8658359363

442

Adam Jelonek

3. Źródła i ich ocena

Materiałem źródłowym do niniejszej pracy są wyniki spisów:

a)    Powszechnego Sumarycznego Spisu Ludności z dnia 14.2.1946,

b)    Narodowego Spisu Powszechnego z dnia 3.12.1950 r.

Powszechny Sumaryczny Spis Ludności z dnia 14.2.1946 został przeprowadzony w niespełna rok po zakończeniu działań wojennych. Był on jednym z pierwszych na świecie spisów ludności przeprowadzonych po II wojnie światowej (21). Potrzeba danych obrazujących stan aktualny była ogrcmna ze względu na wielkie zmiany, jakie dokonały się w latach 1939— 45, a które trwały jeszcze kilka lat po spisie. Wystarczy wspomnieć bardzo intensywne ruchy migracyjne ludności jak: repatriacja ludności polskiej z krajów zachodniej i wschodniej Europy, wysiedlanie Niemców, przesiedlanie Ukraińców, Białorusinów i Litwinów do ZSRR; jak również przemieszczania się ludności w obrębie Polski, głównie związane z procesem osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych. W tych warunkach jasne było, że wyniki spisu z 1946 roku w krótkim okresie czasu muszą się w znacznym stopniu zdezaktualizować. Z tych też powodów ograniczono się do przeprowadzenia spisu sumarycznego, zawierającego tylko najkonieczniejsze informacje. Spis tak przeprowadzony obniżył koszty, ułatwił organizację pracy w terenie i ułatwił oraz przyśpieszył otrzymanie wyników.

Sumaryczny spis daje obraz stanu ludności, podając ogólną liczbę ludności z podziałem na mężczyzn i kobiety oraz na trzy podstawowe grupy wieku: poniżej 18 lat, od 18 do 59 lat oraz powyżej 60 lat. Niestety poszczególnych grup wieku nie dzieli według płci, co uniemożliwia porównywanie struktury płci w trzech podstawowych grupach wieku z danymi ze spisów sprzed II wojny oraz ze stanem według spisu z 3.12.1950 roku. Dane spisowe podane są dla miast i gmin wiejskich powiatami. Materiał spisowy wykazuje pewne braki w wykazach miejscowości. W okresie spisu nie posiadano pełnego aktualnego wykazu gmin wiejskich i miejskich. Nie opublikowano np. danych z 6 gmin powiatu leskiego (woj. rzeszowskie). Miało też miejsce uchylanie się od spisu części osób narodowości ukraińskiej i niemieckiej na niektórych terenach; dotyczy to jednak tylko części przypadków i w sumie nie przekracza zapewne kilku tysięcy osób. Nie wpłynęło to również na liczbę ludności polskiej. Również podawanie fikcyjnych danych, zwłaszcza w wielkich miastach, zniekształciło w pewnym stopniu stan faktyczny. Występowały tu obawy wiążące się z akcją zagęszczania mieszkań, dlatego podawano większą liczbę osób w mieszkaniach.

Wykorzystując materiał spisowy należy zatem liczyć się z możliwościami pewnych błędów i niedokładności, nie wykraczających jednakże poza dopuszczalne granice błędu. Materiały spisu zostały opublikowane przez GUS (21).

Drugą częścią materiałów źródłowych są wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z dnia 3.12.1950 r. Zakres Narodowego Spisu Powszechnego ustalono wychodząc z założenia, że spis powszechny musi naświetlić zagadnienia niezbędne dla planowania. Spis ten obok ludności objął także warunki mieszkaniowe. Zebrano również informacje o zamieszkanych nieruchomościach. Do Narodowego Spisu Powszechnego włączono także