Nazwa, symbole, podziały administracyjne:
NAZWA
Nazwa Polska pochodzi od plemienia Polan, zamieszkujących we wczesnym średniowieczu dorzecze środk. Warty, tj. część obecnej Wielkopolski, i początkowo była używana na określenie ich terytorium plemiennego. Po zjednoczeniu IX X w. przez Polan prawie całego dorzecza Odry i Wisły nazwą Polska zaczęto obejmować całość państwa (po raz pierwszy na pocz. XI w.). W XIV w. upowszechnił się termin Wielka Polska w odniesieniu do terytorium Polan, w XV w. Małopolska dla ziem południowych. W okresie zaborów mimo dążeń zaborców do usunięcia nazwy Polska z oficjalnej terminologii, utrzymała się ona oprócz narzucanych nazw urzędowych. GODŁO PAŃSTWOWE, BARWY, HYMN
Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego z głową zwróconą w prawo, z koroną, dziobem i szponami złotymi, w czerwonym polu prostokątnej tarczy o dolnej krawędzi wydłużonej pośrodku; orzeł biały stanowił godło Piastów od XIII w., godło państw. od 1919, od 1927 o kształcie prawie identycznym z obowiązującym obecnie (1945 XII 1989 bez korony). Barwami są biel i czerwień (cynober) w dwóch poziomych pasach równoległych, o równej szerokości i długości, z których górny jest biały, a dolny czerwony; są to barwy nar. przyjęte 1831 przez sejm Królestwa Pol. w okresie powstania listopadowego, od 1919 oficjalne barwy państwowe. Najstarszą pieśnią pol., która odgrywała rolę hymnu nar. jest Bogurodzica, śpiewana przez rycerstwo pol., m.in. przed bitwami pod Grunwaldem i Warną. Pieśń Jeszcze Polska nie zginęła powstała 1797 w Reggio nell'Emilia we Włoszech (tekst J. Wybickiego, melodia lud. mazurka), zw. już wówczas Mazurkiem Dąbrowskiego, od 1831 śpiewana jako pol. pieśń narodowa. W 1918 stała się hymnem nar., a 1927 ogłoszono ją oficjalnym hymnem państwowym.
ZMIANY OBSZARU I GRANIC
Po zjednoczeniu ok. 990 państwo Piastów obejmowało teren zbliżony do obecnego, z wyjątkiem niezależnych ziem prus.; związek z Polską Pomorza, które starało się utrzymać niezależność, był luźniejszy. W X XII w. był to obszar ok. 250 tys. km2, ze stolicą w Gnieźnie, od ok. 1040 w Krakowie. W okresie rozbicia dzielnicowego 1138 1320 Polska poniosła straty terytorialne: 1181 odpadło Pomorze Zach., osadzony 1226 na ziemi chełmińskiej zakon krzyżacki zaczął rozszerzać terytorium swego państwa, Brandenburgia opanowała ziemię lubuską 1249 52 i pogranicze wielkopol.-pomor., Pomorze Gdańskie 1308 09 zagarnęli Krzyżacy; poza granicami Polski, zjednoczonej 1320 przez Władysława I Łokietka (tylko ok. 106 tys. km2), został Śląsk (stopniowo od 1327 uzależniany przez Czechy) oraz Mazowsze. Granice kraju znacznie przesunął na wsch. Kazimierz III Wielki, przyłączając do Polski 1340 66 Ruś Halicko-Wołyńską, podporządkowując jako lenno Ruś Czerwoną i zach. Podole (1370 terytorium Polski łącznie z lennami wynosiło ok. 240 tys. km2). Oznaczało to przekształcenie dość jednolitego dotąd etnicznie państwa w państwo wieloetniczne. Stanu tego nie zmieniło odzyskanie 1466 Pomorza Gdańskiego, ziemi chełmińskiej i malborskiej (Prusy Król.) oraz Warmii. Ustalił się wtedy obowiązujący (z niewielkimi zmianami) do rozbiorów Polski 1772 95 przebieg pol. granic zachodnich. W 1462 1529 dokonano stopniowej inkorporacji Mazowsza. W 1561 lennem Polski stała się Kurlandia, a 1569 do Królestwa Pol. i Wielkiego Księstwa Litew. przyłączono jako ich kondominium większą część Inflant (1629 pozostała przy Polsce tylko ich część pd.). W 1569 do Polski włączono litew. Podlasie, Wołyń, Podole (woj. bracławskie) i Kijowszczyznę oraz na sejmie lubel. zawarto unię realną z Wielkim Księstwem Litew., tworząc federacyjną Rzeczpospolitą Obojga Narodów (1582 ok. 815 tys. km2; ziemie należące do Polski zwano Koroną), ze stolicą w Warszawie (od 1596, ostatecznie 1611). Po wojnach z Moskwą (od 1609) terytorium Rzeczypospolitej rozszerzono 1619 o ziemie: smoleńską, czernihowską i siewierską (największy w jej dziejach obszar, ok. 990 tys. km2, w tym ok. 180 tys. km2 ze zwartym osadnictwem pol.; Polacy zapewne ok. 40% ludności). W 1667 ( andruszowski rozejm) utrata na wsch. ziemi smoleńskiej i czernihowsko-siewierskiej oraz Zadnieprza z Kijowem; 1672 99 okresowa utrata Podola na rzecz Turcji (1699 obszar Polski około 733 tys. km2); stan ten utrzymywał się do I rozbioru 1772. Po odzyskaniu niepodległości 1918 i ustaleniu się do 1923 granic w wyniku plebiscytów, powstań śląskich i wielkopol., wojen z Ukrainą i sowiecką Rosją oraz wcieleniu do Polski tak zwanej Litwy Środkowej, terytorium II RP obejmowało na wsch. obszary po Dźwinę, Słucz i Zbrucz, zamieszkane w przeważającej mierze (poza pasem Grodno Wilno i Lwowem) przez ludność białorus. i ukr., na pn. litew.; spośród ziem należących do Polski przed rozbiorami poza granicami pozostał obszar Gdańska ( Wolne Miasto Gdańsk), Warmia i rejony Elbląga i Malborka (1938 388,6 tys. km2); 1938 anektowano Zaolzie, fragmenty Spiszu i Orawy oraz skrawki innych pogranicznych ziem słowackich. W 1945 terytorium Polski objęło Ziemie Zach. i Pn. po Odrę, Nysę Łużycką, M. Bałtyckie; przywrócono w zasadzie przedwojenną granicę południową.
PODZIAŁY ADMINISTRACYJNE
We wczesnym średniowieczu terytorium Polski dzieliło się na prowincje, zarządzane przez namiestników władcy (komesów); jednostkami adm. były okręgi grodowe, czyli kasztelanie (ponad 100). Po zjednoczeniu Królestwa Pol. w 1 poł. XIV w. dawne dzielnice stały się województwami (niekiedy ziemiami), w ktorych stopniowo do XV w. wytworzył się podział na powiaty okręgi szlacheckich sądów ziemskich i administracji skarbowej; ponadto istniały okręgi podległe starostom generalnym namiestnikom król. (Wielkopolska, Ruś, Podole) i starostom grodowym zwierzchnikom nad zamkami i przyległymi powiatami; kasztelanie utraciły w XIV XV w. dawną rolę w administracji terytorialnej. W Wielkopolsce istniały woj.: pozn. (z ziemią wschowską), kal. (z ziemią nakielską), brzeskie kujawskie, inowrocławskie (z ziemią dobrzyńską), łęczyckie i sieradzkie (z ziemią wieluńską); w Małopolsce woj.: krak. i sandom., od 1474 także lubel. (z ziemią łukowską); na Rusi od XV w. woj.: bełskie, podolskie i ruskie; w Prusach Król. woj.: chełmińskie, malborskie, pomor.; na Mazowszu woj.: mazow., płoc. i rawskie. Po unii lubel. 1569 do Korony włączono woj.: bracławskie, kijowskie, podlaskie i wołyńskie; Wielkie Księstwo Litew. dzieliło się na księstwo (starostwo) żmudzkie i woj.: brzeskie litew., mińskie, mścisławskie, nowogródzkie, połockie, trockie, wil. i witebskie; 1677 w pd. części Inflant utworzono woj. inflanckie. W wyniku zdobyczy na wsch. (rozejm z Moskwą w Deulinie 1618 i pokój w Polanowie 1634) powstały woj.: czernihowskie (Korona) i smoleńskie (Wielkie Księstwo Litew.) w posiadaniu Rzeczypospolitej do 1667. W 1768 utworzono woj. gnieźn. (z części woj. kaliskiego). Na ziemiach pol., które w wyniku rozbiorów były wcielane do państw zaborczych, wprowadzano nowe podziały adm.; z ziem zagarniętych przez państwo prus. utworzono prowincje: Prusy Zach., Prusy Nowowsch. i Prusy Pd., dzielące się na departamenty; z obszarów zajętych przez Austrię utworzono tzw. Królestwo Galicji i Lodomerii; tereny włączone do Rosji podzielono na gubernie. Istniejące 1807 15 Księstwo Warszawskie było podzielone początkowo na 6, a od 1809 na 10 departamentów. Utworzone na kongresie wiedeńskim 1815 Królestwo Polskie zostało początkowo podzielone na 8 woj.: augustowskie (stol. Suwałki), kal., krak. (Miechów, później Kielce), lubel., mazow. (Warszawa), płoc., podlaskie (Siedlce), sandom. (Radom); 1837 województwa nazwano guberniami (1841 gubernię krak. przemianowano na kiel.), 1845 liczbę guberni zmniejszono do 5: kal. i mazow. połączono, tworząc gubernię warsz., gubernię kiel. włączono do radom., a podlaską do lubel.; 1867 podział adm. zmieniono, tworząc 10 guberni: kal., kiel., lubel., łomżyńską, piotrkowską, płoc., radom., siedl., suwal. i warsz.; gubernie dzieliły się na powiaty. Obszary Galicji, do której 1846 włączono Rzeczpospolitą Krakowską, były podzielone jedynie na jednostki adm. niższego szczebla cyrkuły (dzielące się na obwody), od 1850 powiaty. Ziemie zaboru prus. 1816 weszły w skład prowincji: pozn., czyli Wielkiego Księstwa Poznańskiego (dzieląc się na rejencje: bydg. i pozn.) i zachodnioprus. (rejencje: gdań. i kwidzyńska). Po odzyskaniu niepodległości 1918 i ostatecznym ustaleniu granic kraj był podzielony na 17 województw: białost., kiel., krak., lubel., lwow., łódz., nowogródzkie, poleskie (stol. Brześć Litewski), pomor. (Toruń), pozn., stanisławowskie, śląskie (Katowice), tarnopolskie, warsz., wil., wołyńskie (Łuck) oraz miasto stołeczne Warszawa (na prawach województwa); województwa dzieliły się na powiaty. W IX 1939 Niemcy i ZSRR dokonały podziału państwa pol. zajętego w wyniku agresji; z obszaru okupacji niem. do III Rzeszy zostały wcielone, m.in.: Górny Śląsk z Zagłębiem Dąbrowskim i Zaolziem, Wielkopolska, Pomorze, Suwalszczyzna, część Kujaw, Mazowsza i Białostocczyzny; weszły one w skład okręgów: Gdańsk Prusy Zach., Kraj Warty oraz prowincji: Prusy Wsch. (regencje: ciech., gubińska) i Górny Śląsk (regencja katow.); z pozostałej części ziem pol. X 1939 utworzono Generalne Gubernatorstwo (GG), podzielone na 4 dystrykty: warsz., krak., lubel. i radomski. Cały obszar okupacji sowieckiej, z wyjątkiem części Wileńszczyzny, przekazanej X 1939 Litwie, wcielono do ZSRR; do Białorus.SRR włączono Białostocczyznę, Nowogródczyznę, część Wileńszczyzny, Polesia i Mazowsza, podzielone na obwody: baranowicki, białost., brzeski, wilejski i piński; do Ukr.SRR włączono Małopolskę Wsch., Wołyń i pozostałą część Polesia, podzielone na obwody: drohobycki, lwow., równieński, stanisławowski, tarnopolski i wołyński; VI 1940 Wileńszczyzna wraz z Litwą została wcielona do ZSRR. Po rozpoczęciu VI 1941 wojny niem.-sowieckiej III Rzesza zajęła obszar dotychczasowej okupacji sowieckiej: Białostocczyznę jako okręg Białystok podporządkowano prowincji Prusy Wsch., Małopolskę Wsch. włączono do GG i utworzono dystrykt Galicja, pozostałe tereny weszły w skład komisariatów Rzeszy: Wschód (komisariaty: Litwa, Białoruś) i Ukraina. Powojenny kształt Polski został ustalony na konferencjach przywódców mocarstw alianckich: 1943 teherańskiej (terytorium między Odrą i linią Curzona), 1945 jałtańskiej (przebieg granicy wsch. i określenie ogólnego przyrostu terytorialnego Polski kosztem Niemiec) i 1945 poczdamskiej (dokładny przebieg granicy zach. i pn.); granicę wsch. ostatecznie ustalono w umowie między TRJN i rządem ZSRR VIII 1945, skorygowano 1951; granicę pd. w umowie między rządami Polski i Czechosłowacji (VI 1958). W 1946 terytorium Polski podzielono na 14 województw: białost., gdań., kiel., krak., lubel., łódz., olszt., pomor. (później bydg.), pozn., rzesz., szczec., śląskie (późniejsze katow.), warsz., wrocł., oraz 2 miasta wydzielone Warszawę i Łódź; 1950 wydzielono ponadto woj. koszal., opol. i zielonogór., a 1957 miasta Kraków, Poznań i Wrocław; stan ten trwał do 1975. Jednostkami niższego rzędu były powiaty, złożone z gmin wiejskich i miast; 1954 gminy zastąpiono mniejszymi gromadami (1973 75 ponownie gminy); 1955 było 371 powiatów (w tym 76 miejskich), 8790 gromad, 729 miast i 47 osiedli. Do 31 V 1975 obowiązywał w Polsce trójstopniowy podział terytorialny (gmina, miasto, województwo). 1 VI 1975 wprowadzono dwustopniowy podział adm. państwa (obowiązujący do 31 XII 1998); wydzielono jednostki stopnia podstawowego gminy, miasta, dzielnice adm. większych miast oraz jednostki stopnia wojewódzkiego województwa i miasta stopnia wojewódzkiego; zniesiono powiaty, ustanowiono 49 województw (zamiast 17), miasta wydzielone: stołeczne Warszawa, Kraków, Łódź, Wrocław uzyskały status miast stopnia wojewódzkiego. W 1994 było 2483 gmin (853 miasta). Podział adm. z 1975 przyczynił się do osłabienia, zwł. w niektórych regionach kraju, utrwalonych więzi społ.-gosp. i kult.; wystąpiły rozbieżności między nowym podziałem a układem ciążeń komunik. (ok. 15% gmin ciąży do woj. innych niż własne); po 1975 znacznie rozwinęły się młode miasta wojewódzkie, m.in.: Piła, Łomża, Ostrołęka, Włocławek. Od 1 I 1999 obowiązuje nowy podział adm. państwa, wprowadzający trzy stopnie samorządu: 16 województw, 308 powiatów (tzw. powiaty ziemskie) i 65 miast wydzielonych na prawach powiatu (tzw. powiaty grodzkie), 2483 gminy (miejskie, miejsko-wiejskie, wiejskie oraz 11 gmin warsz.).