1155787708

Historia i mimesis

I.

Źródło

Historia, dyskurs historii opiera się na zaufaniu do zapisu z przeszłości. Mimo najbardziej radykalnej krytyki źródeł, założenie potencjalnej refc-rcncjalności świadectwa historycznego jest tu fundamentalne, stanowi gwarancję istnienia przedmiotu nauki, jaką jest historia.

Tylko historia może oczekiwać odniesienia wpisanego w empiryczną rzeczywistość, o tyle, o ile historyczna intencjonalność kieruje się ku zdarzeniom, które się faktycznie zdarzyły¹.

Językowe ujęcie zdarzenia, ślad przeszłego bytu — prawdziwy czy nie — traktowany jest przez historyka jako wskazujący na rzeczywiście istniejące kiedyś zdarzenie, dawną obecności bytu.

Słowo fikcji historycznej jest, z tego punktu widzenia, od razu ułomne referencjalnie. openijc powiem w obrębie dyskursywnej przestrzeni zakodowanej i zhierarchizowanej nie według kryterium prawdy naukowej, ale kryteriów estetycznych. Ontologiczna niepewność lub nieobecność desygnatu języka, jest tu dana od razu.

Na tym jednak opiera się także jej siła. Wolna od potrzeby falsyfikacji własnych wytworów oraz od nakazu neutralności autora i stylu, powieść historyczna, tworząc własną konstrukcję przedstawienia minionych zdarzeń, komponuje świadectwa liistoryczne według zasad poetyki powieści, podważając zarazem jedyność, modclowość i skończoność ujęcia historiograficznego. Nie musi przy tym ukryw ać, że jest inwazją kolejnych teraźniejszości w przeszłość, dzięki czemu dynamizuje jej obraz, rozbija jego statyczny kształt. W powieści historycznej widać wcześnie świadomość samozwrotności przedstawienia literackiego.Słowo dyskursu historycznego odnajduje swoje odniesienie uwięzione w granicach własnej wypowiedzi (źródłach, kontekstach, konwencjach narracyjnych, itp.) czy to w historiografii naukowej, czy w powieści.

Przykładem niech będzie fragment powieści takiego klasyka gatunku, jak Walter Scott:

Zacny ten uczony, mający uznanie dla wszelkich poezji skomponowanych przez jego przyjaciół, a wypisanych zawsze pismem w prostych liniach zaczynających się zawsze od wielkiej litery, zaniósł ten skarb ciotce Racheli, ta zaś w zaćmionych łzami okularach schowała go do swojej zapiskowej książki pomiędzy wyborowe przepisy kulinarne i lekarskie, ulubione teksty z Biblii, urywki kazań i kilka piosenek salonowych oraz jakobickich, które sama nieraz śpiewała za lat młodych, stamtąd te poetyckie próbki jej synowca zostały dobyte, gdy sama książka wraz z innymi dokumentami rodziny Wavcrleyow została oddana do przejrzenia niegodnemu wydawcy niniejszych opowieści².

Powyższy fragment jest kapitalnym świadectwem dyskretnej ironii powieściopisarza wobec historyka. „Zaćmione Izami okulary" mogą stanowić metaforę deformacji przeszłości na zawsze wpisaną w pracę czytania i „przepisywania" źródeł. Ponadto sugeruje, że dyskurs naukowej historii zmuszony jest swą powagę wspierać na „kuchni ciotki Racheli”. Ten nieco wstydliwy fundament historyk często próbuje ukryć, bowiem różnorodna substancja zawartości źródła z trudem daje się opanować w homogenicznym słowie historiografii naukowej. Nie znaczy to oczywiście, aby Scott rezygnował z celu, jakim jest historyczna wiarygodność własnego przedstawienia. Zaprasza raczej do dcziluzji, przez co sugeruje, aby czytelnik, widząc zdcmistyfikowaną, konwencjonalną maskę autora czy narratora (pamiętnik, dziennik, manuskrypt, postacie wydawców, nauczycieli, antykwariuszy, itp.), starał się, z pomocą samoświadomej teraz literatury; podążać ku prawdzie o przeszłych zdarzeniach.

1

P. Ricoeur, Time And Narrative, t. l,s. 82.

2

||    9

W. Scott, Waverley alho lal temu sześćdziesiąt, przełożyła T. Swiderska, Warszawa 1962, s. 40.