R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad pierwszy

WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
zatem rzeczą zorientowanie się w przebiegu tych zmian.
Pierwsza faza rozwoju fenomenologii trwa od roku 1900 mniej więcej do wybuchu
R. Ingarden, pierwszej wojny światowej. Epoce tej nadała decydujące piętno działalność i osiągnięcia
Wstęp do fenomenologii Husserla. naukowe samego Husserla. Dlatego mówię o fenomenologii getyngeńskiej , choć od
Wykłady wygłoszone na Uniwersytecie w Oslo połowy tego okresu rozwija się w Monachium drugie centrum filozofii
(15 wrzesień 17 listopad 1967), fenomenologicznej. Po ogłoszeniu Badań logicznych Husserl został mianowany profesorem
tł. A. Półtawski, PWN, Warszawa 1974, w Getyndze i działał tam a\ do roku 1916. Jednak w chwili wybuchu wojny wielu z jego
s. 7-29. uczniów wyruszyło na front, sam zaś Husserl równie\ nie mógł ju\ nadal spokojnie
pracować nad zagadnieniami filozoficznymi. W ten sposób ju\ w roku 1914 powstała
pewna przerwa w rozwoju fenomenologii. Na rok przed wybuchem wojny ukazał się
WYKAAD PIERWSZY pierwszy tom Jahrbuch f�r Philosophie und ph�nomenologische Forschung , zawiera-
15 września 1967 jący drugie wielkie dzieło Husserla, a mianowicie księgę pierwszą Idei czystej fenomenologii i
fenomenologicznej filozofii4. Miały one obejmować trzy księgi, dwie pozostałe księgi nie
Słowo fenomenologia jest wieloznaczne; muszę zatem przede wszystkim nadać ukazały się ju\ jednak za \ycia Husserla. Dzieło to zamyka pierwszy okres fenomenologii;
mu pewne, technicznie przynajmniej, ograniczone znaczenie. Pierwszy raz pojawiło się zawiera ono jednocześnie nową zmianę stanowiska Husserla, otwierając tym samym fazę
ono, jak wiemy, ju\ w wieku XVIII, w jednym z listów Kanta. Następnie mamy wielką drugą jego filozofii. Faza ta jest zarazem początkiem rozwoju ruchu
Fenomenologię ducha Hegla. W ostatniej zaś ćwierci zeszłego wieku fizycy mówili często o fenomenologicznego. Sytuacja Husserla na uniwersytecie getyngeńskim była przez szereg
fenomenologii , mając na myśli opis obserwowanych faktów w przeciwstawieniu do lat trudna. Został on mianowicie mianowany profesorem wbrew woli wydziału, który
hipotez sformułowanych matematycznie. Był to okres, w którym starano się pragnął przyznać katedrę historykowi filozofii. Jego powołanie przez berlińskie
oczyszczać pojęcia fizykalne i dostosowywać ich treść do danych doświadczenia. Nazy- ministerstwo na profesora nadzwyczajnego w Getyndze załatwione zostało przez
wano to fenomenologią. Wilhelma Diltheya; była to przy tym katedra osobista, nie związana formalnie z
Fenomenologia, o której zamierzam mówić w niniejszych wykładach, powstała w wydziałem. Wskutek tego był Husserl przez szereg lat bojkotowany. Gdy w roku 1907
wieku dwudziestym; mo\na nawet podać dokładną datę jej powstania: rok 1900-1901. W ministerstwo zamierzało uczynić go profesorem zwyczajnym, wydział sprzeciwił się temu
roku tym ukazały się trzy dzieła autorów, którzy się wówczas nawet wzajemnie nie znali i twierdząc, i\ jest on pozbawiony talentu. Zdarzenie to przygnębiło go bardzo. W swych
nie wiedzieli, \e wkrótce staną się głównymi przedstawicielami nowego kierunku wykładach musiał więc Husserl początkowo zdobywać sobie równie\ słuchaczy. W
filozoficznego. Są to: Badania logiczne Edmunda Husserla, docenta w Halle1, Fenomenologia pierwszych latach miewał na sali wykładowej tylko po kilku studentów. W dodatku
woli Aleksandra Pf�ndera, wówczas docenta w Monachium2 oraz Metoda transcendentalna a mówił do owych słuchaczy o rzeczach, z których pojmowali oni bardzo niewiele. Husserl
psychologiczna Maxa Schelera, wówczas równie\ docenta w Jenie3. Dwa przymiotniki u\yte wyszedł wówczas w swych pracach daleko poza Badania logiczne i rozwijał zupełnie nową
w tytule ostatniej pracy, psychologiczny i transcendentalny będą pózniej odgrywały problematykę, której sens i cele były dla studentów niezrozumiałe. Dziś wiemy, \e były
przez długi czas wa\ną rolę w dyskusji nad metodą filozofii. to początki problematyki konstytutywnej.
Pragnę zacząć od krótkiego przeglądu faz rozwojowych fenomenologii. Ci trzej Wreszcie jednak został Husserl profesorem zwyczajnym. Gdy na wiosnę roku 1912
myśliciele bowiem, początkowo nieznani, zapoczątkowali prąd, do którego przyłączyło przybyłem do Getyngi, sytuacja była ju\ inna. Sala wykładowa była pełna. Istniało te\ ju\
się pózniej wielu filozofów zarówno w Niemczech, jak i we Francji, w Belgii i w Towarzystwo Filozoficzne, stowarzyszenie studentów, zało\one przez uczniów Husserla.
Ameryce. Poniewa\ zaś fenomenologia rozwijała się przy współudziale ró\nych badaczy, Liczyło ono 20-25 członków (mę\czyzn i kobiet), między nimi ju\ kilku doktorów. Dwa
działających w wielu krajach, jej oblicze zmieniało się te\ w miarę upływu lat. Wa\ną jest lata pózniej przyszła jednak wojna wraz ze swymi skutkami. W Getyndze prowadził
wówczas równie\ seminarium docent Adolf Reinach. Był on uczniem Theodora Lippsa,
pózniej jednak stał się fenomenologiem. Był to znakomity nauczyciel. Bezpośrednio
1
Edmund Husserl, Logische Untersuchungen, Erster Teil: Prolegomena zur reinen Logik, Halle a.d. S.
1900; Zweiter Teil: Untersuchungen \ur Ph�nomenologie und Theorie der Erkenntnis, Ibid., 1901.
2 4
Alexander Pf�nder, Ph�nomenologie des Wollens. Eine psychologische Analyse, Leipzig 1900; Edmund Husserl, Ideen zu einer reinen Ph�nomenologie und ph�nomenologischen Philosophie,
ostatnie wyd., M�nchen 1963. Jahrbuch f�r Philosophie und ph�nomenologische Forschung , Bd I: 1913 oraz, osobno, Halle
3
Max Scheler, Die transzendentale und die psychologische Methode. Eine grunds�tzliche Er�rterung zur 1913. Ostatnie wy d. w: Husserliana, Rd III, Haag 1950. Przekład polski D. Gierulanki, Warszawa
philosophischen Methodik, Jena 1900 (praca habilitacyjna Uniwersytetu w Jenie, 1899). 1967.
1
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
przed wojną prowadził tak zwane ćwiczenia dla zaawansowanych poświęcone w wykładach uniwersyteckich rozwijał \ywą działalność naukową, posuwając naprzód
problematyce ruchu. Brało w nich udział 15-20 osób; spośród nich prze\yły wojnę swe badania analityczne w wielu kierunkach. Doszło przy tym do zmiany jego stanowiska
prawie wyłącznie kobiety i obcokrajowcy. Reszta poległa. Nie sprawdziłem, jaki procent w ró\nych istotnych kwestiach (logika transcendentalna, badania nad czasem, rozbudowa
słuchaczy ówczesnego seminarium Husserla prze\ył (liczyło ono około 30 osób), ale np. transcendentalnego idealizmu itd.). Jezdzi te\ z odczytami do Londynu, Amsterdamu,
z pięciu Polaków, którzy w nim brali udział, dwu zginęło na wojnie. Taki był los tzw. Pary\a, propagując tam fenomenologię. Jesienią 1928 roku przechodzi na emeryturę;
koła getyngeńskiego . wprawdzie wykłada dalej na uniwersytecie, jednak jego pozycja doznaje wyraznego
Okres drugi rozpoczął się wraz z powołaniem Husserla do Fryburga osłabienia zarówno wskutek przejścia w stan spoczynku, jak i wskutek wznowionej
[Bryzgowskiego]. Po śmierci Windelbanda Heinrich Rickert przeniósł się do Heidelbergu, działalności Heideggera we Fryburgu. Husserl nie zdaje sobie jednak z tego sprawy. W
Husserl zaś na wiosnę 1916 roku objął katedrę we Fryburgu. I tu powstała początkowo roku 1929 obchodzi jubileusz siedemdziesięciolecia i ogłasza swe trzecie wa\ne dzieło.
podobna sytuacja jak przedtem w Getyndze. Przeniosłem się wówczas wraz z Husserlem Logika formalna i transcendentalna6, napisane na nowo w oparciu o dawniejsze wykłady,
z Getyngi do Fryburga. Na sali bywało 5-6 słuchaczy, pozostali byli na froncie. W sięgające roku 1920 czy 1921.
dodatku byli oni wszyscy uczniami tzw. ,,szkoły południowoniemieckiej , zało\onej Nieco pózniej w roku 1931 ukazują się Medytacje Kartezjańskie7, będące
przez Heinricha Rickerta, Wilhelma Windelbanda i Emila Laska. Jednym z uczniów opracowaniem odczytów paryskich z roku 19298. Husserl zamierzał ogłosić równie\ tekst
Rickerta był Martin Heidegger. Habilitował się on u Rickerta bezpośrednio przed niemiecki. Wkrótce jednak doszedł do przekonania, \e redakcja ta nie odpowiada ju\
przybyciem Husserla. Większość uczniów getyngeńskich była na froncie. W 1917 roku sytuacji, jaka powstała tymczasem w Niemczech, i postanowił napisać redakcję zupełnie
padł Reinach. W lecie 1916 roku przyjechała do Fryburga Edith Stein, aby doktoryzować nową (wiem o tym z listów, jakie od niego otrzymywałem). W ciągu kilku lat rozpoczynał
się u Husserla, zaś jesienią roku 1916 zaczęła pracować jako asystentka nad jego rękopi- on szereg ciągle nowych redakcji tej pracy. Miała ona stać się jego głównym dziełem.
sami. Ja pisałem moją pracę doktorską, potem musiałem wyjechać do Krakowa; Prócz tego, przeprowadzał ró\ne prace przygotowawcze do wielkiego systematycznego
przyjechałem stamtąd jesienią 1917 roku tylko na egzamin doktorski i w końcu stycznia dzieła fenomenologii. W Archiwum Husserla w Louvain znajdują się ślady projektu tego
1918 powróciłem do Polski. Edith Stein pozostała, niewiele to jednak zmieniło sytuację dzieła, mającego obejmować cztery tomy. śadna z tych rzeczy nie została jednak opubli-
na uniwersytecie. Husserl musiał tam sobie wytworzyć całkiem nowe środowisko. Udało kowana przez samego Husserla. Dopiero około roku 1936/37 rozpoczął pisanie nowego
mu się to po paru latach, tak \e pisał mi w latach 1921-23 o du\ym ruchu na swym dzieła. Obszerna część tego, co dziś nosi tytuł Kryzys nauki europejskiej a fenomenologia
seminarium. Był wówczas ju\ bardzo znany, zje\d\ali się do niego studenci i młodzi transcendentalna ukazała się wreszcie w roku 1937, ale nie w Niemczech, lecz w Belgradzie,
filozofowie z całego świata. Nie zdawał sobie jednak wówczas sprawy z tego, \e obok w czasopiśmie Philosophia , które zaczai redagować Artur Liebert, wyemigrowawszy w
niego działa we Fryburgu Martin Heidegger, który wprawdzie ju\ w roku 1917 tym czasie do Jugosławii9. Ten okres, po roku 1930 do śmierci Husserla w roku 1938,
przyznawał się do fenomenologii i często w następnych latach odwiedzał Husserla, w stanowi trzecią fazę fenomenologii. Wskutek ró\nych okoliczności następuje wówczas
gruncie rzeczy jednak szedł własnymi drogami i począł wywierać na studentów własny osłabienie jej wpływów zarówno w Niemczech, jak i gdzie indziej, w szczególności
wpływ, nie zawsze przychylny dla Husserla. Okazało się to jednak dopiero pod koniec lat osłabienie osobistych wpływów Husserla, spowodowane jego długim milczeniem. W
dwudziestych, gdy Heidegger powrócił do Fryburga jako profesor zwyczajny. Na ogół latach trzydziestych wygłasza on znowu szereg odczytów, m. in. w Pradze i Wiedniu, los
jednak wydaje się, i\ pierwsze dziesięciolecie powojenne było dla fenomenologii bardzo jego fenomenologii jest jednak ju\ na dłu\szy czas przesądzony. Zwycię\ył go z jednej
korzystne. Był to okres wielkiego rozmachu nie tylko samego Husserla, jego działalności strony Heidegger, z drugiej zaś Hitler. O przyczynach tego osłabienia wpływów opowiem
nauczycielskiej i wyjazdów z odczytami, lecz w ogóle rozmachu fenomenologii. Był to pózniej dokładniej, gdy będę jeszcze mówił o samym Husserlu.
czas nadzwyczajnej aktywności nauczycielskiej i literackiej Maxa Schelera w Kolonii. Jego Husserl umarł w kwietniu 1938 roku. Potem przyszła druga wojna światowa.
prace, m.in. Formalizm w etyce i materialna etyka wartości5 wywarły ogromny wpływ. Niestety,
6
Scheler umarł w roku 1928. W tym czasie ukazało się równie\ kilka tomów Jahrbuch f�r
Edmund Husserl, Formale und transzendentale Logik, Versuch einer Kritik der logischen Vernunft,
Philosophie und ph�nomenologische Forschung , zawierających pewne wa\ne prace. Jahrbuch... Bd X, 1929 oraz osobno, Halle 1929.
7
Edmund Husserl, M�ditations cartesiennes, introduction � la phenomenologie, traduit de l'allemand
Do roku 1930 trwał zatem wielki okres rozwoju, postępu, równie\ samego
par Gabrielle Peiffer et Emmanuel Levinas, Paris 1931.
Husserla. Husserl jednak milczał od czasu Idei I i nie publikował nic a\ do roku 1929. Ale
8
Por. wyd. niemieckie: Edmund Husserl, Cartesiainische Meditationen und Pariser Vortrage,
herausgeg. u. eingeleitet von S. Strasser, Haag 1950, 2. Aufl. Haag 1963.
5 9
Max Scheler, Der Formalismus in der Ethik und die materiale Werthethik. Mit besonderer Edmund Husserl, Die Krisis der europ�ischen Wissenschaften und die transzendentale:
Ber�cksichtigung der Ethik L Kants, Teil I, Jahrbuch... Bd I, 1913, Teil II, ibid., Bd II: 1916. Wyd. Ph�nomenologie. Eine Einleitung in die ph�nomenologische Philosophie, Philosophia , Belgrad, t. I, 1936, s.
osobne obu części razem, Halle 1916. Ostatnie wyd., Gesammelte Werke, Bd II, Bern 1954. 77-176. Wydanie całości (nie skończonej): Husserliana, Bd VI, Haag 1954.
2
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Jednak jeszcze w ostatniej chwili przed jej wybuchem dyrektor Instytutu Filozofii w v. Hildebranda i in.), czy wreszcie od filozofii Heideggera. Między tymi fenomenologiami
Louvain, Leon N�el, posłał swego ucznia, O. H. L. Van Bredę, do Fryburga, aby istnieją du\e ró\nice w szczegółach. Młodsi badacze nie powtarzają tylko słów ojca
uratował rękopisy Husserla. Husserl, który publikował stosunkowo bardzo mało, fenomenologii, lecz chcą za pomocą jego metody iść dalej naprzód; i dlatego dochodzą
pozostawił mnóstwo stenograficznych rękopisów, około 30 tyś. kartek. Tę bogatą oni niekiedy do wyników innych ni\ te, jakich \yczyłby sobie Husserl. Nie jest to zatem
spuściznę rodzina Husserla przekazała Van Bredzić, który przewiózł ją do Louvain. Tam szkoła .
przystąpiono do porządkowania, przepisywania na maszynie i wreszcie do przygotowania Fenomenologowie pracowali na bardzo ró\nych terenach. Ju\ w pierwszym tomie
do druku tych rękopisów. Dopiero jednak od roku 1950 zaczęły się ukazywać tzw. Jahrbuch... pojawiło się całe bogactwo tematów. Przede wszystkim tom ten zawiera
Husserliana (dotąd 11 tomów)10, dzięki czemu rozpoczął się nowy okres historii Idee czystej fenomenologii Husserla. Jest to w pewnym sensie praca z teorii poznania: analiza
fenomenologii. Zanim jednak do tego doszło, powstała dziwna sytuacja: w ostatnich świadomości przy poznawaniu ró\nych przedmiotów. Przy tym zostaje rozwinięta
latach przed drugą wojną światową, a tak\e w czasie wojny, zaznaczyły się we Francji problematyka całych mnogości aktów świadomych, świadomych operacji itd., a tak\e
nowe, coraz silniejsze wpływy Husserla i fenomenologii w ogóle, w szczególności zaś metodologia samej fenomenologii.
Heideggera. Podlegali im Jean-Paul Sartre, Jean Wahl, Maurice Merleau-Ponty, Gabriel Obok tego znajdujemy w tym tomie wielkie dzieło Schelera, Formalizm w etyce a
Marcel i in. Powstał tak zwany egzystencjalizm, uwa\any często za fenomenologię; w materialna etyka wartości, będące rozprawa z formalną etyka Kanta, Następnie Moritza
wielu punktach nie jest on jednak zgodny ze stanowiskiem Husserla i pozostaje pod Geigera Przyczynki do fenomenologii rozkoszy estetycznej11, a zatem pewien fragment estetyki.
wyraznym wpływem Heideggera. Paul Ricoeur, który przeło\ył [na francuski] Idee, jest Alexander Pf�nder publikuje tam Fenomenologią usposobień12; jest to szczególnego rodzaju
bli\szy Husserlowi. Od czasu przeło\enia w ostatnich latach wielu pism Husserla na psychologia. Wreszcie Adolf Reinach przedstawia Aprioryczne podstawy prawa cywilnego13,
język francuski, jego wpływy we Francji wzrosły. Podobne oddziaływanie mają Husser- rozprawę z filozofii prawa. A więc ju\ w pierwszym tomie wystąpiła ró\norodność
liana. To jest ostatni pozytywny renesans wpływów samego Husserla w szerokim świecie. badanych przedmiotów, która nadal pozostała charakterystyczna dla fenomenologii.
W wielu innych krajach, w Ameryce Aacińskiej, a tak\e w pewnych kołach Stanów Podobnie mają się rzeczy w pózniejszych tomach Jahrbuch... , a tak\e w innych
Zjednoczonych zaczyna się obecnie rzeczywiście studiować jego pisma. To jednak, co pismach fenomenologów. Wskutek tego fenomenologią interesowali się badacze ró\nych
rozwija się w tych latach, jak to widać na podstawie serii wydawniczej specjalności.
Phanomenologica , jest nie tyle dalszą fazą samej fenomenologii, ile pewną fazą Chcąc dzisiaj mówić o Husserlu, nie wolno zapomnieć, i\ jest jeszcze za wcześnie
rozwijającej się nauki o fenomenologii Husserla. Nie wyrosła dotąd nowa generacja na syntetyczne omówienie jego filozofii przede wszystkim dlatego, \e du\a część jego
fenomenologów, którzy opracowywaliby samodzielnie zagadnienia fenomenologiczne w spuścizny nie została jeszcze opublikowana. Ponadto w historii wystąpiły trzy ró\ne
duchu Husserla. Pogłębione studium Husserla mo\e jednak doprowadzić do odrodzenia aspekty filozofii Husserla, względnie jego oddziaływania. Aspekt pierwszy to filozofia
znów efektywnego filozofowania fenomenologicznego. Husserla taka, jaka się przedstawia w świetle pism, które on sam opublikował. Chodzi
Co rozumie się przez fenomenologie pochodzącą od Husserla? Najpierw czysto mianowicie o następujące dzieła i daty:
formalnie: jest to odrębny sposób podejścia do zagadnień filozoficznych, a zarazem W roku 1891 ukazała się Filozofia arytmetyki, tom I14. Po nim miał nastąpić tom
odrębna technika językowego przedstawiania wyników, uzyskanych dzięki takiemu podej- drugi, jednak Husserl odrzucił następnie zarówno uzyskane w tej ksią\ce wyniki, jak i
ściu do świata czy te\ rozwa\aniu świata. Krótko mówiąc, jest to metoda zastosowaną w niej metodę badania.
fenomenologiczna. Oczywiście, nie ka\dy, kto stanie się fenomenologiem, będzie nią 1900/01: Badania logiczne. Między Filozofią arytmetyki a Badaniami minęło zatem
operował w ten sam sposób. Istnieją ró\ne odmiany tej metody, powstałe w zale\ności dziesięć lat, w czasie których Husserl opublikował tylko niewielkie artykuły krytyczne.
od talentu i psychiki uprawiającego ją fenomenologa. Wszystkie te odmiany posiadają Dotąd nie wiadomo dokładnie, co właściwie robił on przez te lata. Odnośne rękopisy
jednak pewien rdzeń łączący wszystkich nas, fenomenologów, mimo tego, i\ nie częściowo zaginęły, częściowo nie są jeszcze odcyfrowane. Wiemy tylko, \e przestał on
zgadzamy się między sobą co do ró\nych twierdzeń szczegółowych. zajmować się problematyką Filozofii arytmetyki i poświęcał du\o uwagi współczesnym
Mo\na jednak równie\ mówić o fenomenologii w innym znaczeniu: mianowicie
jako o zespole twierdzeń, czy systemie teorii, będących wynikiem fenomenologicznego
11
Moritz Geiger, Beitrage zur Ph�nomenologie des �sthetischen Genusses, Jahrbuch... Bd I: 1913.
sposobu badania. Tu zaś na pierwszym miejscu znajduje się fenomenologia Husserlowska
12
Alexander Pf�nder, Zur Ph�nomenologie der Gesinnungen, Jahrbuch... , Bd I: 1913 i Bd III:
jako całość dla siebie, która odró\nia się pod wieloma istotnymi względami od
1916.
fenomenologii Maxa Schelera czy tzw. ,,Monachijczyków (A. Pf�ndera, M. Geigera, D.
13
Adolf Reinach, Die apriorischen Grundlagen des b�rgerlichen Rechts, Jahrbuch... , Bd I: 1913.
14
Edmund Husserl, Philosophie der Arithmetik. Psychologische und logische Untersuchungen, Erster
10
W chwili wygłaszania tych odczytów. Band, Haale-Saale 1891.
3
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
pracom logicznym. Wobec Algebry logiki15 Schr�dera nastawiony był bardzo krytycznie; znajomości literatury filozoficznej. Przemawiał na nich raczej jako uczony ni\ jako
zarazem pracował nad krytyką logiki psychologistycznej i szukał ścisłej drogi fi- filozof.
lozoficznego ugruntowania logiki. Owocem tych lat są Badania logiczne; po ich Istniały jednak równie\ wykłady innego typu; były to tzw. ,,małe , dwugodzinne
opublikowaniu milczał znowu ponad 10 łat, wypełnionych intensywną pracą nad wykłady, w środę i sobotę od dwunastej do pierwszej. Na tych wykładach Husserl nigdy
ró\norodnymi zagadnieniami. Szukał teraz drogi ugruntowania filozofii w ogóle. nie mówił o innych filozofach, Tęcz zawsze przedstawiał własne myśli dotyczące
W roku 1911 ukazał się niewielki artykuł w czasopiśmie Logos : Filozofia jako zagadnień, nad którymi właśnie pracował. Były to m. in. Wprowadzenie do
nauka ścisła16. W nim występuje po raz pierwszy słowo fenomenologia ; w pierwszym fenomenologii , ,,Podstawowe zagadnienia fenomenologii , Wybrane zagadnienia etyki
bowiem wydaniu Badań logicznych nazywa on tę filozofię opisową psychologią itd. Często powtarzany wykład logiki, choć był wykładem czterogodzinnym, był jednak
(Brentano). Ta niewielka praca jest pierwszym rezultatem całego dziesięciolecia po- przeznaczony dla specjalistów. Równie\ np. w semestrze letnim roku 1912, gdy
szukiwań nowej filozofii. przybyłem do Getyngi, Husserl wykładał rzeczy, których sam nigdy nie opublikował, a
Przychodzi następnie rok 1913, w którym ukazują się Idee czystej fenomenologii, Księga które pózniej miały stanowić treść drugiej księgi Idei.
I. Ogólne wprowadzenie do czystej fenomenologii; zawierają one istotną część wyników badań Wreszcie prowadził Husserl ćwiczenia seminaryjne; jako tekst czytany słu\yły
Husserla po roku 1901. W rękopisie istniały jeszcze dwa inne tomy. Edith Stein jako najczęściej prace klasyków filozofii, głównie Kartezjusza, Berkeleya, Hume'a i Kanta. Nie
asystentka Husserla przygotowała je do druku w czasie wojny i przedło\yła Husserlowi w była to jednak analiza tekstu we właściwym znaczeniu i nauka historycznego objaśniania
roku 1918. Nie był on jednak zadowolony z tej redakcji. Przyczyną tego był poglądów autora, lecz przede wszystkim analiza fenomenologiczna zagadnień i stanów
prawdopodobnie fakt, i\ uczynił on tymczasem znaczne postępy w analizie pierwotnej rzeczy, na które wskazywał tekst. Była to fenomenologia uprawiana na marginesie
świadomości czasu i w problematyce konstytutywnej, umacniając się zarazem coraz cudzych wywodów. Czasem prowadziło to do bardzo daleko idących analiz
bardziej w swych tendencjach idealistycznych. Pózniej przekazał Husserl tekst innemu fenomenologicznych, zapuszczających się na teren własnych badań Husserla. Zwłaszcza
swemu asystentowi. Ludwigowi Landgrebemu, który przygotował drugą redakcję. Ta między 1920 a 1930 rokiem był Husserl niezmiernie twórczy i wykładał szereg rzeczy,
redakcja równie\ jednak nie zadowoliła autora, tak \e a\ do jego śmierci obie dalsze które istnieją do dzisiaj tylko w notatkach słuchaczy. Jednak wykłady te oddziałały na
części Idei pozostawały w rękopisie. szereg pokoleń ówczesnych studentów, których główni przedstawiciele wykształcili się
W latach 1929/30 opublikował Husserl Logikę formalną i transcendentalną i Medytacje następnie na samodzielnych filozofów, pracujących zarówno w Niemczech, jak i poza ich
Kartezjańskie. Logika liczy około 250 stron, Medytacje Kartezjańskie mają mniejszą objętość. granicami.
Oba te dzieła charakteryzują się doniosłym zwrotem ku idealizmowi transcendentalnemu, Te małe wykłady, jak równie\ seminaria, stanowiły dla Husserla pewnego
całkowitym przesądzeniem sprawy na rzecz tego idealizmu. rodzaju eksperymenty myślowe. Wykładał tam rzeczy opracowane, ale jeszcze nie
Ostatnią datą w tym wyszczególnieniu jest rok 1937. Ukazała się wówczas pierwsza całkowicie jasne, nie całkowicie skończone. Husserl powiedział raz, \e nauczył się
część ksią\ki Kryzys nauki europejskiej a fenomenologia transcendentalna. Ta pierwsza część ma najwięcej od swych uczniów na proseminariach. Dopiero od nich mianowicie mo\na się
około 100 stron, reszta jednak nie była jeszcze gotowa. W lecie 1937 roku Husserl zapadł nieraz nauczyć, jak trzeba rzecz wyrazić, aby była właściwie zrozumiana przez innych.
na cię\ką chorobę, z której nie miał ju\ wyzdrowieć. Tote\ Husserl często powtarzał te same wykłady, zawsze jednak w nieco zmienionej,
Ci wszyscy, którzy nie byli u Husserla ani w Getyndze, ani potem we Fryburgu, coraz bardziej rozwiniętej i opracowanej redakcji. Szukał te\ często ró\nych dróg
utworzyli sobie obraz jego filozofii na podstawie wspomnianych pism. Na tej podstawie głębszego potraktowania tego samego kompleksu zagadnień.
mo\na by napisać historię myśli twórcy fenomenologii, myśli, która oddziałała istotnie Rękopisy robocze i wykłady stanowią w swoim rozwoju i w swym faktycznym
historycznie w ten sposób zagranicą czy w innych ośrodkach uniwersyteckich itd. oddziaływaniu drugi aspekt filozofii Husserla. Niestety, brałem udział w seminariach i
Drugi aspekt filozofii Husserla uzyskamy, jeśli wezmiemy pod uwagę fakt, i\ słuchałem wykładów w Getyndze tylko od wiosny 1912 roku do wybuchu wojny oraz w
wykładał on bez przerwy na uniwersytetach przez około 35 lat i wykładał swą własną lecie 1915 roku, pózniej zaś we Fryburgu w roku 1916. We Fryburgu jednak pracowałem
filozofię. Wykłady miewał dwu rodzajów. Z jednej strony były to tzw. wielkie , przede wszystkim nad pracą doktorską i nie uczęszczałem na wszystkie wykłady. Ale w
czterogodzinne wykłady dla szerokiej publiczności, a więc historia filozofii , Kant , roku 1916 rozmawiałem z Husserlem prawie codziennie. Bywałem u niego zwykle po
Idealizm niemiecki itd. To było właściwie przekazywanie przyswojonej sobie kolacji, nieraz do póznej nocy; dzięki tym rozmowom uzyskałem wgląd w zagadnienia,
nad którymi wówczas właśnie pracował.
Trzecim aspektem rozwoju i wpływu fenomenologii Husserla są jego rękopisy.
15
Ernst Schr�der, Vorlesungen �ber die Algebra der Logik, Bd l - C, Leipzig 1890 - 95.
Pracował on nad nimi codziennie, tylko z krótkimi przerwami, przez czterdzieści lat.
16
Edmund Husserl, Philosophie als strenge Wissenschaft, Logos (T�bingen), Bd I: 1910 - 11, s.
Przeprowadził np. ogromne badania nad czasem i odkrył ró\ne jego aspekty; badał tzw.
289 - 341. Wyd. ksią\kowe: Frankfurt/M 1965.
4
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
ukonstytuowany, wypełniony czas, pierwotny czas, zagadnienia świadomości rodzaju kryzys. Filozofia arytmetyki była wynikiem sposobu, w jaki wykształcił się on na
konstytuującej czas itd. Są to wszystko terminy, które będą wyjaśnione w dalszym ciągu. filozofa. Urodzony na Morawach, udał się na studia matematyczne do Berlina. Studiował
Pewne fragmenty tych badań nad czasem z lat 1905/0617 zostały ogłoszone dopiero w oczywiście tak\e filozofię, ale specjalizował się w matematyce, i to jako uczeń
roku 1928. Przygotowała je do druku równie\ Edith Stein. Czytałem te rozwa\ania w jej Weierstrassa; jego praca doktorska dotyczyła rachunku wariacyjnego, a zatem pewnego
redakcji w czasie mej wizyty u Husserla w roku 1927 i ode mnie dowiedział się o nich szczegółowego działu matematyki. Jako obywatel austriacki powraca po studiach do
Heidegger, który ostatecznie wydał je w roku 1928. Są to tak zwane Wykłady o Wiednia. Niewiele wiemy, co tam robił. Legenda głosi, \e wysłuchany pewnego dnia
fenomenologii wewnętrznej świadomości czasu18. wykład Franciszka Brentana wywarł na nim takie wra\enie, \e odtąd poświęcił się
Równie\ około roku 1918 pracował Husserl prawie dwa lata nad problematyką filozofii pozostając pod silnym wpływem Brentana.
czasu; prawdopodobnie pozostawało to częściowo w związku z moją rozprawą Jak wiadomo, Brentano był pierwotnie duchownym katolickim, członkiem zakonu
doktorską o filozofii Bergsona. Te powstałe w Bernau manuskrypty widziałem w roku Franciszkanów; interesował się zagadnieniami metafizycznymi, problematyką Boga itd.
1927; był to du\y plik rękopisów dotąd nie opublikowany. Po soborze watykańskim w roku 1870 wystąpił z zakonu, pozostał jednak duchownym
Istnieje np. równie\ obszerny wykład z lat 1908/09 dotyczący przestrzeni i rzeczy; katolickim. Poświęcił się wówczas całkowicie filozofii, zapoznając się przede wszystkim z
dalej zajmujące Husserla przez długi czas rozwa\ania na temat tak zwanej pierwszej poglądami Johna Stuarta Milla. W roku 1874 opublikował tom pierwszy Psychologii z
filozofii , dziś ju\ opublikowane w dwu tomach19 itd. empirycznego punktu widzenia20, (tom drugi nie ukazał się). Jest to ksią\ka napisana w duchu
Na podstawie tych ok. 30 000 kart rękopisów mo\na się obecnie zorientować w czasu. Były to lata załamania się filozofii idealizmu niemieckiego, a wraz z nim poniekąd
przebiegu autentycznej historii myśli Husserla. Dopiero znajomość tych manuskryptów, a załamania filozofii ówczesnej w ogóle; jako zwycięzca zaś pozostały na placu nauki
tak\e porównanie ich z opublikowanymi przez Husserla ksią\kami, oraz znajomość przyrodnicze. Zdawało się, \e filozofia nale\y ju\ do przeszłości. Jeśli nie brać pod uwagę
konkretnej zawartości jego wykładów od roku 1901 pozwoliłaby ustalić, jak się historyków filozofii, oraz niektórych filozofów, takich jak np. Hermann Lotze
rzeczywiście rozwijała myśl Husserla. Na to będziemy jednak musieli jeszcze poczekać niektórzy zainteresowani filozoficznie przyrodnicy, jak Theodor Fechner, Wilhelm
wiele lat, Dotychczasowe tomy Husserliana udostępniły tylko część jego rękopisów. O Wundt, Hermann Helmholtz, zwrócili się ku psychologii. Starano się ją opracować jako
tym, kim był Husserl jako filozof, dowiemy się zatem dopiero po ogłoszeniu dalszych teren nie opanowany przez nauki przyrodnicze, posługując się przy tym metodami tych
manuskryptów. Dopiero wówczas mo\na by dobrze opracować jego poglądy rzeczowo, nauk, przede wszystkim zaś eksperymentem. W roku 1860 ukazała się pierwsza ksią\ka
systematycznie i historycznie. wychodząca z tego punktu widzenia: Elementy psychofizyki G. T. Fechnera, ugruntowanie
Wszystko, co zamierzam tu mówić o Husserlu, jest naturalnie tylko ułamkiem tego, psychologii empirycznej, eksperymentalnej. Rzecz szczególna, \e ksią\ka ta wyrosła z
co mo\na by powiedzieć na podstawie lektury jego pism (opublikowanych przez niego zagadnienia metafizycznego: stosunku materii i ducha, które autor stara się rozwiązać na
samego, następnie zaś na podstawie 12 tomów, ogłoszonych po wojnie). Czasem drodze empirycznej i eksperymentalnej. Gdzie, zdaniem Fechnera, stosunek ten dochodzi
wykorzystałem równie\ niektóre rozmowy, przeprowadzone z Husserlem w ró\nym do skutku? Tam, gdzie ma miejsce kontakt człowieka ze światem zewnętrznym, gdzie
czasie od roku 1912/13, Aby jednak rozumieć fenomenologię, trzeba przenieść się myślą zatem bodzce zewnętrzne względnie procesy fizykalne działają na zmysły. To miejsce
w sytuację teoretyczną i przypomnieć sobie prądy umysłowe, z których powstała jako styku poddano więc badaniu eksperymentalnemu, badając przez dziesiątki lat zmysłowe
pewnego rodzaju protest. dane wra\eniowe i ich stosunek do bodzców zewnętrznych.
Jak ju\ wspomniałem, w okresie między Filozofia arytmetyki a Badaniami Ta nowa psychologia stworzona została przez przyrodników. Fechner był
logicznymi stanowisko Husserla doznało radykalnej zmiany. Był to dla niego pewnego fizykiem, Wilhelm Wundt pierwotnie był fizjologiem, następnie zało\ył w roku 1879
pierwszy instytut psychologiczny w Lipsku, Ernst Mach był równie\ fizykiem, który
stworzył tak\e swoistą psychologię. Jego główne dzieło zatytułowane jest Analiza
17
Jak stwierdza Boehm we wstępie do wydania krytycznego (por. ni\ej, odsyłacz 18), tekst
wra\eń21, zaś jego pierwszy rozdział nosi tytuł Uwagi antymetafizyczne . Wyraznie
ten obejmuje materiały z lat 1906 - 1917. Ju\ wydanie z 1928 zawiera równie\ Dodatki i
uzupełnienia z lat 1905 - 10 . traktuje się tu, pod firmą psychologii, o zagadnieniach metafizycznych. Tak więc, choć
18
Edmund Husserl, Vorlesungen zur Ph�nomenologie des inneren Zeitbewusstseins, herausgegeben
byli oni wszyscy przekonanymi psychologami, zarówno Fechner, Wundt, jak równie\
von Martin Heidegger, Jahrbuch... , Bd IX: 1928 i osobno, Halle 1928. Wyd. krytyczne,
uzupełnione szeregiem rękopisów: Edmund Husserl, Zur Ph�nomenologie des inneren Zeitbewusstseins
20
(1892-1917), hrsg. von Rudolf Boehm, Husserliana Bd X, Haag 1966. Franz Brentano, Psychologie vom empirischen Standpunkt, Bd I, Leipzig 1874. Wyd. pośmiertne
19
Edmund Husserl, Erste Philosophie (1923/4), hrsg. von Rudolf Erster Teil, Kritische w 3 tomach, rozszerzone o teksty nie opublikowane za \ycia, Leipzig 1924 - 28.
21
Ideengeschichte, Husserliana Bd VII, Haag 1956; Teil, Theorie der ph�nomenalogischen
Ernst Mach, Beitrage zur Analyse der Empfindungen, Jena 1886, 5. wyd. znacznie rozszerzone
Reduktion, tam\e Bd VIII, Haag 1959. pt. Die Analyse der Empfindungen, Jena 1906.
5
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Mach, zajmowali się zagadnieniami filozoficznymi. Jednym zaś z najwybitniejszych pomaga mi zrozumieć, czym są właściwie twory logiczne. To mi nie wystarcza . Były to
psychologów, którzy zajmowali się tzw. wra\eniami , był wielki fizyk owych czasów systemy pięknie opracowane, ale przecie\ oparte na konwencjach; a to nie było dla
Helmholtz. Husserla rozwiązaniem zagadnienia tworów logicznych,
Tak przedstawia się jedna strona nowej psychologii, która była nie tylko ściśle Szuka on zatem dalej. Istniał pewien zupełnie zapomniany filozof, Bernhard
empiryczna, ale równie\ antymetafizyczna i stanowi próbę ustalenia na terenie Bolzano, który \ył w Pradze Czeskiej mniej więcej w pierwszej połowie wieku XIX. Z
psychofizyki ścisłych, dających się wyrazić matematycznie praw. powodu jakichś zatargów z Kościołem (Bolzano był duchownym katolickim) zabroniono
Brentano jest w roku 1874 równie\ przeciwnikiem metafizyki. Nie zamierza on publikacji jego prac. Mimo to przyjaciele ogłosili jego dzieło pt. Teoria nauki23 w czterech
jednak uprawiać psychologii eksperymentalnej, lecz czysto opisową, podejmuje opis tego, tomach. Zawiera ono przede wszystkim analizę ró\nych tworów logicznych, pojęć, zdań,
co psychiczne, tj., jego zdaniem opis świadomości. Nieświadome procesy psychiczne wniosków, związków między zdaniami, teorii. Analiza ta nie jest ani analizą
to dla Brentana sprzeczność. psychologiczną, ani badaniem empirycznym. Jest to renesans lub mo\e raczej narodziny
Ta psychologia opisowa ma jednak, według Brentana, być podstawową nauką nowego a priori, i to takiego, które być mo\e miał na myśli Kant. Kant jednak obcią\ył
filozoficzną. Wszystkie inne dyscypliny filozoficzne mają być na niej oparte, równie\ np. swą teorię a priori ró\nymi, w gruncie rzeczy metafizycznymi, zało\eniami dotyczącymi
etyka, estetyka itd. winny być najpierw potraktowane psychologicznie. Psychologia ma kategorii apriorycznych i apriorycznych form naoczności, stanowiącymi, według niego,
szukać ich ostatecznych podstaw w prze\yciach, które nale\y dokładnie opisać. coś w rodzaju ściany między nami i światem. Cały ten aparat pojęciowy Krytyki czystego
Psychologia, jako podstawowa nauka filozoficzna, rzuca cień na pozostałe dyscypliny rozumu trzeba odrzucić, a jednak zachować słuszne twierdzenie podstawowe, i\ istnieje
filozoficzne, w szczególności na logikę. Cień ten nie jest ju\ psychologią, tylko sposób poznania ró\ny od doświadczenia , który umo\liwia matematykę. Tej teorii jako
psychologistyczną filozofią. koniecznych pojęć intelektu nie przejął te\ ani Bolzano, ani potem Husserl; niestety,
Taka oto sytuacja stanowi właśnie tło Filozofii arytmetyki Husserla. Jako matematyk zachowali oni jednak słowo a priori . Stało się to przyczyną powa\nych nieporozumień,
interesuje się on przedmiotami matematycznymi, ale sposób, w jaki to czyni, wzięty jest z cię\kich zarzutów stawianych do dziś fenomenologii Husserla. Pozytywna nauka Bolzana
psychologii opisowej Brentana. Mo\na wykazać, \e ju\ tu wychodzi on nieco w swej o pojęciach, zdaniach, tj. o ,,pojęciu w sobie , zdaniu w sobie itd. była tym, co
metodzie poza Brentana. Pojawiają się u niego ślady nowego sposobu podejścia, którego przekonało Husserla, i\ zagadnienia logiczne trzeba potraktować inaczej ni\ to czyni
odmienności od psychologu opisowej Brentana nie uświadamia sobie sam Husserl, psychologizm.
uwa\ający swą pracę za opis psychologiczny. W ka\dym jednak razie przedmioty Najpierw jednak chciał się on jeszcze przekonać, \e psychologizm nie da się
matematyki, w szczególności arytmetyki, a zatem liczby, mnogości itd., opisywane są jako utrzymać na terenie logiki, \e jest teorią fałszywą. Dlatego te\ pierwszy tom Badań
twory lub zjawiska psychiczne. logicznych zawierał krytyczne rozprawienie się z błędami psychologizmu w logice,
Filozofia arytmetyki miała być dziełem dwutomowym; tom drugi jednak nie ukazał prowadzące ostatecznie do idei czystej logiki jako nauki apriorycznej o teorii naukowej.
się. Gottlob Frege, który pracował równie\ nad podstawowymi pojęciami arytmetyki, Rzeczowa krytyka psychologizmu wychodzi u Husserla daleko poza to, co uczynił w tym
napisał o tym dziele recenzje negatywną22. Zarzucał on przede wszystkim Husserlowi względzie Frege. Równie\ koncepcja czystej logiki wychodzi poza to, co znalezć mo\na u
psychologiczne traktowanie tworów matematycznych. Recenzja ta musiała wywrzeć na Fregego. Pierwszy tom Badań logicznych przyj ety został w Niemczech z wielkim aplauzem.
Husserlu wra\enie. Wydaje mi się jednak, \e to nie wystarczyło, aby wskazać Husserlowi W rok pózniej ukazał się drugi tom Badań. Zawiera on sześć ró\nych rozpraw,
nową drogę badawczą: on sam musiał tę drogę znalezć, równie\ argumentów luzno ze sobą związanych. Wszyscy czytelnicy spodziewali się, \e w tomie tym zawarta
krytycznych przeciwko psychologizmowi w logice nie otrzymał od Fregego, lecz znalazł będzie filozoficzna (nie matematyczna) logika Husserla; bowiem podtytuł tomu
je sam. pierwszego brzmiał: Prolegomena do czystej logiki. Nastąpiło jednak zaskoczenie: w drugim
W owym czasie istniało ju\ wiele dzieł z zakresu logiki algebraicznej. Husserl czytał tomie nie było logiki. Były tam natomiast ró\ne inne rzeczy. Główną część tomu
i recenzował niektóre z nich w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia, m. in. czytał drugiego stanowią rozprawy piąta i szósta, będące analizą aktów intencjonalnych,
Algebrą logiki Schr�dera. Rzecz dziwna przy tym, \e on, który wszak był matematykiem, świadomości intencjonalnej, i to w dwojakiej formie: rozprawa piąta traktuje o tzw.
nie uznał logiki algebraicznej. Nie chodzi mi tu o wyniki to inna sprawa ale o aktach sygnitywnych , a zatem o czystych aktach myślowych, o myśleniu nie-naocznym,
metodę. Badacze, którzy pierwsi rozwinęli logikę algebraiczną, byli przekonani, \e jest oraz zajmuje się wyjaśnieniem pojęcia sensu czy znaczenia . Szósta natomiast ma za
ona najlepszym sposobem podejścia do zagadnień logicznych. Formalne systemy deduk- przedmiot tzw. wypełnienie intencji w takim czy innym doświadczeniu bezpośrednim,
cyjne buduje się przecie\ do dzisiaj. Husserl powiada na to: Bardzo pięknie, ale to nie w poznaniu naocznym. A zatem opracowanie wziętego w bardzo szerokim sensie pojęcia
22 23
Zeitschrift f�r Philosophie und philosophische Kritik , Bd 103: 1894, s. 313-332. Bernhard Bolzano, Wissenschaftslehre, Sulzbach 1837.
6
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
doświadczenia czy intuicji, jednak nie w rozumieniu Bergsonowskim, lecz raczej i pamięci26. Prace te zawierały całą teorię konkretnego trwania, równie\ analizę ,,perception
Kartezjańskim. Obie rozprawy razem dają odgraniczenie sfery logicznej. W jaki jednak pure i perception concrete . Husserl nie znał tych wa\nych dziel Bergsona przed wydaniem
sposób Husserl dochodzi do tych wyników? Na drodze drobiazgowej analizy aktów Badań logicznych. Przekonałem się o tym osobiście.
intencjonalnych domniemań, tzw. aktów sygnitywnych. Tom II Badań zawiera ponadto trzy rozprawy, rzucające światło na sens całych
Husserl opowiadał mi kiedyś: Wie pan, jaka była reakcja, gdy ksią\ka się ukazała? rozwa\ań zawartych w tej ksią\ce; w szczególności wskazują one na to, \e nie są to
Powiedziano: to powrót do psychologizmu . Winę za to ponosi częściowo sam Husserl. jednak rozwa\ania psychologiczne. Przede wszystkim chodzi o drugą rozprawę pod
We wprowadzeniu do drugiego tomu Badań logicznych określa on bowiem, na wzór tytułem Idealna jedność �species (Die ideale Einheit der �Species und die neueren
Brentana, swój własny sposób postępowania jako psychologię opisową . Nie wiedział, Abstraktionstheorien). Jest to polemika z empirystami brytyjskimi: Lockiem, Humem i in.
\e zrobił coś innego. Kilka lat pózniej starał się to skorygować. Ale dopiero w roku 1911 Czego dotyczy ta polemika? Jak wiemy, empiryści brytyjscy odrzucili tzw. idee
powiedział: To nie jest psychologia, to jest właśnie fenomenologia . Drugi tom Badań wrodzone Kartezjusza; naturalnie, odrzucili równie\ idee Platońskie. Ich zdaniem,
logicznych zawierał analizy, ukazujące nam ad oculos, jak nale\y analizować świadomość. Nie wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia i zawiera się w nim. Odpowiednio, nie istnieją
tak, jak to czyniono dawniej, sprowadzając zło\oną świadomość do elementów; nie tak, te\ przedmioty idealne ani poznanie ró\ne od tego, jakie pochodzi z doświadczenia.
jak np. czynił to John Locke, którego podstawową myślą było, i\ istnieją idee proste i Przeciwko nim Husserl broni w drugiej rozprawie jedności species. Istnieje coś takiego jak
zło\one i \e trzeba wszędzie wyodrębnić to, co proste, z tego, co zło\one. Przeciwnie: species. Na jakiej drodze stara się Husserl to wykazać? Przez wskazanie na wewnętrzną
trzeba ująć świadomość w \ywym płynięciu, w \ywym stawaniu się całości, i niczego nie sprzeczność wszystkich dowodów empirystów, mających wykazać nieistnienie species.
rozbijać na elementy. Trzeba się te\ starać wyjaśnić intencjonalność świadomości. Poszukując species aktu intencjonalnego stwierdzamy, \e nie chodzi tu o akt
Były to pierwsze wglądy, dokonane przez Husserla. Czy szedł w nich za czyimś indywidualny, spełniony przeze mnie obecnie, w jego zmienności w płynącej
wzorem? Miał pewnych poprzedników. Jednym z najbardziej znanych był William James, świadomości. Szukamy tego, co jest dla tego aktu istotne, co czyni go aktem
który starał się w swej Psychologii dać inną analizę świadomości ni\ to zazwyczaj czyniono intencjonalnym i bez czego nie byłby nim.
w atomistyczno-asocjacjonistycznej tradycji angielskiej. Niestety jednak Husserl znał Pózniej, w tomie pierwszym Idei Husserl nie u\ywa ju\ terminu species , lecz
Jamesa tylko ze skróconego niemieckiego przekładu jego psychologii. mówi o ,istocie (Wesen). Gdy przybyłem do Getyngi na wiosnę 1912 roku mówiło się,
;
Innym filozofem, który wywarł pewien wpływ na Husserla, był równie\ uczeń \e fenomenologia jest nauką o istocie czystej świadomości. Wszędzie staraliśmy się
Brentana, młodszy kolega Husserla i mój nauczyciel, Kazimierz Twardowski. Napisał on odnalezć tę istotę i ukazać ją jako fenomen. Byliśmy przekonani, i\ istnieją fenomeny
niewielką ksią\kę O treści i przedmiocie przedstawień, rozprawa psychologiczna24. Jest to równie\ biel oraz ró\ność bieli i czerwieni . Istnieje jedna czerwień, która mo\e się ukazać
analiza opisowa aktów świadomych, przeprowadzona w sposób dość znacznie jako ta sama w wielu ró\nych rzeczach. Jeśli np. mamy dwa kapelusze, mo\emy je
odbiegający od tego, jak to zazwyczaj czyniono w psychologii. Istnieje nie opublikowana porównać i stwierdzić, czy są pod względem barwy jednakowe, czy te\ ró\ne. To, w czym
recenzja Husserla z pracy Twardowskiego, świadcząca o tym, \e Husserl około 1895 roku są one tym samym , czymś jednakowym, jest właśnie ukazującą się w nich czystą
wiedział ju\ du\o o tym, jak nale\y przeprowadzać takie analizy świadomości. Krytykuje jakością, czystym eidos czerwieni, tym samym kształtem itd. Aby to naocznie zrozumieć,
on pewne rzeczy u Twardowskiego; widać jednak równie\, jak dokładnie przestudiował nie potrzeba przyjmować Platońskiej teorii dwu światów. Husserl mówi: Nie jestem
jego pracę. platonikiem, nie potrzebuję przyjmować pozaświatowych �idei. Mówię o czymś, co
Istniał jednak wówczas równie\ trzeci wielki analityk świadomości (słowo mo\na przecie\ wypatrzyć w tym świecie, w konkretnych rzeczach, nie uto\samiając
analityk wydaje się tu niezupełnie dozwolone, a jednak oddaje ono to, o co chodzi), �czerwieni z indywidualnymi momentami czerwieni wielu czerwonych rzeczy. Trzeba
którego Husserl nie znał. Był to Bergson. On równie\ odkrył świadomość w jej \ywym tylko widzieć . Ró\nica tedy między psychologią empiryczna a tą analiza
płynięciu, w przeciwstawieniu do jej sztywnego ujęcia przez brytyjską psychologię fenomenologiczną , jaką uprawia Husserl, le\y przede wszystkim w tym, \e on szuka
asocjacyjną. Stało się to najpierw w O danych bezpośrednich świadomości25 potem zaś w Materii idei idei spostrze\enia zmysłowego, idei bycia rzeczą (der Dinglichkeit) aktu
intencjonalnego itd.
Badania logiczne zawierają dalej rozprawę trzecią; nosi ona osobliwy tytuł Nauka o
całościach i częściach . Có\ to jest? Znamy to obecnie bardzo dobrze pod inną nazwą.
24
Kazimierz Twardowski, Zur Lehre vom Inhalt und Gegenstand der Vorstellungen, Eine
Mniej więcej w tym samym czasie opublikował mianowicie Alexius Meinong
psychologische Untersuchung, Wien 1894. Przekład polski Izydory Dąmbskiej w: Kazimierz
Twardowski, Wybrane pisma filozoficzne, Warszawa 1965.
25 26
Henri Bergson, Matiere et m�moire. Essai sur la relation du corps �1'esprit, Paris 1896. Wyd.
Henri Bergson, Essai sur les donn�es immediates de la conscience, Paris 1889. Wyd. krytyczne w:
Henri Bergson, Oeuvres, Paris 1963. krytyczne, zob. odsyłacz poprzedni.
7
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
brentanista, kolega Husserla szereg rozpraw pod wspólnym tytułem Teoria przedmiotu27 idee Husserla nie obumarły. Obecnie np. Max Hartmann usiłuje stworzyć gramatykę
a więc formalna, aprioryczna teoria formy wszelkich mo\liwych przedmiotów, w formalną; równie\ wielu innych próbowało stworzyć to, o co chodziło Husserlowi:
szczególności rzeczy; równie\. jednak przedmiotów matematycznych, formy procesów, nieempiryczną naukę o języku. Empiryczne badania nad językiem są oczywiście równie\
formy zdarzeń, formy świata itd. Husserl zapoczątkował te badania kilka lat wcześniej ni\ mo\liwe i całkowicie uprawnione to jasne. Jednak ta gramatyka empiryczna opiera
Meinong zupełnie skromnymi analizami samodzielnych i niesamodzielnych treści się znów na podstawie teoretycznej, którą jest ,,czysta gramatyka taka, jaką zaczął
(jak to nazywał). Tak np. barwa czegoś jest momentem niesamodzielnym, nie mo\e ona opracowywać Husserl w tej rozprawie.
istnieć bez tego, co barwne. Zaś samodzielna mo\e być tylko całość, nie to, co nazwane Jeśli teraz zestawimy zagadnienia, które interesowały Husserla; analizy ró\nych
zostało częścią. Istnieją części, które nie mogą być wyodrębnione z całości i takie, które form świadomości sygnitywnych aktów intencjonalnych, obok aktów prowadzących
mo\na wydzielić. Mając jabłko, mogę podzielić je na szereg części i ka\da część (kawałek) do wypełniania się intencji znaczeniowych dalej polemikę dotyczącą czystych species
jest wówczas równie samodzielna, jak samo jabłko. Gdy jednak wezmę pod uwagę barwę oraz ugruntowanie ontologii formalnej, wreszcie zaś koncepcję czystej gramatyki to z
jabłka, stwierdzam, \e nie mo\e ona istnieć bez tego, co barwne, bez jabłka. Był to samych poruszonych tematów widać, \e nie była to bynajmniej psychologia opisowa w
tylko przykład mający wskazać kierunek rozwa\ań. Z nich rozwinęła się pózniej u stylu Brentana. Jest to zupełnie nowe spojrzenie na nowe, związane ze sobą zagadnienia
Husserla tzw. ontologia formalna . Pracowało nad nią pózniej wielu badaczy. Istnieje dotyczące filozoficznych podstaw logiki. Są to zatem jednak badania logiczne . Niestety,
np. formalna ontologia wartości; próbował ją budować zarówno sam Husserl, jak i Max nawet w przedmowie Husserla czytamy, \e jest to psychologia opisowa.
Scheler. Mo\liwa jest równie\ analiza materialna wartości to ju\ jednak inna sprawa. Brak tu jednak jednej rzeczy, pojawiającej się potem u Husserla; jest to tzw. ,,czysta
Mamy tu zatem znów do czynienia z początkami pewnej nauki apriorycznej, która świadomość . Mówiłem dotąd tylko o świadomości, o świadomości intencjonalnej.
jako formalna teoria le\y u podstaw wszelkich matematycznych, formalnych teorii Husserl stara się zanalizować istotę aktów świadomości, operacji świadomości, jej
dedukcyjnych; jednak\e matematycy nie widzą tego ostatecznego tła. Zaczynają oni od przemian itd. Wszystko to bada on w perspektywie istoty, idei ogólnej. Nie ma jednak
aksjomatów i sądzą, \e w ich postaci ustalają pewne konwencje. Tego zaś, co tkwi za mowy o tym, o czyją świadomość chodzi. Nie jest powiedziane, czy jest to świadomość
aksjomatami, co dane jest pierwotnie, nie chcą ju\ uznać, gdy\ wchodzi tu w grę pewna ludzka, czy te\ konkretna świadomość inna ni\ ludzka. Mogę uprawiać tę analizę istoty na
intuicja. Tego, co nam mówi intuicja, ich zdaniem często nie da się utrzymać. Intuicja mojej konkretnej świadomości i nie potrzebuję przy tym zakładać, i\ jestem rzeczywiście
właśnie jest zródłem błędów. Dlatego te\ traktuje się aksjomaty jako czyste konwencje. człowiekiem tak a tak zbudowanym fizjologicznie, \e jestem w określony sposób
Jednocześnie zaś przeprowadza się tak daleko idąca formalizację, i\ pozostają tylko uwarunkowany moją naturą psychofizyczną, światem realnym itd. Mogę analizować
bezsensowne znaki, które jedynie układa się obok siebie w pewien sposób; z tego świadomość immanentnie, samą w sobie. Stąd do ,,czystej świadomości , o jakiej Husserl
sposobu uło\enia mają one czerpać swój sens. Jest to zresztą znów myśl, którą odnalezć będzie potem mówił, jest jednak jeszcze dość daleko.
mo\na w historii filozofii; oczywiście nie u Platona, lecz u Leibniza. Tego jednak dzisiejsi Minął zatem rok 1901, i Husserl zamilkł następnie znowu na trzynaście lat.
matematycy nie wiedza. Są oni sceptycznymi pozytywistami i ufają raczej własnym Dopiero po owych trzynastu latach ukazały się jego Idee czystej fenomenologii, Księga
konwencjom, ni\ intuicji , jeśli ją nawet niekiedy próbują uzyskać. pierwsza. Czytaliśmy je wraz z Husserlem na seminarium roku 1913/14; słuchaliśmy
Wreszcie mamy w Badaniach logicznych jeszcze jedną rozprawę, na którą trzeba tak\e uwag, jakie czynił o swej ksią\ce. I wtedy ogarnęło członków seminarium pewne
zwrócić uwagę. Jest to rozprawa czwarta pod tytułem Idea czystej gramatyki . zdziwienie. Nie było to to, czegośmy oczekiwali. Nagle czytamy takie zdania jak
Istniał wprawdzie między uczniami Brentana ktoś, kto równie\ zajmował się (powrócę jeszcze pózniej do tej sprawy): Jeśli skreślimy czystą świadomość, to skreślimy
językiem; był to Anton Marty. Napisał on dzieło filozoficzne o języku28. Traktuje on świat ! ,,Jeśli nie ma czystej świadomości, to nie ma i świata ! Husserl uczył nas przez
jednak gramatykę ogólną jako naukę empiryczną, w gruncie rzeczy psychologiczną. wiele lat: Z powrotem do rzeczy, do konkretu, nie zaś do abstrakcji, teorii itd. Do
Husserl natomiast rzucił tu pewne zupełnie podstawowe myśli dotyczące czystej konkretu to było wybawienie. Zamiast tego otrzymujemy w Ideach obszerne analizy
gramatyki. Mo\na przede wszystkim próbować przeprowadzić aprioryczną analizę świadomości, transcendentnego spostrze\enia zewnętrznego, rozwa\ania dotyczące tego,
struktury zdania prostego, która słu\yłaby za podstawę gramatyki. Następnie zaś mo\na co jest a co nie jest efektywnym składnikiem świadomości; i natrafiamy na wymaganie,
starać się o wyjaśnienie sensu pierwotnych funkcji logicznych, wyjaśnienie aby przed przejściem do analizy tego, co wiemy o samych rzeczach , przeprowadzić
przeprowadzone zupełnie inaczej ni\ to czynią logistycy z tzw. ,,stałymi logicznymi . Te redukcję fenomenologiczną i aby dochodzić do rzeczy okrę\ną drogą, poprzez
analizę świadomości. Przeszedłszy przez te wszystkie analizy dochodzi on tam do
wniosku: jeśli nie ma świadomości i nie ma czystego Ja to nie ma równie\ świata.
27
Alexius Meinong, Untersuchungen zur Gegenstandstheorie und Philosophie, Leipzig 1904.
Świat jest korelatem skomplikowanej mnogości subiektywnych operacji owego Ja; zaś
28
Anton Marty, Untersuchungen zur Grundlegung der allgemeinen Grammatik und Sprachphilosophie,
spełniające je Ja to nie ja, Ingarden, ja, realny człowiek w realnym świecie, lecz czyste
Bd I, Halle 1908.
8
WYKAAD PIERWSZY ZARYS ROZWOJU FENOMENOLOGII
Ja, Ja filozofujące. Trzeba jakoś nie brać pod uwagę mnie jako człowieka. ogóle nie wiemy, tak jak nie uświadamiamy sobie jasno konkretnej, naocznej postaci
Została tu zatem zastosowana jakaś szczególna metoda, ró\niąca się wyraznie i w owych rzeczy. To wszystko ma dopiero zostać odkryte w nowym, sposobie
sposób istotny od postępowania w Badaniach logicznych. Spotykamy obecnie równie\ filozofowania. Husserl powiedział pózniej: jest to, ukryta świadomość, o której zrazu
pewne rozstrzygnięcia sprawiające, przynajmniej na pierwszy rzut oka, wra\enie nic nie wiemy. Musi ona zostać odsłonięta i jakby rozpostarta. W ten sposób otwiera się
rozstrzygnięć metafizycznych, których wypowiadania Husserl byłby dawniej raczej nowa droga do poznania świata. Tym jednak zajmiemy się ju\ w następnym wykładzie.
skłonny unikać. Między rokiem 1900 i 1913 zaszło zatem coś wa\nego dokonał się
jakiś decydujący kryzys, z nim zaś. oczywiście, wią\ą się ściśle wszystkie rękopisy Husserla
z tego okresu, znane nam do dzisiaj jedynie w niewielkiej części. Przed Ideami pojawiła się
w ciągu tego okresu tylko jedna rozprawa pod tytułem Filozofia jako nauka ścisła. Ścisła
nie znaczy tu: nauka matematyczna. Chodzi o aprioryczną naukę materialną, która ma być
ścisła , tj. zbudowana w sposób odpowiedzialny i ostatecznie uzasadniona. To
ostateczne uzasadnienie musi być zawarte w ramach samej filozofii, musi ono w niej
jakoś dojrzeć. Musimy znalezć teren, na którym nic mo\e ju\ być podane w wątpliwość.
Metodą, jaka ma do tego doprowadzić, jest tzw. transcendentalna redukcja
fenomenologiczna, która jednak rozwinięta została dopiero w tomie pierwszym Idei.
Jednak\e Filozofia jako nauka ścisła nie wyjaśnia zmiany, która doprowadziła do stanowiska
Idei. Pózniej będziemy musieli zająć się tym bli\ej.
Powróćmy teraz do sytuacji w filozofii europejskiej przed rokiem 1900, aby na tej
podstawie rozumieć sens, w jakim filozofia Husserla od Badań logicznych po Idee stanowiła
protest przeciw zwykłemu wówczas sposobowi filozofowania; była to mianowicie w
ostatnich dziesięcioleciach przed ukazaniem się Badań logicznych albo psychologia i to
empiryczna, eksperymentalna lub opisowa albo te\ neokantyzm. Husserl
przeciwstawia się temu i wybiera zupełnie inną drogę. Z neokantyzmem rozprawi się on
znacznie pózniej. Na razie jest to, jak ju\ wspomniałem, polemika z psychologizmem i ze
współczesnym sposobem filozofowania. Aby na razie tylko krótko ten sposób
naszkicować, powiedzmy: była to epoka odbudowywania filozofii po załamaniu się
idealizmu niemieckiego, przede wszystkim szkoły Heglowskiej, które nastąpiło około
połowy stulecia. Odbudowa ta postępowała dwiema drogami: z jednej strony w postaci
psychologii, która była zarazem zamaskowaną filozofią, z drugiej zaś strony w nawiązaniu
do dawniejszej filozofii, przede wszystkim do Kanta, równie\ jednak do ró\nych
dawniejszych systemów filozoficznych a\ do Arystotelesa. Przede wszystkim rozwinęła
się w tym czasie nauka o filozofii i powoli wykształciła się filozofia regresywna,
polegająca na myśleniu przy pomocy cudzych myśli i cudzej aparatury pojęciowej oraz na
ich ciągłym przetwarzaniu i uzupełnianiu przeprowadzanym w wielkim oddaleniu od
rzeczywistości i przy pewnej ślepocie na jej konkretną postać naoczną. W przeciwieństwie
do tego, stara się Husserl zrealizować inny sposób filozofowania, aby w pewnym sensie
odkryć inny świat świat fenomenów, z którymi mamy ciągle do czynienia nie wiedząc
o tym, \e je rzeczywiście posiadamy. Dzieje się tak, poniewa\ jesteśmy ciągle skierowani
przedmiotowo na to, co znajduje się w przestrzeni i w czasie; równie\ zaś dlatego, i\
jesteśmy zarazem skłonni ujmować to mimo całego wołania o doświadczenie od
razu w szacie gotowych pojęć abstrakcyjnych, dostarczonych przez naukę. O tym, \e
prze\ywamy przy tym ciągły strumień zjawisk, dzięki którym dane nam są rzeczy w
9

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 2
Ingarden Wstep do Fenomenologii Husserla wyklad 1
R Ingarden Wstęp do fenomenologii Husserla wyklad drugi
Ingarden Wstep do?nomenologii Husserla wyklad 2
WSTĘP DO PAŃSTWA brakujący wykład
Patocka Jan, Wprowadzenia do fenomenologii Husserla
Wstęp do filozofii notatki z wykładów
Beśka Marek wstęp do teorii miary wykład 3
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad2
Wstep do R Pr MAP2037 wyklad 7
wstęp do energetyki wiatrowej wyklad1
BT Wstęp do Pierwszego Listu św Piotra apostoła
Wstęp do projektowania 2014 15 wykład 6,7

więcej podobnych podstron