MASA
W psychosocjologii przez masę rozumie się zgromadzenie (publiczność) obcych sobie ludzi, w którym z uwagi na określone wydarzenie (np. gra w piłkę nożną, pożar hotelu, cudowne uzdrowienie w miejscu pielgrzymkowym), każdy pozostaje we wspólnym kręgu spostrzegania. Masa w tym znaczeniu utożsamia się z tłumem. Wszyscy uczestnicy zdarzenia mają równe możliwości kierowania uwagi wzajemnie na siebie, jednakże nie tworzą żadnego wewnętrznego porządku. Brak jest wszelkich zdefiniowanych oczekiwań ról, a w konsekwencji wiążących odpowiedzialności w stosunkach społecznych. Istotne znaczenie ma koncentracja uwagi na obiekcie wspólnych zainteresowań. Niekiedy może ona być tak silna, że prowadzi do masowej sugestii i masowej hipnozy, a tym samym do zmniejszenia samokontroli. Z kolei wyzwolone emocje mogą wywołać masową histerię i masową psychozę. Brak więzi społecznych pomiędzy uczestnikami zdarzenia przy stanie zbiorowego podniecenia wywołuje reakcję niepewności i strachu. Może to spowodować masową panikę. Współczesne społeczeństwa starają się zapobiec wymienionym ekscesom przez odpowiednie środki bezpieczeństwa.
W socjologii masę pojmuje się jako przeciwieństwo jednostki ludzkiej lub elity. Masa obejmuje większość członków jakiegoś społeczeństwa, przy czym ich "zachowanie zbiorowe" (kollektives Verhalten), kształtuje się rozmaicie w zależności od kontekstu społeczno-kulturowego i typu społeczeństwa. Dawniej, w sytuacji homogeniczności kultury, ujednolicenia wzorów zachowań i niskiego stopnia zróżnicowania społecznego, opartego na cechach naturalnych ludności, masa była raczej bierna, choć w różnych wspólnotach i zakresach społeczeństwa solidarna. Niemniej przynależność i uczestnictwo kształtowały się na nieuświadomionym poziomie (masowe, a nie interakcyjne).
W miarę powstawania systemów totalitarnych i autorytarnych, często opartych na samozwańczych przywódcach, masa z łatwością poddała się odgórnemu sterowaniu i kontroli na zasadzie panem et circenses (chleba i igrzysk). Bierność mas, mimo niekiedy entuzjazmu dla przywódcy, utrzymywała się. Przynależność i uczestnictwo powstawały także na nieuświadomionym poziomie. Prowadziło to do uniformizmu zachowań, o czym decydowały ośrodki centralnego sterowania.
Sytuacja uległa całkowitej zmianie w społeczeństwach przemysłowych i w pluralistycznych demokracjach. Używając wyrażenia K. Mannheima, zrodziła się w nich tendencja do tzw. "demokratyzacji podstawowej", co oznacza, że potrzeby wszystkich członków społeczeństwa powinny być zaspokajane za pomocą wszelkich dostępnych środków w podstawowych dziedzinach życia i aktywności ludzi. Straciły na tym elity, które negatywnie odnosiły się do tzw. uniformizacji społeczeństwa, znajdującej wyraz w takich formach, jak np. społeczeństwo masowe, kultura masowa, konsumpcja masowa, komunikacja masowa, organizacja masowa. Zyskały natomiast na tym niższe warstwy społeczeństwa, odsunięte przed rewolucją przemysłową i polityczną emancypacją od dostępu do aktualnych osiągnięć cywilizacyjnych. Charakterystyczne jest jednak, że zapotrzebowanie na tzw. "masowość" ujawniło się jako powszechne i uświadomione dążenie ludzi, niezależnie od zmienionej struktury społecznej. Ale niewiele wpłynęło to na przynależność i uczestnictwo. Pojawiły się bowiem nowe zjawiska i procesy, jak np. materializm praktyczny, konsumpcjonizm, neoindywidualizm jako styl życia, które nie sprzyjały interakcyjnym zachowaniom. Upowszechniający się egoizm pewnych warstw i grup społecznych prowadził do atomizacji społeczeństwa, a w konsekwencji do nowego podziału na elitę i masę ("cyrkulacja elit" - V. Pareto). Masa zatem we współczesnych społeczeństwach to trudna do zdefiniowania kategoria społeczna, którą najbardziej cechuje brak więzi pomiędzy uczestnikami wzajemnego współżycia.