431984992

również mieć charakter twórczy i pełnić funkcje procesów psychicznych. Przykłady faktów, przy których nie potrafimy, nawet u człowieka, rozstrzygnąć, czy w różnicowaniu brała udział świadomość, cytowałem poprzednio z doświadczeń Hulla, Borysowej, Abramow-skiego i innych. Jeszcze trudniejsza jest sprawa u zwierząt, szczególnie u tych, których układ nerwowy różni się bardzo od ludzkiego. Na przykład dżdżownice potrafią wytwarzać odruchy warunkowe na prąd elektryczny, prawdopodobnie kierując się chemicznymi zmianami powstającymi w okolicy drutów, przez które przepływa prąd (Dembowski, 1946, str. 228). Ale przyjęcie, że dżdżownica uświadamia sobie owe bodźce warunkowe byłoby chyba równie ryzykowne jak „wczuwanie” w nią ludzkich przeżyć smakowych lub węchowych według recepty introspekcyjnych „metod pośrednich”. Natomiast behavioryści operacyjni nie przyjmują żadnych założeń odnośnie świadomości, wszystkie procesy, które pośredniczą w powstawaniu specyficznych reakcji, określonych np. przez 1 ol-mana jako „zachowanie się”, są dla nich jednako „psychiczne , toteż mogliby oni słusznie zarzucić pawłowowskiej koncepcji, że nie jest ona dostatecznie obiektywna. Do sprawy tej powrócę jeszcze w dalszym ciągu tych rozważań, zastanawiając się nad możliwością wyzyskania definicji Pawdowa w psychologicznych badaniach nad zachowaniem się.

Jeśli od koncepcji psychiki, przedstawionej przez operacyjnych behaviorystów, teoria Pawłowa różni się większą konkretnością, to różnica jej od dawniejszej radzieckiej, ekstrospekcyjnej polega na ujęciu świadomości i procesów nerwowych monistycznym, a nie — jak tam — dualistycznym. Dla psychologów radzieckich proces psychiczny był identyczny z takim czy innym stanem świadomości ekstrospekcyjnej, która w ten sposób była pojmowana jako osobna, obok zjawisk fizjologicznych, czynność mózgu (por. Tomaszewski, 1949, str. 32). Pawdowowska koncepcja wtapia świadomość w procesy nerwowe, łącząc je z nimi w jednolity proces psycho-nerwowy, czyli „psychiczny”, co dopiero pozwala na jasne określenie związku świadomości z procesami nerwowymi, pojmowane dawniej przez psychologów radzieckich tylko jako bliżej nie sprecyzowana

69