SOCJOLOGIA PAŃSTWA
Państwo jest przedmiotem badań wielu dyscyplin naukowych, w tym zwłaszcza nauk prawnych. Socjologia polityki zajmuje się państwem od strony społecznych uwarunkowań i społecznych efektów funkcjonowania aparatu władzy państwowej.
TERMIN PAŃSTWO - nie był i nie jest rozumiany jednoznacznie. Używany jest obecnie w dwu podstawowych znaczeniach:
Państwo to struktura organów władzy publicznej czyli „piramida rządów”. Państwo to tyle co ludzie władzy: np. policjant, sędzia itp.
Państwo to wspólnota ludzka (obywatelska). Państwo jest w tym znaczeniu organizacją społeczeństwa, obywateli. Jest to organizacja o charakterze terytorialnym i suwerennym.
POCHODZENIE PAŃSTWA - koncepcje genezy państwa
1. KONCEPCJE TEISTYCZNE - wiążą powstanie państwa z działaniem istoty nadprzyrodzonej (państwo jest tworem bogów lub boga). W Starożytnym Wschodzie- władca sam jest bogiem, lub jego władza pochodzi od boga. W nowej erze- koncepcje teistyczne były kontynuowane przez chrześcijaństwo. Św. Augustyn- twierdził, że każda władza państwowa pochodzi od boga. Tomasz z Akwinu- od boga pochodzi sama zasada władzy, natomiast istniejące konkretnie państwa są dziełem ludzi.
2. TEORIA UMOWY SPOŁECZNEJ - głosili ją tacy filozofowie jak: - Thomas Hobbes, -John Locke, -Jean J. Reusseau. Wg tej teorii państwo jest wynikiem paktu, umowy między suwerennym władcą a poddanymi. Powody umowy ujmowano różnie: Hobbes oceniał stan naturalny jako wojnę wszystkich przeciw wszystkim. Stały niepokój o życie, bezpieczeństwo i własność przerodził się w przekonanie, że trzeba kogoś obarczyć władzą, która zapewni ład i porządek. Tak zawarto umowę społeczną przekazując atrybuty władzy suwerennemu, absolutnemu monarsze. Rousseau stan przed państwowy postrzegał odmiennie. Człowiek żyjący indywidualnie w stanie harmonii z naturą był szczęśliwy i nie dążył do zmiany. Okoliczności zewnętrzne i obiektywne- tj. klęski żywiołowe, chęć opanowania przyrody, pojawienie się własności prywatnej - sprawiły, że zorganizowane formy życia okazały się niezbędne. Zawarto umowę wszystkich ze wszystkimi, lud był zbiorowym suwerenem.
3. TEORIA PATRIARCHALNA - wg tej teorii państwo powstało w procesie mechanicznego łączenia się jednostek w rody, rody w plemiona, plemiona w większe całości ----} finalnym stadium tego procesu było państwo. Pierwowzorem władzy państwowej była władza ojcowska.
4. TEORIA PATRYMONIALNA- teoria ta zakłada że państwo wywodzi się z pierwotnego dominium ziemskiego, a powst. przez przyłączenie obszarów sąsiedzkich, przez rozrost jakiejś pradawnej posiadłości. Państwo jest własnością tych którzy rządzą, a ci którzy mieszkają w granicach państwa to poddani.
5. TEORIA PODBOJU - (NAWIĄZUJE DO DARWINIZMU SPOŁECZNEGO). W wieku XIX historycy europejscy wysunęli koncepcję narodzin państwa w wyniku podboju. Najbardziej znanym przedstawicielem tego nurtu był prawnik i socjolog krakowski Ludwik Gumplowicz. W myśl jego tez państwo powstało po podbiciu grup gorzej zorganizowanych i słabszych przez lepiej zorganizowane i silniejsze. Struktura państwa staje się formą panowania zwycięzców nad pokonanymi. *teoria podboju była bardziej wyrazem określonej filozofii politycznej niż analizą rzeczywiście zaistniałych faktów historycznych.
6. TEORIA MARKSISTOWSKA - WG Marksa państwo powst. wraz z rozpadem wspólnoty pierwotnej, co było konsekwencją pojawienia się własności prywatnej i podziału jednolitej zbiorowości społecznej na klasy. Klasowe pochodzenie państwa miało w ogóle przesądzić o klasowym charakterze tej instytucji. Marksizm jest pierwszą w pełni socjologiczną teorią państwa. Teoria ta oparta jest na potrójnym założeniu:
PO PIERWSZE: od strony pochodzenia państwa - państwo pojawiło się w wyniku zaostrzenia przeciwności klasowych.
PO DRUGIE: ujmując sprawę funkcjonalnie - podst. funkcją państwa jest zapewnienie panowania klasy panującej ekonomicznie i utrzymanie we władaniu innych klas społ.
PO TRZECIE: ujmując sprawę strukturalnie - cechy strukturalne aparatu władzy państwowej są w głównej mierze ukształtowane pod wpływem zadań jakie państwo spełnia w stosunku do klasy panującej.
FUNKCJE PAŃSTWA:
1. FUNKCJA WEWNĘTRZNA PAŃSTWA - jest to całokształt działalności państwa w wewnętrznej sferze stosunków społecznych. Polega ona na:
*zapewnieniu porządku i bezpieczeństwa publicznego,
*ochronie mienia i zdrowia obywateli,
*zabezpieczeniu występującego systemu wartości.
2. FUNKCJA GOSPODARCZO- ORGANIZATORSKA PAŃSTWA - jest to całokształt działalności państwa w sferze stosunków społeczno-gospodarczych. Działalność państwa współczesnego przejawia się głównie w dwóch formach:
*organizowania życia gospodarczego
*stwarzania warunków rozwijania działalności gospodarczej.
3. FUNKCJA SOCJALNA PAŃSTWA -jest to całokształt działalności w socjalnej sferze stosunków społ. -------}zmierzająca do zabezpieczenia społecznego. Obejmuje ona:
*działania na rzecz ubezpieczeń społecznych
*ochronę zdrowia
*pomoc społeczną
*stworzenie odpowiednich warunków pracy i bytowania ludzkiego
4. FUNKCJA KULTURALNO-WYCHOWAWCZA PAŃSTWA - jest to całokształt działalności państwa w sferze kulturalnej i wychowawczej społeczeństwa. Każde państwo rozwija działalność kulturalno-wychowawczą służącą kształtowaniu świadomość zbiorowości ludzkiej kraju i przysposobienia do spełnienia różnych ról społecznych w życiu wspólnoty narodowej.
5. FUNKCJA ZEWNĘTRZNA PAŃSTWA- jest to całokształt działalności państwa w stosunkach z innymi państwami, organizacjami i wspólnotami międzynarodowymi. Sprowadza się ona do:
*zapewnienia bezpieczeństwa państwa na zewnątrz
*rozwijania stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych z innymi państwami
*przepływu informacji i kontaktów osobowych
6. FUNKCJA NARODOWOTWÓRCZA - (wyróżnia ją Jerzy Wiatr) Funkcja ta wyst. tam gdzie państwo poprzedza uformowanie się narodu i podejmuje w tym kierunku świadome działania. W procesie formowania się narodów państwo odgrywało wielką rolę, gdyż:
*tworzyło ramy zewnętrzne, w których dokonywały się procesy integracji kulturalnej, językowej, ekonomicznej.
*powodowało wspólnotę losów historycznych
*tworzyło wspólną ideologie państwową
*popierało działalność kulturalno-funkcjonalną wobec procesu tworzenia się narodu np. w postaci narodowej literatury
*w wielu wypadkach państwo było promotorem religii narodowej np. kościół anglikański
Funkcja ta nie zanika gdy naród jest już ostatecznie uformowany, lecz przybiera postać funkcji integracji narodowej.
Durkheim Emile (1858-1917), socjolog, filozof i pedagog francuski. Od 1887 profesor uniwersytetu w Bordeaux (pierwszej we Francji katedry socjologii). Od 1902 profesor pedagogiki i socjologii Sorbony i innych uczelni. Durkheim był twórcą francuskiej szkoły socjologicznej i przedstawicielem socjologizmu pedagogicznego. (Socjologizm pedagogiczny, kierunek pedagogiczny ujmujący proces wychowawczy wyłącznie jako skutek oddziaływania społeczeństwa na jednostki i grupy społeczne). Wg niego podstawową kategorią społeczną jest społeczeństwo, które kształtuje jednostkę, tylko ono “jest obdarzone niezbędnym autorytetem, aby stanowić prawo”. Uważał wychowanie za ogół wpływów skierowanych przez społeczeństwo na jednostki celem rozwinięcia takich cech, które są przez społeczeństwo pożądane. Najważniejszą funkcją społeczną jest spełnianie zadań regulacyjnych i kontrolnych względem wszystkich jego członków. Podstawą świadomości zbiorowej nowoczesnego społeczeństwa jest solidarność rodzinna, zawodowa, narodowościowa, oparta na religii i moralności. Durkheim odrzucał liberalizm, uznając, że jego program “maksimum wolności” dla jednostki jest destrukcyjny w procesie harmonijnego rozwoju obywatela i zbiorowości.
Darwinizm społeczny, socjodarwinizm, zapoczątkowany w XIX w. i szczególnie popularny pod jego koniec nurt w analizach społecznych, bazujący na przeniesieniu i zastosowaniu sformułowanych przez Ch. Darwina zasad naturalnego doboru i walki o byt do analiz sfery życia społecznego. Mimo wielu odmian darwinizmu społecznego, do najważniejszych założeń, obecnych we wszystkich jego nurtach, zalicza się założenie o wszechogarniającym (zarówno rośliny, zwierzęta jak i ludzkie społeczności) oddziaływaniu uniwersalnych zasad przyrodniczych. Stąd formułowane przez socjologię prawa naukowe w swym charakterze odpowiadać miałyby prawom biologicznym. Darwinizm społeczny zakładał również, iż owe siły i prawa wprowadzają w życie społeczne ewolucyjny rozwój, bazujący na naturalnych konfliktach zachodzących między różnymi grupami. Grupy społeczne, będące najlepiej zaadoptowanymi do panujących warunków, wychodzą z konfliktów zwycięsko, przez co podnoszą ogólny poziom ewolucyjnego rozwoju społeczeństwa. Główni przedstawiciele: H. Spencer, Th.H. Huxley, Gumplowicz.
WŁADZA W SOCJOLOGII POLITYKI
POJĘCIE WŁADZY - definicja władzy wyróżnia następujące elementy: -co najmniej dwóch partnerów stosunku władczego, przy czym partnerami tymi mogą być pojedyncze osoby lub grupy osób; -rozkaz sprawującego władze to jest wyrażenie przez niego woli w stosunku do tego nad kim władzę sprawuje, połączone z zagrożeniem sankcją zachowań niezgodnych z tak wyrażaną wolą; -posłuch tego nad kim władza jest sprawowana, w stosunku do rozkazu sprawującego władzę, a więc zachowanie zgodne z wyrażoną w rozkazie wolą sprawującego władzę; (posłuch to podporządkowanie się); -normy społeczne które określają że rozkazodawca ma prawo wydawać rozkazy, zaś ten kogo rozkazy dotyczą winien jest posłuszeństwo. WŁADZA POLITYCZNA - do istnienia władzy politycznej konieczne są elementy: -istnienie społecznego podziału między grupą (grupami) sprawującymi władzę a grupą (grupami) w stosunku do których władza jest sprawowana; -istnienie zorganizowanego przymusu jako podstawy sprawowania władzy; -legitymizacja władzy WŁADZA PAŃSTWOWA - ma pewne szczególne cechy. Jest sprawowana za pomocą wyodrębnionego aparatu na określonym terytorium, na którym państwo posiada suwerenność przy możliwości odwołania się do środków zorganizowanej i zinstytucjonalizowanej prawnie przemocy. ***Władza państwowa stanowi najwyższy, najpełniejszy wyraz władzy politycznej. Każda władza państwowa jest władzą polityczna, jednak nie każda władza polityczna jest władzą państwową. Ponieważ władza polityczna może istnieć bez wyodrębnionego aparatu władzy, bez państwa.
LEGITYMIZACJA I POPARCIE WŁADZY - Legitymizacja władzy to uznanie ją za prawowitą, czyli ci którzy ją sprawują mają do tego prawo. Jest to zjawisko ze sfery świadomości politycznej, a nie sfery prawa. Z punktu widzenia norm konstytucyjnych władza może być nielegalna lub nie w pełni realna, a jednak może być uznana za prawowitą przez znaczną część obywateli i można mówić o jej legitymizacji. Legitymizacja władzy państwowej, jak to ujmuje David Beetham ma trzy poziomy: *reguł - oznacza, że władza jest nabywana i sprawowana zgodnie z przyjętymi regułami *przekonań - ma czysto subiektywny charakter; „władza jest legitymizowana o ile reguły władzy znajdują oparcie w przekonaniach stron związanych stosunkami władczymi”. *zachowań - Beetham mówi tu o „przyzwoleniu wyrażającym się w konkretnych zachowaniach”. Nie zawsze bierne przyzwolenie jest dowodem legitymizacji władzy, gdyż może wynikać ze strachu. Nie wystarczy więc że obywatele nie buntują się by uznać że swymi zachowaniami legitymizują władze. W grę wchodzić muszą zachowania pozytywne w których wyraża się uznanie władzy za prawowitą. Legitymizacja nie jest czymś raz na zawsze danym, można ją zdobyć ale także stracić. Zdobywanie legitymizacji: po pierwsze, kiedy władza poddaje się jakiemuś werdyktowi społecznemu np. przeprowadzając zwycięskie dla niej referendum. Warunkiem uznania tej władzy za prawowitą jest by wyniki referendum zostały uznane za wiążące także przez osoby nie popierające tej władzy. Po drugie drogą do legitymizacji władzy jest uzyskania międzynarodowego. Po trzecie jeśli władza państwowa jest skuteczna w rozwiązywaniu problemów ważnych nie tylko dla niej ale całego społeczeństwa - uzyskuje z czasem legitymizacje. Po czwarte upływ czasu sprawia że władza istniejąca bardzo długo zaczyna być postrzegana jako naturalny stan rzeczy i uzyskuje legitymizacje. Tracenie legitymizacji: -poprzez poważne naruszenie przez rządzących norm prawnych na których opiera się ich władza. -sfałszowanie wyborów -naruszenie praw opozycji -nieskuteczność w sprawowaniu władzy .