Domy Mężczyzn) będące ośrodkiem życia obrzędowego
- określone zasady przyjmowania kandydatów; znaki cielesne (znak wybrania): tatuaże, skaryfikacja, obrzezanie, usunięcie zęba, akcesoria zewnętrzne: maski, św. Przedmioty, czasem tajny system porozumiewania się
-system kar przewidzianych dla osób naruszających tajemnicę związku, bądź prawa i obowiązki członka
b.) struktura wewnętrzna
Często struktura związku odpowiada kosmologii danej społeczności, szczególnie widoczne w Afryce zachodnie u Bambara, Mandingo, Kowali itd.
c.) Domy Mężczyzn
Melanezyjski Dom Mężczyzn jako przykład miejsca zebrań przynależnego tajnym stowarzyszeniom. Jest to najwyższy budynek we wsi, stanowiący własność wspólną. Pełni funkcję Sali obrad, domu gościnnego, sypialni dla kawalerów. Zbiera się w nim emblematy religijne i trofea wojenne.
Na Nowej Gwinei wykształciło się zróżnicowanie na Domy Duchów poświęcone kultowi przodków, Dom Mężczyzn i sale klubowe zwane Alol lub Eramo.
Domy te pełnią funkcję kosmogoniczną.
W Amazonii u Desana konstrukcja Domu Mężczyzn (moloca) strukturą odpowiada kosmosowi. Jest równocześnie axis mundi. Zgodnie z wierzeniami każde moloca pokryte jest niewidzialną siecią-odpowiednikiem syberyjskiego płotu duchów-chroniącego przed duchami chorób. W układzie kosmogonicznym jego odpowiednikiem jest otaczająca Słońce poświata. Wnętrze dzieli się na część męską (wsch.) i żeńską (zach.).
W Afryce przykładem sakralnej konstrukcji może być Togu-na (Dom słowa), pełniący u Dogonów rolę Domu Mężczyzn. Tu zapadają wszelkie decyzje dotyczące spraw ogólnych. Każda wioska Dogonów ma układ stały, w którym kuźnie jest czubkiem „głowy” wioski, togu-na mózgiem, a leżący przed nim plac zebrań „głową”.
d.) rytuału inicjacyjne
Rytuały włączające do tajnych stowarzyszeń zawierają często okrutne tortury (np. Taniec Bizona oraz Taniec Słońca u Mandanów (Indianie Prerii), szeroko opisane na s.483).
Ci z torturowanych, którzy w opinii obserwujących ich zachowanie starszyzny, wykazali się największą odpornością (obdarzeni są największą mocą) zostaną w późniejszych wyprawach obdarzeni przywództwem. Tortury stanowiły rodzaj ofiary, składanej Wielkiemu Duchowi, bo obdarzył ludzi łaską a kosmos mocą. Ma to być rodzaj daniny mającej gwarantować, że powtórzy się mityczny kryzys-potop.
Ludy Północno-Zachodniego Pacyfiku - u Kwiakiutlów przy okazji inicjacji gromadzą się przedstawiciele różnych stowarzyszeń:
- stowarzyszenie Ludożerców Hamatsa - adept przed przyjęciem na członka musi zniknąć na parę dni, co sugeruje pożarcie go przez Ducha Ludożercę. Następnie odnajduje się go, wypędza się niego ducha. Po czym adept pości, tańczy taniec wojenny. Po pewnym czasie przebij się mu skórę i wiesza pod sufitem. To nieco monotonne wiszenie powinien urozmaicać sobie żłobieniem dziur w głowie. Aby nie zanudził się tam na śmierć, u dołu czekają na niego członkowie stowarzyszenie Szaleńców dzidami, gdyby przypadkiem chciał się „urwać” przedwcześnie. Gdyby jednak dzidy nie podziałały i adepta czekają te niedźwiedzie aby do rozszarpać i pozostali ludożercy aby go zjeść.
- u Bahama adepci podlegają okrutnej chłoście
Cel tortur: są one zalecane przez bogów lub przodków w celu duchowego przeobrażenia. Tortura jest ekspresją śmierci na wzór szamański. Rytualne znaczenie tortur bazuje na doświadczeniach i wizjach inicjacyjnych. Tajemnica duchowego odrodzenia składa się z archetypowego procesu, który realizowany jest w różnych plemionach. Zmiany fizyczne jak blizny po torturach , skaryfikacja, obrzezanie mają być wyróżnikiem i wskaźnikiem nieodwracalności procesu („raz w związku, zawsze w związku”).
e.) maski
Nieodłącznym atrybutem tajnych stowarzyszeń jest posługiwanie się maskami, utrudniają identyfikację członków. W społecznościach, które nie używają masek zdobi się twarz barwnikami bądź ozdobami. Maski pojawiają się już u społeczności zbieraczo-łowieckich jako element wskazujący na odmienną naturę szamana, szeroko wykorzystywane w lożach inicjacyjnych. Istnieją maski, których nie zakładano na twarz, ale noszono ze wzgl. na rozmiar przed animatorem. Tajne stowarzyszenie Awa u Dogonów, najbardziej znana maska Kanaga (Maska Ptaka), u Bambara w stowarzyszeniu Komo maska zwana Głową Komo, z przodu krokodyl, z tyłu hiena.
Istotą maski jest przeistoczenie, wcielenie w wyobrażaną przez nią istotę. Eskimosi rzeźbią, maski, które są ich duchami opiekuńczymi wierząc, że założenie ich zmienia osobowość i wciela w niech zwierzęcą maturę ducha. Posługiwanie się maskami podczas obrzędów t.s. nie tylko ukrycie tożsamości, ale przede wszystkim przekształcenie animatora w obiekt kultu, przodka, ducha czy bóstwo.
f.) geneza i funkcje tajnych stowarzyszeń
Społeczna geneza (Webster, Krzywicki, Schurtz)- t.s. są jedną z najważniejszych form uczestnictwa w życiu społecznym, formą niemal ekscentryczną, angażującą całość dążeń społecznych członków. Zaspokojenie naturalnej potrzeby tajności. Przede wszystkim chodzi o to, żeby osoby z nich wyłączone były przekonane, że ci, którzy są do niego dopuszczeniu mają większą moc. Np. afrykańskie plemię Czaga, którzy każą wierzyć nieinicjowalnym, że po przejściu inicjacji mają zatkaną odbytnicą i w ogóle nie wydalają. Jednym z głównych celów takich zw. jest podniesienie powagi rodów przez przedstawienie ich historii w zgodzie ze spowijającymi je legendami i przez wykazanie, że przodkowie uczestniczą w misteriach. Istotna jest także rola polityczna. W społeczności, w której rządzi wódz, członkowie tajnego zw. cieszą się prestiżem, pozwalającym na kwestionowanie jego decyzji i przywoływanie go do porządku. Kontrola społeczna oznacza presję na całą społeczność. Członkowie pewnych związków pełnią rolę policji czuwającej nad przestrzeganiem plemiennego prawa oraz katów karzących za występki, np. zw. Duduk z Melanezji; nieinicjowalni zmuszeni są do opłat za przewiny.
Rola uczuć religijnych.
Zwykle impulsem do powstanie t.s. jest indywidualna wizja, spotkanie ducha, boga lub przodka. Duch ten wymaga kultu intensywniejszego od codziennej religijności członków plemienia i w tym celu organizuje sobie krąg wiernych, obiecując w zamian obdarzać ich w szczególny sposób. Kult ducha-założyciela zwykle splata się w zw. z kultem przodków, którego podtrzymanie jest jednym z istotnych celów t.s. Głównym motywem wstąpienia do t.s. musi być zatem chęć zdobycia udziału w mistycznej sile.
g.) Afryka
Na obszarze Afryki systemy tajnych związków są nierównomiernie rozwinięte. U ludów zbieraczo-łowieckich dominuje inicjacja plemienna, w południowej i wschodniej Afryce systemy grup wiekowych. W Afryce zachodniej systemy t.s. osiągnęły szczególnie wysoki stopień rozwoju, wykazując znaczne zróżnicowanie religijne, społeczne i kulturowe. Najczęściej afrykańskie zw. są antykobiece, pełnią funkcje sądownicze, do nich należy inicjacja młodego pokolenia i przekaz wiedzy sakralnej. T.s. pełnią rolę straszaka dla młodego pokolenia, przez popieranie wyobrażeń demonicznych. W Afryce przynależność do większości tajnych s. jest możliwa dla wszystkich inicjowanych danej płci. Istnieją jednak specjalistyczne stowarzyszenia obejmujące np. członków rodziny królewskiej itp.
Często t.s. pełnią rolę miejsca włączania w obręb społ. Tych, którzy wypadli ze struktur plemiennych. T.s. kształtują politykę i rynek na obszarze poza plemieniem, kontrolują ceny i wpływają na wybór wodza. Natomiast zw. kobiet mają charakter wyłącznie skaralny, a obrzędy nastawione są na potęgowanie płodności.
Podział afrykańskich t.s. wg. Kobiszczanowa: totemistyczne i demoniczne.
-totemistyczne- charakterystyczne dla ludów Bantu wsch. i pd. Afryki (ludzie-Lamparty, ludzie-Lwy, Hieny, Krokodyle itp.). Ich cechą jest przekształcanie członków w czasie rytuału w zwierzęta. Często stosują terror, występują przeciw jawnym instytucjom plemiennym, składają ofiary z ludzi i praktykują kanibalizm.
-demoniczne- Sudan i Afryka Zach. Oparte są na objawieniu ducha bądź przodków. Terror gł. Polityczny, wymuszanie i karanie, przyczyniają się do zwiększenia spoistości społ., utrwalają jawne instytucje.
Joruba- t.s. Ogboni (gł. działalność polityczna, oligarcha, rola tajnej policji, wyroki śmierci na winnych naruszenia praw plemiennych), Oro (wykonawcy woli przodków, przestrzeganie praworządności, wykrywanie czarownic), Egungun (kult przodków, występy zamaskowanych przedstawicieli uważane za manifestacje zmarłych)
LoDaga- t.s. Bagre (członkami mogą zostać też kobiety)
Kikuju-t.s. Mau-Mau (posługując się symboliką i sztafażem t.s. rozprzestrzeniali antykolonizatorską ideologię o cechach antychrześcijańskich.
h.) Melanezja
Tajne zw. na tym obszarze były dobrowolnymi stowarzyszeniami mężczyzn, stanowiącymi ośrodki kultu duchów. Umiejętności magiczne odstraszały „obce” duchy. Całkowicie odsunięto kobiety od wszelkich kontaktów w duchami.
Najbardziej rozwinięte formy t.s. stwierdzono na wyspie Nowa Brytania, gdzie działały t.s. Duduk (kult zmarłych) i Ingiet (zespół tajnych zw. mężczyzn, przyjmują mężczyzn już w dzieciństwie, bez specjalnych ceremonii, ale za opłatą) oraz Sukwe (nie otaczane specjalną tajemnicą, organizacja wszystkich inicjowanych mężczyzn plemienia, celem gromadzenie bogactw i umacnianie władzy) i Tamate (prawo nałożenia tabu na dowolne przedmioty) Wyspach Banksa.
i.) polinezyjskie Arioi
Arioi to nazwa związku aktorów upowszechniających kulty związane z płodnością i szerzyło umiejętności żeglarskie. Członkowie należeli do 7-9 stopni wtajemniczenia, których zewnętrznym wyróżnikiem był tatuaż i rysunki na skórze. Im wyższy stopień przynależności, tym wyższe były opłaty, które należało wnosić na rzecz stowarzyszenia. Aby stać się członkiem kandydat musiał mieć piękną budowę ciała, nienaganną powierzchowność, płynność ruchów, zdolności muzyczne i wokalne, doskonała pamięć oraz predyspozycje aktorskie. Przed pełnym przystąpieniem obowiązywał okres nowicjatu, trwający do kilku lat. W tym czasie ci, którzy poczuli w sobie w czasie występów powołanie do służby bogom i herosom i zdecydowali się zostać na tajnej części obrzędów, wykonywali uciążliwe czynności pomocnicze, towarzysząc aktorom. Awans zależał od możliwości pamięci i umiejętności tanecznych. Zwykle jednak przedstawicieli arystokracji i wodzów od razu przyjmowano na wyższe stopnie. Najniższą klasę stanowili Poo-nowicjusze, oni byli najbardziej zaangażowani w przedstawienia, tańczyli do całkowitego opadnięcia z sił. Ceremonia przejścia na wyższy stopień była wielką uroczystością gromadzącą wszystkich Arioi z wyspy. Adept (musiał być bezdzietny) otrzymywał od mistrza ceremonii nowe imię i osobowość. Avae parai stanowili najwyższą klasę. Mógł nim zostać tylko ktoś potężny np. król wyspy. Najwyższe stopnie związane były z sakralną wiedzą, magią i tajemnicami nawigacji. Poza właściwymi członkami i nowicjuszami istniała kategoria Papetea (sympatycy), którzy nie wyróżniali się tatuażem, a do wyprawy przyłączali się kiedy przyszła im na to ochota. Co roku organizowano wyprawę aktorów Arioi na specjalnie przygotowanych łodziach. Podróżowali z wyspy na wyspę w grupach. Naczelnicy i mieszkańcy wyspy zobowiązani byli wyżywić przybyłą grupę, zapewnić miejsce na nocleg.
j.) Wszyscy Towarzysze
U Indian Czarnych Stóp w zależności od grupy plemiennej istnieje 9-12 stowarzyszeń czy stopni inicjacyjnych. Zrzeszają wszystkich mężczyzn plemienia. Członkowie przynależą do określonego wielu i nie pozostają cały czas w obrębie tego samego stowarzyszenia. Corocznie przenoszą swoje prawa przynależności na młodszych członków, sami zaś nabierają prawa do następnego stowarzyszenia. Do każdego stopnia przynależy się średnio 4 lata, przez ten czas odbywa się praktyki serię szkoleń. Każda grupa obdarzona się jakimś przywilejem i obowiązkiem. Letnie obozowiska były miejscem ich działalności obrzędowej. Ukoronowaniem obrzędów letnich był Taniec Słońca.
k.) stowarzyszenia kobiece
W literaturze pojawiają się dwie sprzeczne idee:
1. kobiece stowarzyszenia były pierwotne i wzorcowe, następnie zgodnie z mitem nastąpiło przejęcie ich atrybutów i funkcji przez mężczyzn
2. związki kobiece są naśladownictwem męskich rytuałów inicjacyjnych, późną hybrydą zrodzoną przez próby zyskania statusu w męskiej społeczności. Istnieją np. kobiece zw. będące oficjalnymi sekcjami męskich
Jeśli jednak przyjąć tezę Eliadego o odinicjacyjnym pochodzeniu tajnych zw., to kobiece mogą być równie dawne jak męskie. W ich rytuałach odnajdujemy dokładnie te same symbole i wyrażenia odpowiadające inicjacji. Inicjacja zaczyna się zwykle w momencie pierwszej menstruacji, ujawnienie fizjologicznych symptomów wywołuje porwanie i wyrzucenie dojrzewającej dziewczyny poza nawias swej społeczności. Czas wahający się od kilku dni do kilku lat dziewczyna spędza w specjalnym domku leśnym. Warto podkreślić, że dziewczyna trzymana jest osobno, a chłopcy podlegają inicjacji grupowo. Dziewczęta pobierają nauki od starszych kobiet, które przekazują im wiedzę na temat istoty seksualności, oraz tradycyjnie kobiecych czynności (przędzenie, pieśni, taniec). Okres oddzielenia kończy się zebraniem wtajemniczonych kobiet, np. tańcem przywracającym dziewczynę społeczności i wręczeniem jej darów. Często (gł. Australia) sa to zarazem ceremonie zaślubin i natychmiast po osiągnięciu dojrzałości dziewczyna odchodzi do męża. W wielu rejonach kobieca inicjacja obejmuje wiele stopni, zaczynając się z pierwszą menstruacją, odnawia się ją w czasie pierwszej ciąży, urodzenia pierwszego dziecka itd. Symbolika i scenariusz rytuałów włączania do kobiecych stowarzyszeń obraca się wokół tajemnicy narodzin i płodności. Warto pamiętać o kompleksie symbolicznym (dr Czeremski takie lubi) kobieca inicjacja-przędzenia-seksualność.
Zasadą jest wrogość między męskimi i kobiecymi stowarzyszeniami. Mężczyźni nocami próbują zaczepiać kobiety, wykradać im świętość. Celem stowarzyszenia Samotnych Wdów u Paunisów było upokarzanie, torturowanie i mordowanie jeńców wojennych.
Pamiętacie bajkę o śpiącej królewnie. Oto jak prof. Szyjewski ładnie ją zinterpretowała w świetle kobiecej inicjacji: królewna naraziwszy się wtajemniczającej wiedźmie (wróżce) ukuła się wrzecionem (zagrożenie związane z menstruacją, krwią i utrata dziewictwa) i pozostawała w stanie zawieszenia między dorosłością i dzieciństwem (spała), póki nie znalazł się mężczyzna , który ją wtajemniczył w seksualność (pocałował). I żyli długo i szczęśliwie