7186604290

Kasprowicza, Lorentowicza, Żeromskiego. Bo to te nazwiska tworzyły wówczas literacki Parnas.

Jak pisać o wojnie? „Przygoda z wojną nowoczesną to przygoda z jeżykiem, który jej nie służy”¹³² — twierdzi Jerzy Świech. Diagnoza jest bardziej trafna odnośnie do literatury wojny drugiej, w pierwszej zaczynają sie wątpliwości, czy jeżyk literatury podoła wyzwaniom, stąd symptomy jego rozchwiania, ślady poszukiwania nowych formuł, ale zaufanie doń, choć ograniczone — trwało. „Legitymizowało” literaturę wojenną doświadczenie frontowe, cywilom trudno było o wiarygodność. Taką strategie komunikacji narzucali, chcieli narzucić, literaci przeżywający bezpośrednio bitewną grozę. Po latach (w 1934 roku) Irzykowski o swoim „pierwszym dotknięciu wojny” tak napisze:

Mam opowiedzieć swoje przygody wojenne!

Jakże to uczynię, ja cywil, ja arcycywil, który na wojnie nie byłem, który nawet nikogo nie zabiłem ani nie zostałem zabity! ¹³³

Znakomity krytyk chronił sie przed atakiem szyderstwem, podważał też uzurpacje żołnierskiej legitymacji literatury, stanowczo podkreślał prawo do cywilnego doświadczania wojny. Ale przecież wyraźnie wskazywał na powszechność takiego klimatu wokół dyskursów o wojnie, które uwiarygodniały dopiero osobiste przeżycie, prawda weteranów.

Ważnym tedy aspektem literatury tego czasu jest wzrost zainteresowania dokumentem. Dać świadectwo, uchwycić moment, zarejestrować. W reportażu, dzienniku, nekrologu, ujęciu kronikarskim, hybrydycznych tekstach łączących fikcjopisarstwo z autentykiem, by wesprzeć prawdę przekazu, wytworzyć nowe formy, nowe strategie komunikacji z czytelnikiem. Symptomatycznym potwierdzeniem tej tendencji będzie reportaż-opowieść Orkana — Drogą Czwartaków. Od Ostrowca na Litwę. Dobrze znane czytelnikowi z przełomu wieków kryzowane opisy łączą się (zderzają) z rzetelną faktografią uczestnika frontowych walk. Strategia pi-

¹³²    J. Święć h: Wojna a „projekt nowoczesności”..., s. 14.

¹³³    K. Irzykowski: Pierwsze dotkniecie wojny. (Odczyt radiowy na lemat zadany przez ankietę Polskiego Radia). W: I d e m: Słoń wśród porcelatuj. Lżejszy kaliber..., s. 378. Warto zauważyć, że Irzykowski w kolejnym zdaniu owego odczytu, właściwie mimochodem, wskazał podstawowy problem doświadczania wojny totalnej czy, jak gdzieś napisano, wojny materiałowej, tzn.: bezimienność zabijania, bezimienność śmierci.

68