MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Marian Cymerys
Wykonywanie monta u i demonta u mechanizmów
nap dowych, hydraulicznych i pneumatycznych
723[02].Z1.05
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Pa stwowy Instytut Badawczy
Radom 2007



Recenzenci:
mgr in . Jadwiga A
oin
dr in . Rafał Suwart
Opracowanie redakcyjne:
mgr in . Marian Cymerys
Konsultacja:
dr in . Jacek Przepiórka
Poradnik stanowi obudow dydaktyczn programu jednostki modułowej 723[02].Z1.05
 Wykonywanie monta u i demonta u mechanizmów nap dowych, hydraulicznych
i pneumatycznych , zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu mechanik-monter
maszyn i urz dze .
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Pa stwowy Instytut Badawczy, Radom 2007



1
SPIS TRE CI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wst pne 6
3. Cele kształcenia 7
4. Materiał nauczania 8
4.1. Nap dy hydrauliczne 8
4.1.1 Materiał nauczania 8
4.1.2 Pytania sprawdzaj ce 17
4.1.3 wiczenia 18
4.1.4 Sprawdzian post pów 19
4.2. Nap dy pneumatyczne, pneumatyczno-hydrauliczne i elektryczne 20
4.2.1. Materiał nauczania 20
4.2.2. Pytania sprawdzaj ce 26
4.2.3. wiczenia 27
4.2.4. Sprawdzian post pów 28
4.3. Monta i demonta osi i wałów 29
4.3.1. Materiał nauczania 29
4.3.2. Pytania sprawdzaj ce 32
4.3.3. wiczenia 33
4.3.4. Sprawdzian post pów 35
4.4. Monta i demonta zespołów oraz mechanizmów nap dowych 36
4.4.1. Materiał nauczania 36
4.4.2. Pytania sprawdzaj ce 44
4.4.3. wiczenia 45
4.4.4. Sprawdzian post pów 47
5. Sprawdzian osi gni 48
6. Literatura 54



2
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten b dzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o rozpoznawaniu mechanizmów
nap dowych, hydraulicznych i pneumatycznych a tak e ułatwi Ci wykonywanie monta u
i demonta u tych nap dów.
Zawarto poradnika:
1. Wst p.
2. Wymagania w postaci wykazu umiej tno ci, jakie powiniene mie przed przyst pieniem
do nauki w tej jednostce modułowej.
3. Wykaz umiej tno ci, jakie ukształtujesz podczas pracy z tym poradnikiem (pakietem).
4. Materiał nauczania  czyli wiadomo ci dotycz ce wykonywania monta u i demonta u
urz dze wchodz cych w skład mechanizmów nap dowych, hydraulicznych,
pneumatycznych i elektrycznych,
5. Zestawy pyta , które pomog Ci sprawdzi , czy opanowałe tre programu i zało one
cele zwi zane z monta em i demonta em nap dów.
6. wiczenia, które maj na celu wykształcenie Twoich umiej tno ci praktycznych.
7. Sprawdzian post pów.
8. Poradnik zawiera równie wykaz literatury (szczególnie wa ne b d dla Ciebie poradniki,
do których b dziesz si gał podczas nauki, jak i w pracy zawodowej).
W materiale nauczania zostały omówione zagadnienia dotycz ce rozpoznawania
elementów wchodz cych w skład urz dze nap dowych, ich normalizacja i dobór oraz
monta i demonta tych urz dze . Oczywi cie poradnik zawiera tylko niewielk cz
wiadomo ci z tego zakresu. Pragn c rozwija swoje umiej tno ci powiniene korzysta
z literatury, zarówno zamieszczonej w tym poradniku, jak i spoza niego.
Zamieszczone pytania pozwol Ci na sprawdzenie, czy posiadasz wystarczaj c wiedz
z odpowiedniego zakresu materiału, jak równie , czy mo esz przyst pi do wykonania
wicze . Je eli odpowiedzi b d poprawne to mo esz przej do dalszego etapu. Je eli nie, to
b dziesz wiedział gdzie masz luki i co nale y uzupełni . Bardzo wa ne jest wi c to, aby
samodzielnie udzielił odpowiedzi.
Kolejnym etapem Twojej pracy b dzie wykonanie wicze , których celem jest
uzupełnienie i utrwalenie informacji teoretycznych oraz nabycie umiej tno ci praktycznych.
Po wykonaniu zaplanowanych wicze , sprawd poziom swoich post pów wykonuj c test
 Sprawdzian post pów , zamieszczony zawsze po podrozdziale.
Ostatnim etapem b dzie przedstawienie nauczycielowi do oceny wykonanego wiczenia.
Jest to bodaj e najwa niejsze. Tylko wykonanie wicze praktycznych na odpowiednim
poziomie jako ci pozwoli Ci dalej zdobywa umiej tno ci niezb dne w zawodzie mechanika-
montera maszyn i urz dze .
wiczenia mog by takie jak zaproponowane w poradniku lub inne, zaproponowane
przez nauczyciela.
Poznanie przez Ciebie cało ci lub okre lonej cz ci poradnika b dzie stanowiło dla
nauczyciela podstaw przeprowadzenia sprawdzianu poziomu przyswojonych wiadomo ci
i ukształtowanych umiej tno ci. W tym celu nauczyciel posłu y si  Zestawem zada
testowych . W poradniku jest zamieszczony przykładowy test.
Miejsce jednostki modułowej w strukturze modułu 723[02].Z1  Monta i naprawa
maszyn i urz dze  jest wyeksponowane na schemacie zamieszczonym na stronie 5.



3
Bezpiecze stwo i higiena pracy
W czasie pobytu w pracowni musisz przestrzegać regulaminów, przepisów bhp
i instrukcji przeciwpo\
arowych, wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Główne
zagro\
enia podczas wykonywania monta\
u i demonta\
u mechanizmów napędowych,
hydraulicznych i pneumatycznych występują przy próbie pracy zmontowanych urządzeń
podczas, której elementy napędzane wprawiane są w ruch. Czynnik roboczy (ciecz lub
powietrze) znajdują się wówczas pod du\
ym ciśnieniem, co mo\
e być przyczyną awarii, jeśli
monta\
wykonany był nieprawidłowo. Wiadomości dotyczące tych czynników znajdziesz
w jednostce modułowej 723[02].O1.01  Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa i higieny
pracy, ochrony przeciwpo\
arowej oraz ochrony środowiska .



4
723[02].Z1
Monta\
i naprawa maszyn
i urządzeń
723[02].Z1.01
Organizowanie procesu monta\
u
i demonta\
u
723[02].Z1.02
723[02].Z1.04
723[02].Z1.05
Wykonywanie monta\
u
Wykonywanie monta\
u
Wykonywanie monta u i demonta u
i demonta\
u połączeń
i demonta\
u Å‚o\
ysk
mechanizmów nap dowych,
gwintowych i wciskowych
ślizgowych i tocznych
hydraulicznych i pneumatycznych
723[02].Z1.06
723[02].Z1.03 Wykonywanie monta\
u
Wykonywanie monta\
u i demonta\
u mechanizmów
i demonta\
u połączeń kształtowych napędu ruchu postępowego
i podatnych i prowadnic
723[02].Z1.07
Wykonywanie przeglądów, naprawy
oraz monta\
u głównego maszyn
i urządzeń
Schemat układu jednostek modułowych modułu



5
2. WYMAGANIA WST PNE
Przed przystąpieniem do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 stosować terminologię techniczną związaną z budową i eksploatacją maszyn,
 rozpoznawać podstawowe elementy maszyn i urządzeń,
 dokonywać oceny stanu technicznego u\
ytkowanych maszyn i urządzeń,
 stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy, ochrony środowiska i ochrony
przeciwpo\
arowej,
 korzystać z ró\
nych z
ródeł informacji,
 wykonywać proste obliczenia matematyczne,
 charakteryzować przebieg procesu monta\
u i demonta\
u,
 charakteryzować zjawiska fizyczne i chemiczne zachodzące podczas przepływu cieczy,
 interpretować zasady prawidłowej konstrukcji, monta\
u i demonta\
u połączeń
kształtowych i podatnych,
 określić pojęcie jakości,
 zorganizować proces monta\
u i demonta\
u,
 charakteryzować metody wytwarzania elementów maszyn,
 wykonywać monta\
i demonta\
Å‚o\
ysk ślizgowych i tocznych,
 korzystać z instrukcji przygotowanych przez nauczyciela,
 dobierać przyrządy i narzędzia do wykonywanych ćwiczeń,
 współpracować w grupie.



6
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
 scharakteryzować monta\
wałów i osi,
 scharakteryzować demonta\
wałów i osi,
 scharakteryzować monta\
mechanizmów napędowych,
 scharakteryzować demonta\
mechanizmów napędowych,
 przygotować elementy do monta\
u,
 wykonać monta\
i demonta\
wałów i osi,
 wykonać monta\
i demonta\
mechanizmów napędowych,
 wyjaśnić zasadę działania mechanizmu hydraulicznego,
 scharakteryzować napędy hydrauliczne,
 dobrać ciecze robocze do napędów hydraulicznych,
 rozró\
nić elementy sterujące napędów hydraulicznych,
 dobrać osprzęt pomocniczy napędów hydraulicznych,
 scharakteryzować monta\
napędów hydraulicznych,
 sklasyfikować urządzenia pneumatyczne,
 scharakteryzować napędy pneumatyczne,
 scharakteryzować urządzenia przetwarzające energię sprę\
onego powietrza na pracÄ™
mechanicznÄ…,
 scharakteryzować urządzenia sterujące energią sprę\
onego powietrza w układach
pneumatycznych,
 określić zastosowanie napędów pneumatycznych i pneumatyczno-hydraulicznych w ró\
nych
dziedzinach techniki,
 scharakteryzować demonta\
napędów pneumatycznych,
 dobrać narzędzia i sprzęt do monta\
u i demonta\
u,
 wykonać monta\
i demonta\
napędów hydraulicznych i pneumatycznych,
 sklasyfikować napędy elektryczne,
 określić zastosowanie napędów elektrycznych,
 dokonać regulacji i kontroli międzyoperacyjnej monta\
u i demonta\
u,
 ocenić jakość wykonanego monta\
u,
 zastosować przepisy bhp, ochrony przeciwpo\
arowej i ochrony środowiska na stanowisku
pracy.



7
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Nap dy hydrauliczne
4.1.1. Materiał nauczania
Napędy hydrauliczne są to elementy maszyn, które przekazują i przekształcają energię
w ró\
nego rodzaju ruchy urządzeń wykonawczych, odpowiednie dla potrzeb u\
ytkownika.
Wyró\
nia się dwa podstawowe typy napędów hydraulicznych: hydrokinetyczne
i hydrostatyczne. Napędy hydrokinetyczne, są to mechanizmy (elementy maszyn)
wykorzystujÄ…ce energiÄ™ kinetycznÄ… cieczy.
Napędy hydrostatyczne, są to mechanizmy (elementy maszyn), gdzie energia jest
przekazywana poprzez zmiany ciśnienia, bez du\
ych zmian prędkości cieczy hydraulicznej.
Działanie napędów hydrostatycznych jest oparte na prawie Pascala (ciśnienie wewnątrz
cieczy będącej w równowadze, wywołane działaniem sił powierzchniowych ma wartość
jednakowÄ… we wszystkich punktach cieczy).
Przykładem układu hydrostatycznego jest prasa hydrauliczna, której zasadę działania
przedstawia rysunek 1, a opisuje ją wzór:
F1 : S1 = F2 : S2
gdzie:
F1 - siła na wejściu,
F2 - siła na wyjściu,
S1 - powierzchnia tłoka napędu,
S2 - powierzchnia tłoka roboczego.
3
4
2
1
Rys. 1. Zasada działania układu hydrostatycznego: 1  ciecz (płyn), 2  tłok, 3  tłoczysko, 4  cylinder.
Zaletami tych napędów są:
 mo\
liwość bezstopniowej regulacji prędkości,
 spokojny ruch bez drgań i wstrząsów,
 mo\
liwość przenoszenia du\
ych mocy przy zastosowaniu prostego urzÄ…dzenia
napędowego,
 łatwość zabezpieczenia układu napędowego przed przecią\
eniem przez zastosowanie
zaworów bezpieczeństwa oraz mo\
liwość kontroli obcią\
eń elementów za pomocą
manometrów,



8
 prosta oraz Å‚atwa automatyzacja pracy obrabiarki lub innego urzÄ…dzenia,
 samoczynne smarowanie, które zwiększa odporność mechanizmu na zu\
ycie oraz
niezawodność pracy obrabiarki lub innego urządzenia.
Wadami napędów hydraulicznych są:
 wysoka cena,
 mała sprawność przy małych obcią\
eniach, co ogranicza ich stosowanie w obrabiarkach
uniwersalnych, jak tokarki kłowe czy rewolwerowe,
 trudności z uszczelnianiem połączeń,
 trudności ustalenia powodu uszkodzeń i zakresu ich naprawy.
Schemat nap du hydraulicznego pokazano na rysunku 2. Silnik elektryczny
1 napędza pompę 2. Olej zasysany ze zbiornika 3 poprzez pompę jest tłoczony przewodami
przez filtr 5 i urzÄ…dzenie rozdzielcze 6 na przemian na jednÄ… i na drugÄ… stronÄ™ cylindra
siłownika 7. Olej wywiera ciśnienie na tłok, który przesuwając się pokonuje opór R
roboczego elementu obrabiarki lub innego urzÄ…dzenia. Rozdzielacz 6 Å‚Ä…czy na przemian jednÄ…
stronę cylindra z przewodem tłocznym pompy, a drugą stronę cylindra ze zbiornikiem i w ten
sposób powoduje postępowo-zwrotny ruch tłoka, a zarazem elementu napędzanego. Wartość
ciśnienia oleju w przewodzie tłocznym i w cylindrze zale\
y od wartości oporu R. W celu
zabezpieczenia układu przed przecią\
eniem w odgałęzienie przewodu tłocznego jest
wmontowany zawór bezpieczeństwa 4. Zawór ten jest nastawiony na określoną wartość
ciśnienia oleju. Po przekroczeniu tej wartości zawór samoczynnie otwiera się i nadmiar oleju
spływa do zbiornika, likwidując w ten sposób przecią\
enie.
Rys. 2. Schemat napędu hydraulicznego [2, s. 287].
Pompy stosowane w napędach hydraulicznych to prawie wyłącznie pompy wirujące
(zębate, łopatkowe i tłokowe). Wielkościami charakteryzującymi pompę są:
 wydajność mierzona w litrach oleju tłoczonego w ciągu minuty,
 wartość maksymalna wytwarzanego ciśnienia.



9
Rozró\
nia się pompy o stałej lub regulowanej wydajności. Pompy o stałej wydajności, np.
pompy zębate, mają stałą wydajność przy stałej prędkości obrotowej. Pompy
o regulowanej wydajności charakteryzują się tym, \
e ich wydajność mo\
na zmieniać przy
stałej prędkości obrotowej, np. w pompie łopatkowej.
W zale\
ności od wytwarzanego ciśnienia pompy zębate dzieli się na:
 niskiego ciśnienia (do 0,5 MPa) mające zastosowanie do urządzeń smarowniczych
i chłodzących,
 Å›redniego ciÅ›nienia (1÷2 MPa) stosowane do napÄ™dów elementów ruchu postÄ™powo-
zwrotnego, jak np. do szybkich przesuwów stołów, suportów, głowic i do mechanizmów
zaciskowych,
 wysokiego ciśnienia (do 20 MPa) do zasilania rozbudowanych układów hydraulicznych
napędowych przenoszących du\
e obciÄ…\
enia.
Przykład budowy pompy zębatej pokazuje rysunek 3. Głównym zespołem takiej pompy
jest para zazębiających się ze sobą kół, osadzonych w szczelnym korpusie. Jedno z kół jest
osadzone na wałku napędzanym przez silnik, a drugie obraca się luz
no.
Podczas obrotu kół zębatych od strony ssania tworzy się wolna przestrzeń na skutek
wyzębiania się współpracujących zębów, natomiast po drugiej stronie olej jest wyciskany
z luk międzyzębnych i tłoczony do przewodu tłocznego.
Wydajność pomp zÄ™batych najczęściej wynosi Q = 4÷100 dm3/min, ciÅ›nienie robocze
p = 2÷4 MPa.
Rys. 3. Pompa zębata: zasada pracy, b) konstrukcja pompy zębatej uło\
yskowanej tocznie
I  wał napędowy, II  wał napędzany kołami 1 i 2 [4, s. 76].
Silniki hydrauliczne są to zespoły przetwarzające energię potencjalną lub kinetyczną
cieczy w pracę mechaniczną. Silniki hydrauliczne dzieli się na tłokowe i rotacyjne.
Konstrukcja silników hydraulicznych przekazujących ruch obrotowy w zasadzie nie ró\
ni siÄ™
od konstrukcji pomp, których większość mo\
e być u\
ywana jako silnik. ZasadÄ™ pracy silnika
hydraulicznego (cylindra napędzającego zespół roboczy) przedstawia rysunek 4.



10
Rys. 4. Cylinder napędzający zespół roboczy z tłoczyskiem jednostronnym [4, s. 81].
Parametry pracy tego cylindra określają zale\
ności:
R= 100 (p1 " S1 - p2 " S2)
w której:
R  siła wytworzona w silniku hydraulicznym przekazywana przez tłoczysko do zespołu
roboczego ZR w niutonach,
Ä„ Å" D2
S1 =  czynna powierzchnia tłoka po stronie bez tłoczyska w cm2
4
2
Ą(D2 - d )  czynna powierzchnia tłoka po stronie z tłoczyskiem w cm
2
S2 =
4
p1 i p2  ciśnienie w cylindrze po stronie bez tłoczyska i z tłoczyskiem w MPa,
D  średnica tłoka w cm,
d  średnica tłoczyska w cm.
Zawory stosowane w układach hydraulicznych posiadają następujące funkcje:
a) bezpieczeństwa  chroniące układ przed przecią\
eniem,
b) przelewowe  stosowane wówczas, gdy tylko pewna część cieczy ma dopływ do
urządzenia wykonawczego, a reszta powinna odpływać do zbiornika lub innej gałęzi
układu o ni\
szym ciśnieniu,
c) redukcyjne  utrzymujÄ…ce obni\
one ciśnienie robocze w jednym z odgałęzień układu
hydraulicznego,
d) zwrotne  zapewniające przepływ cieczy w jednym kierunku, a uniemo\
liwiajÄ…ce
przepływ cieczy w kierunku przeciwnym do niego,
e) dławiące  przepuszczające określoną ilość cieczy przy pewnej ró\
nicy ciśnień przed i za
zaworem.
W układach hydraulicznych są stosowane zawory ró\
nych konstrukcji. Najczęściej są
stosowane zawory kulkowe, w których kulka jest dociskana sprę\
ynÄ… o regulowanym
nacisku.



11
Regulatory pr dko ci są to urządzenia składające się przewa\
nie z zaworu
redukcyjnego i dławiącego, słu\
ące do regulacji prędkości tłoka silnika hydraulicznego
niezale\
nie od obciÄ…\
enia, a więc i niezale\
nie od wahań ciśnienia.
Rozdzielacze słu\
ą do kierowania strumienia cieczy do odpowiednich odgałęzień
układu hydraulicznego w taki sposób, aby odpowiedni element roboczy został
przemieszczony we właściwym kierunku. Rozdzielacze mogą być uruchamiane ręcznie
lub mechanicznie, np. za pomocą odpowiednio ustawionych zderzaków obrabiarki lub
innego urzÄ…dzenia.
Urz dzenia pomocnicze w układach hydraulicznych to: przewody, złącza,
zbiorniki, filtry i akumulatory. Poszczególne części urządzeń hydraulicznych są łączone
między sobą otworami, kanałami wykonywanymi w korpusie lub przewodami.
Monta nap dów hydraulicznych wymaga spełnienia następujących warunków:
 musi być zachowana czystość, aby do montowanego układu nie dostały się
zanieczyszczenia w postaci kurzu i ciał obcych, które mogłyby spowodować usterki
w działaniu urządzeń hydraulicznych,
 wszystkie elementy urządzeń hydraulicznych przed ostatecznym zamontowaniem
muszą być bardzo starannie oczyszczone i odmuchane sprę\
onym powietrzem,
 wszystkie uszczelnienia muszą być bardzo dokładnie zmontowane,
 instrukcja zawarta w dokumentacji technologicznej monta\
u i dokumentacji
techniczno-ruchowej montowanego urządzenia musi być bezwzględnie
przestrzegana,
 próby szczelności po monta\
u nale\
y dokonywać zgodnie z warunkami odbioru
technicznego (WOT).
Monta\
musi być wykonany bardzo dokładnie, poniewa\
części napędów
hydraulicznych pracujÄ… przewa\
nie pod du\
ym ciśnieniem. Przewody nale\
y przed
monta\
em dokładnie umyć i oczyścić, a następnie wszystkie otwory zamknąć.
Szczególnie dokładnie nale\
y montować złącza przewodów ze względu na wymaganą
szczelność. W uszczelnieniach spoczynkowych, stosowanych głównie w kołnierzowych
połączeniach rur, uszczelki powinny mieć jednakową grubość na całej powierzchni, nie
mogą być pofałdowane, a ich brzegi nie powinny być popękane ani naderwane. W czasie
monta\
u uszczelek nale\
y bardzo uwa\
ać, aby ich nie uszkodzić. Uszczelek i podkładek
gumowych nie wolno przemywać rozpuszczalnikiem, lecz roztworem dwuchromianu
potasu, a potem suszyć na wolnym powietrzu.
Monta\
uszczelnień ruchowych tłoków i dławnic siłowników musi być bardzo
dokładny. W przypadku, gdy tłok siłownika jest uszczelniany za pomocą \
eliwnych lub
brązowych pierścieni rozprę\
nych, to monta\
ich przebiega tak samo jak tłoków
silników spalinowych. Do uszczelnienia tłoków i dławnic siłowników są stosowane
przewa\
nie pierścienie gumowe o przekroju O, U i V (rys. 5). Pierścienie o przekroju
kołowym O zakłada się wprost w odpowiednio ukształtowane rowki tłoka (rys. 5 d, e).



12
Rys. 5. Uszczelnianie za pomocą pierścieni gumowych: a) pierścień o przekroju O, b) pierścień o przekroju U,
c) pierścień o przekroju V, d) tłok uszczelniony pierścieniem O, e) uformowanie pierścienia O
po zamontowaniu tłoka w cylindrze, f) zastosowanie osłony pierścienia O, g) zastosowanie pierścieni
U do uszczelnienia tłoka, h) zastosowanie pierścieni U do uszczelnienia tłoczyska, i) zastosowanie
pierścieni V do uszczelnienia tłoczyska. [3, s. 255]
Czasem dla uszczelnienia zakłada się po obu stronach uszczelki osłony z tworzywa 1,
które nie dopuszczają do deformacji uszczelki w czasie monta\
u i demonta\
u, a tak\
e pod
działaniem ciśnienia oleju w czasie pracy tłoka (rys. 5 f). Pierścienie o przekroju U wymagają
zastosowania pierścieni podporowych 2. Podczas monta\
u pierścieni U dla uszczelnienia
tłoka nale\
y zachować luz osiowy (rys. 5 g), a dla uszczelnienia tłoczyska - docisk osiowy
(rys. 5 h). Dla Å›rednic wewnÄ™trznych pierÅ›cieni U = 25÷250 mm wartoÅ›ci luzów i wcisków
wynoszą odpowiednio: L1  H = 0,3 do 0,8 mm (uszczelnianie tłoka) i H  L2 = 0,2 do 0,5 mm
(uszczelnianie tłoczyska pokazane na rys. 5 g, h). Pierścienie uszczelniające o przekroju V są
rzadziej stosowane, gdy\
dla uzyskania szczelności nale\
y zastosować 2 lub 3 pierścienie V.
Pierścienie V wymagają zastosowania pierścieni dociskowych 3 i pierścieni oporowych 4,
a docisk reguluje się za pomocą podkładek 5 (rys. 5 i).
Monta\
pierścieni uszczelniających gumowych o przekroju O, U i V wymaga spełnienia
następujących warunków:
 przed monta\
em pierścienie nale\
y zwil\
yć, zanurzając je w oleju, a powierzchnie
współpracujące pokryć warstwą oleju,
 powierzchnie gniazd i powierzchnie współpracujące muszą być czyste, a krawędzie
gniazd muszą mieć odpowiednie skosy i zaokrąglenia umo\
liwiajÄ…ce Å‚atwe prowadzenie
pierścienia,
 nale\
y uwa\
ać, aby podczas osadzania uszczelek nie uszkodzić ich,
 uszczelki nale\
y wciskać do gniazd za pomocą tulejek z tworzyw sztucznych,
zapewniając równomierny docisk na całym obwodzie.



13
Niedopuszczalne jest skręcenie uszczelek o przekroju O. Przy przeciąganiu przez ostre
krawędzie (sfazowania, gwinty, rowki itp.}, nie wolno dopuścić do uszkodzenia powierzchni
pierścienia. W tym celu stosuje się specjalne trzpienie (rys. 6 a) i tuleje monta\
owe (rys. 6 b, c)
Rys. 6. Monta\
uszczelek typu O za pomocÄ…: a) trzpienia monta\
owego, b), c) tulei monta\
owych;
1 - trzpień monta\
owy, 2 - tuleja monta\
owa, 3 - miejsce osadzenia uszczelki [2, s. 255].
Podczas monta\
u napędu pomp hydraulicznych nale\
y pamiętać o zachowaniu
właściwego kierunku obrotu wału napędowego pompy.
Po zmontowaniu układu hydraulicznego nale\
y wyregulować zawory i rozdzielacze,
sprawdzić działanie układu i dokonać próby szczelności. W tym celu nale\
y wprowadzić do
układu olej o ciśnieniu większym o 50% od ciśnienia roboczego układu i przetrzymać go pod
tym ciśnieniem przez czas przewidziany warunkami odbioru, ale nie krócej ni\
60 sekund.
Niedopuszczalne są przy tym przecieki oleju przez uszczelnienia, ścianki i gwinty połączeń.
Układ podczas próby powinien być dokładnie odpowietrzony i osuszony z zewnątrz, aby było
łatwiej ujawnić wycieki.
Demonta\
u układu hydraulicznego dokonuje się w odwrotnej kolejności ni\
monta\
u,
zwracając uwagę, aby nie uszkodzić uszczelek.
Podczas monta\
u napędów hydraulicznych obowiązują ogólne zasady bhp, podobnie jak przy
monta\
u mechanizmów ruchu postępowego. Przed przystąpieniem do próby szczelności nale\
y
dokładnie sprawdzić dokręcenie wszystkich elementów, a szczególnie złączy przewodów.
Podstawowe symbole graficzne stosowane w schematach hydraulicznych przedstawia
tabela numer 1
Tabela 1. Symbole graficzne stosowane w schematach hydraulicznych [4, s. 449].
Element lub mechanizm Sposób oznaczania
Przewód obwodu roboczego
hydrauliczny obwodu sterowania
Pompa
stałej
hydrauliczna
o jednym kierunku
przepływu i wydajności
regulowanej
stałej
o dwóch kierunkach
przepływu i wydajności
regulowanej
Filtr



14
Element lub mechanizm Sposób oznaczania
z tłoczyskiem jednostronnym
Silniki hydrauliczne
z tłoczyskiem dwustronnym
tłokowe
z tłokiem nurnikowym
o jednym kierunku
obrotu
o stałej chłonności
o dwóch
kierunkach obrotu
Silniki hydrauliczne
obrotowe o jednym kierunku
obrotu
o regulowanej
chłonności
o dwóch
kierunkach obrotu
dwupoło\
eniowy dwudrogowy (2/2)
Rozdzielacze
dwupoło\
eniowy czterodrogowy (2/4)
suwakowe
trzypoło\
eniowy czterodrogowy (3/4)
ręczne w obie strony
Sterowanie w jedną stronę hydrauliczne, powrót za
rozdzielaczy pomocÄ… sprÄ™\
yny
elektromagnesami w obie strony
Zawór zwrotny
Zawór przelewowy  bezpieczeństwa
Zawór ró\
nicowy



15
 Ka\
dy napęd hydrauliczny projektowany jest dla \
ądanych warunków pracy urządzenia
napędzanego. Elementy napędu i sterowania hydraulicznego są objęte normami
przedmiotowymi i tylko w nielicznych przypadkach są wykonywane jako specjalne. Dobór
znormalizowanych elementów przeprowadza się z norm, katalogów lub literatury. Dane
techniczne typowych pomp zębatych przedstawia tabela numer 2.
Tabela 2. Dane techniczne pomp zębatych PZ i PZ...T [5, s. 289].
Zakres
Zapotrzebowanie
Ciśnienie Ciśnienie Wydajność prędkości
Symbol mocy przy Qn i
nominalne maksymalne nominalna Qn obrotowych
pompy pmax
pn MPa pmax MPa l/min nmin-nmax
kW
obr/min
PZ 6,3
6,3 2,2
PZ 6,3A
PZ 10
10 3,7
PZ 10A
16
PZ 16
16 600 2000 5,9
PZ 16A
10
PZ 18
20 6,6
PZ 18A
PZ 25
25 7,4
PZ 25A
12,5
PZ 40
40 11
PZ 40A
PZ 63
10 63 600 1800 14
PZ 63A
6,3
PZ 100
8 100 17,6
PZ 100A
PZ 10T
12,5 10 600 2500 3,7
PZ 10AT
PZ 18AT 10 20 600 2500 7,0
PZ 25T
25 600 2500 8,8
PZ 25AT 16
PZ 40T
12,5 40 14
PZ 40AT
PZ 63T
63 600 2000 22
PZ 63AT
PZ 100T
10 12,5 100 28
PZ 100AT
Dane techniczne cylindrów tłokowych z tłoczyskiem jednostronnym przedstawia tabela
numer 3.
Tabela 3. Dane techniczne cylindrów tłokowych z tłoczyskiem jednostronnym [5, s. 298].
Oznaczenie Åšrednica Skok, mm  dla pn=16MPa
cylindra tłoka D, mm tłoczyska d, mm Hmin Hmax
CJ-160 25/18 25 18 50 250
CJ-160 32/22 32 22 50 320
CJ-160 40/22 22 250
40 50
CJ-160 40/28 28 400
CJ-160 50/28 28 320
50 50
CJ-160 50/36 36 500



16
Klasyfikację olejów stosowanych w układach hydraulicznych przedstawia tabela numer 4.
Tabela 4. Klasyfikacja olejów przemysłowych wg ISO 6743-4:1999 (EN-ISO 6743-4:2001).Rodzina H
(układy hydrauliczne) [6].
4.1.2. Pytania sprawdzaj ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Co nazywamy napędem hydraulicznym?
2. Jakie znasz zalety napędu hydraulicznego?
3. Jakie znasz wady napędu hydraulicznego?
4. Jakie znasz podstawowe elementy napędów hydraulicznych?
5. Jakie znasz warunki monta\
u i demonta\
u napędów hydraulicznych?
6. Na czym polega próba szczelności urządzeń hydraulicznych?
7. Jakie parametry pompy nale\
y przeanalizować przy jej doborze do napędu
hydraulicznego?
8. Jak obliczyć siłę działającą na tłok w cylindrze silnika hydraulicznego?



17
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oblicz siłę na wyjściu układu hydraulicznego pokazanego na rysunku numer 1 (materiał
nauczania) zakładając, \
e:
 siła na wejściu wynosi 1000 N,
 średnica tłoka napędu wynosi 80 mm,
 średnica tłoka na wyjściu wynosi 100 mm.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zapoznać się ze szczegółowym opisem, rysunkiem i wzorami (materiał nauczania
pkt.4.1.1.),
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) przeprowadzić obliczenia siły otrzymanej na wyjściu układu,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Maszyna robocza z układem hydraulicznym, jak na rysunku 2 (materiał nauczania),
posiada parametry pracy:
 maksymalny skok elementu roboczego wynosi 250 mm,
 maksymalna siła robocza: R = 2 kN.
Na podstawie tabeli 3 i tabeli 4 (materiał nauczania) dobierz dla tego napędu:
 dane techniczne cylindra tłokowego,
 symbol oleju pracującego w tym układzie (zakładamy, \
e układ nara\
ony jest na działanie
korozyjne).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować rysunek 2 oraz tabelę 4 i 5 materiału nauczania ,
2) przeanalizować materiał nauczania (pkt.4.1.1.),
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) dobrać cylinder tłokowy (tabela 4), oraz symbol oleju (tabela 5),
5) zaprezentować efekty swojej pracy,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kartka papieru formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 przybory do pisania,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.



18
Ćwiczenie 3
Stwierdzono, \
e w pompie zębatej nale\
y wymienić komplet ło\
ysk i uszczelnień. Zapisz
w punktach przebieg demonta\
u pompy. Wykonaj demonta\
pompy, wymianÄ™ Å‚o\
ysk
i uszczelnień oraz monta\
pompy. Zakładamy, \
e pompa jest przygotowana do ćwiczenia
w kompletnym zespole jak pokazano na rysunku 3 (materiał nauczania).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania (pkt.4.1.1.),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić analizę rysunku nr 3,
4) zapisać w punktach przebieg demonta\
u pompy,
5) dokonać demonta\
u pompy,
6) dokonać wymiany ło\
ysk i elementów uszczelniających,
7) dokonać monta\
u pompy,
8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 kartka papieru formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 długopis,
 komplet Å‚o\
ysk od wymiany, elementy uszczelniajÄ…ce,
 pompa zębata oraz stanowisko do jej demonta\
u i monta\
u,
 narzędzia i przyrządy kontrolno-pomiarowe,
 narzędzia monta\
owe,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
4.1.4. Sprawdzian postępów:
Czy potrafisz: Tak Nie
1) określić wady i zalety napędów hydraulicznych?
2) określić podstawowe elementy wchodzące w skład napędów hydraulicznych?
3) objaśnić cel normalizacji elementów napędów hydraulicznych?
4) dobrać podstawowe elementy napędów hydraulicznych z tabel katalogów?
5) wyjaśnić zasadę działania napędów hydraulicznych?
6) rozpoznać elementy napędów hydraulicznych przedstawionych
schematycznie?
7) wyjaśnić warunki monta\
u i demonta\
u napędów hydraulicznych?
8) interpretować i stosować WOT(warunki odbioru technicznego) napędów
hydraulicznych?
9) interpretować i stosować wzory określające podstawowe parametry napędów
hydraulicznych?



19
4.2. Napędy pneumatyczne, pneumatyczno-hydrauliczne
i elektryczne
4.2.1. Materiał nauczania
Napędem elektrycznym nazywamy wprawianie i utrzymywanie w ruchu maszyny lub
mechanizmu za pomocÄ… silnika elektrycznego. Silniki elektryczne sÄ… podstawowym z
ródłem
napędu w ka\
dej dziedzinie przemysłu. Przyczyną powszechnego zastosowania silników
elektrycznych sÄ… ich zalety:
 stosunkowo prosta budowa i niski koszt wykonania,
 du\
a sprawność, trwałość i niezawodność,
 łatwość obsługi i konserwacji.
Przemysł maszynowy u\
ywa najczęściej silników asynchronicznych prądu przemiennego,
trójfazowych. Rzadziej stosowane są silniki jednofazowe oraz zasilane prądem stałym.
Technologia pracy ka\
dej maszyny napędzanej stawia przed napędem określone zadanie do
spełnienia. Odnosi się to do znamionowej prędkości obrotowej silnika, do regulacji tej
prędkości, jak równie\
do przebiegu rozruchu, hamowania itd.
Jednym z najwa\
niejszych warunków, które powinny być spełnione dla zapewnienia
prawidłowej pracy napędu, jest dobranie silnika o odpowiedniej mocy.
Silnik o zbyt du\
ej mocy będzie miał małą sprawność i obni\
ony współczynnik mocy
(cosĆ), a przez to wpłynie ujemnie na koszty własne produkcji. Silnik o zbyt małej mocy ma
wprawdzie ni\
szą cenę, lecz będzie się zbytnio nagrzewał, często ulegał uszkodzeniom,
zatrzymywał się przy zbyt du\
ym obciÄ…\
eniu, a poza tym mo\
e ujemnie wpłynąć na wyniki
produkcji, gdy\
napędzana maszyna nie osiągnie odpowiednich warunków pracy i wielkość
produkcji siÄ™ zmniejszy lub pojawiÄ… siÄ™ braki.
Silniki napędowe pracują w bardzo ró\
norodnych warunkach zewnętrznych. Są one często
nara\
one na wnikanie do ich wnętrza wody, kurzu, opiłek i wiórów; czasem ustawiane są
w pomieszczeniach zawierających gazy wybuchowe. Dlatego budowa mechaniczna silników
wynika z przystosowania silnika do warunków pracy. Najczęściej stosuje się silniki
w obudowie zamkniętej, chroniącej silnik od zanieczyszczeń. Obudowa silnika ma od
zewnÄ…trz u\
ebrowanie ułatwiające chłodzenie silnika powietrzem, które jest tłoczone przez
wentylator Å‚opatkowy osadzony na wale silnika.
W zale\
ności od sposobu mocowania rozró\
nia się silniki na łapach oraz kołnierzowe.
Wymiary przyłączeniowe tych silników są znormalizowane i przedstawione na rysunku
numer 7.
a) b)
Rys. 7. Odmiany silników asynchronicznych w obudowie zamkniętej oraz ich wymiary
przyłączeniowe: a) silnik na łapach, b) silnik kołnierzowy [4, s. 56].



20
D  średnica kołnierza ustalającego poło\
enie silnika w maszynie,
d  średnica czopa wału, na którym mocowane jest koło napędzające lub sprzęgło,
a  odległość osi wału silnika od powierzchni oporowej łapy silnika,
l1  długość czopa wału silnika, na którym mocowane jest koło napędzające lub sprzęgło,
l2  odległość od osi śruby przedniej łapy silnika do powierzchni oporowej czopa wału silnika,
l3  odległość osi śrub mocujących silnik na łapach,
l4  odległość od osi śruby tylnej łapy silnika do czoła tylnej pokrywy silnika.
Silniki podczas pracy wytwarzają ciepło, które powinno być odprowadzone gdy\

temperatura uzwojeÅ„ nie powinna przekraczać 80÷90ºC.
Na grzanie się silników oprócz chłodzenia ma wpływ równie\
rodzaj obciÄ…\
enia i czas pracy.
ObciÄ…\
enie ciągłe występuje przy napędzie maszyn, których obcią\
enie nie zmienia siÄ™
w czasie pracy, przy czym maszyny te są w ruchu przez długi czas np. przez kilka godzin bez
przerw. Do tego typu maszyn nale\
ą wentylator, pompy i niektóre rodzaje obrabiarek. Silniki
do napędu maszyn tego rodzaju nazywane są silnikami do pracy ciągłej. Silniki budowane dla
pracy ciągłej nie mają na tabliczce znamionowej specjalnego oznaczenia lub mają oznaczenie
literÄ… C.
Niektóre maszyny napędzane pracują dorywczo, np. dz
wigi osobowe w domach
mieszkalnych, szlifierki-ostrzarki do narzędzi, elektryczne urządzenia gospodarstwa
domowego. Silnik napędowy obcią\
ony jest przez pewien krótki czas (kilkanaście do
kilkudziesięciu minut), a następnie zostaje zatrzymany lub biegnie jałowo, dość długo, a\

temperatura jego zrówna się z temperaturą otoczenia. Silniki do pracy dorywczej mają
znacznie mniejsze wymiary od silników o tej samej mocy do pracy ciągłej. Silniki o mocy do
750 W produkowane są do pracy dorywczej 1/2, l, 3, 5, 10 i 30 min.; silniki większej mocy do
pracy dorywczej 15, 30 i 60 min.
Silniki budowane do pracy dorywczej majÄ… na tabliczce znamionowej literÄ™ D oraz liczbÄ™
oznaczajÄ…cÄ… czas pracy dorywczej w minutach, np. D 45.
W niektórych maszynach praca silnika odbywa się przy szeregu krótkotrwałych obcią\
eń,
przerywanych postojem lub biegiem jałowym silnika, przy czym cykl pracy składający się
z okresu obciÄ…\
enia i okresu postoju (biegu jałowego) nie przekracza 10 minut. Obcią\
enia
takie występują w większości urządzeń dz
wigowych i w niektórych typach obrabiarek.
Stosunek sumy wszystkich okresów obcią\
enia dla całego czasu pracy przerywanej nazywa
się względnym czasem pracy i wynosi zazwyczaj 15%, 25%, 40% lub 60%.
Silniki budowane dla pracy przerywanej mają na tabliczce znamionowej literę P i wartość
względnego czasu pracy np. P 25.
Ustawianie silników i sprzę\
enie ich z maszyną napędzaną zale\
y głównie od ich
ciÄ™\
aru. Silniki o ciÄ™\
arze do 50 kG przenosi siÄ™ na noszach lub drÄ…gu \
elaznym wsuniętym
w ucho silnika. Silniki ciÄ™\
sze dostarczone na saniach przetacza się podkładając pod nie rury
stalowe lub okrąglaki drewniane. Przy transporcie silników du\
ej mocy (powy\
ej 50 kW)
konieczne jest u\
ycie wózków, dz
wigarek, bloków itp.
Silniki większych mocy ustawiane są najczęściej na fundamentach wykonanych z cegły lub
betonu. Fundament powinien wystawać ponad podłogę, co najmniej na 15 cm, pozostałą jego
część nale\
y umieścić w ziemi. Fundament nie powinien się wiązać ze ścianami. Silnik
przymocowuje siÄ™ do sworzni zabetonowanych w fundamencie.
Silniki do 10 kW mo\
na umocować bezpośrednio do podłogi, na ścianie lub suficie. Między
podłogą, ścianą lub wspornikiem a łapami silnika nale\
y umieścić podkładkę drewnianą,
która słu\
y do tłumienia drgań powstających przy pracy silnika. W większości obrabiarek
silniki są umieszczone bezpośrednio na obrabiarce.
Przyłączanie silników do sieci, aparatury rozruchowej i sterującej wykonuje
elektromonter. Instalację tą obsługuje operator maszyny, który powinien posiadać
podstawową wiedzę o jej budowie i działaniu. W skład instalacji wchodzi aparatura



21
rozruchowa, sterujÄ…ca i zabezpieczajÄ…ca. Powstawanie du\
ego prÄ…du rozruchowego wymaga
ró\
nych rozwiązań aparatury rozruchowej dla ró\
nych silników. Silniki indukcyjne mają dość
znaczne prądy rozruchowe i wywołane nimi spadki napięcia w sieciach niskiego napięcia są
nieprzyjemne w skutkach dla innych odbiorców energii elektrycznej. Bez zgody zakładu
energetycznego mo\
na do sieci niskiego napięcia u\
yteczności publicznej przyłączyć silniki
indukcyjne o prądach rozruchowych nie większych ni\
określają przedmiotowe instrukcje.
W celu ograniczenia prądu rozruchowego stosuje się najczęściej oporniki rozruchowe
wykonane jako metalowe, rzadziej płynowe.
Przykład rozrusznika z opornikami metalowymi pokazuje rysunek 8.
Rys. 8. Rozrusznik z opornikami metalowymi [1, s. 229].
Rozruszniki z opornikami metalowymi stosowane są wówczas, gdy rozruch silnika jest
przeprowadzany nie częściej ni\
5÷8 razy w ciÄ…gu godziny. Metalowe oporniki 2 sÄ…
połączone w gwiazdę, a ich odgałęzienia doprowadzane są do stałych styków 1, po których
ślizgają się styki ruchome 3. Do przesuwania styków ruchomych słu\
y pokrętło 4.
Rozruszniki mogą mieć chłodzenie powietrzne lub olejowe; przy chłodzeniu olejowym
oporniki i styki sÄ… umieszczone w kadzi z olejem transformatorowym.
Stycznikiem elektromagnetycznym nazywamy aparat zamykający obwód prądu pod
wpływem innego prądu płynącego przez uzwojenie elektromagnesu stycznika. Styczniki
mogą być sterowane przyciskami lub nastawnikami zwanymi sterownikami. Prądy płynące
w obwodach sterujÄ…cych stycznikiem sÄ… znacznie mniejsze ni\
prÄ…dy w obwodach
włączonych. Styczniki elektromagnetyczne stosowane są do zdalnego uruchamiania silników
większych mocy. Przykład zastosowania stycznika pokazuje rysunek 9.



22
Rys. 9. Włączanie rozrusznika samochodowego za pomocą stycznika. Wyłącznik przyciskowy 3 zamyka
obwód uzwojenia stycznika elektromagnetycznego 1. Wytworzone pole magnetyczne przyciąga górną,
ruchomą część zestyku 2, przez co zostaje zamknięty obwód rozrusznika 4. Linia 5 oznacza wspólną
masę podwozia, silnika i rozrusznika zamykającą obwód prądu dostarczonego przez akumulator 6 [1, s. 231].
Zabezpieczenie silników elektrycznych od zwarcia i od przecią\
enia daje gwarancjÄ™
du\
ej \
ywotności i niezawodności pracy. Ka\
dy silnik powinien być zabezpieczony od
zwarcia i od przeciÄ…\
enia. Jako zabezpieczenie sieci i silnika od skutków prądu zwarcia
i prądów wielokrotnie większych od prądu znamionowego, a płynących przez czas dłu\
szy,
stosuje się najczęściej bezpieczniki topikowe. Nie zabezpieczają one dostatecznie silnika od
przeciÄ…\
enia (a tym samym i przegrzania silnika), gdy\
bezpieczniki topikowe nie powinny
przepalać się i powodować wyłączeń silnika przy zwykłej pracy silnika, a więc równie\
i przy
jego rozruchu. Prąd rozruchowy jest kilkakrotnie większy ni\
prÄ…d znamionowy silnika.
Silniki o mocy do l kW mogą być jednak zabezpieczone tylko bezpiecznikami topikowymi,
jeśli szczególne warunki pracy nie wymagają innych zabezpieczeń.
Silniki o większej mocy zabezpiecza się od przecią\
eń wyłącznikami samoczynnymi
z wyzwalaczami. Stosowane sÄ… wyzwalacze nadmiarowe elektromagnetyczne, cieplne
(bimetalowe) i podnapięciowo-zanikowe.
Hamowanie i regulacja prędkości maszyn mo\
e odbywać się dzięki układom
mechanicznym i elektrycznym. Hamulce mechaniczne słu\
Ä… do hamowania silnika oraz
uniemo\
liwiają obrót silnika wyłączonego spod napięcia.
W hamulcach klockowych (rys. 10) do walca 3 osadzonego na wale silnika dociskane sÄ…
klocki metalowe 1. Tarcie występuje przez dociśnięcie klocków l pod wpływem siły
wywieranej przez ciÄ™\
ar 2 osadzony na dz
wigni 6. W hamulcach taśmowych (rys. 11) tarcie
powstaje między walcem 3 a stalową taśmą 5 dociskaną do walca.
Rys. 10. Hamulec klockowy [1, s. 236].
Rys. 11. Hamulec taśmowy [1, s. 236].
Hamulce mechaniczne sÄ… samoczynnie zwalniane przez luzowniki elektromagnetyczne 4
podnoszÄ…ce dz
wigniÄ™ z ciÄ™\
arem 2 przy włączeniu silnika, a zwalniające dz
wigniÄ™ przy



23
wyłączeniu silnika. Najczęściej stosowane są luzowniki elektromagnetyczne włączane
równolegle do uzwojenia stojana silnika. Stosowane jest równie\
hamowanie elektryczne
silników przeprowadzane ró\
nymi sposobami. Przy hamowaniu przeciwprÄ…dem silniki (prÄ…du
stałego i prądu przemiennego) przełącza się na przeciwny kierunek wirowania. Jest to bardzo
intensywny sposób hamowania, wymaga jednak stosowania specjalnych urządzeń
odłączających samoczynnie silnik od napięcia po zahamowaniu silnika, jeśli silnik nie
zostanie odłączony, zacznie wirować w przeciwnym kierunku.
Napęd pneumatyczny wykazuje wiele cech wspólnych z napędem hydraulicznym.
Do zalet napędów pneumatycznych nale\
y zaliczyć: prostotę konstrukcji stosowanych
urządzeń, łatwość automatyzacji i łatwość konserwacji oraz du\
ą szybkość działania.
Natomiast przeszkodą ograniczającą ich szersze zastosowanie w obrabiarkach jest ściśliwość
powietrza, utrudniająca uzyskanie równomiernego ruchu napędzanych zespołów.
y
ródłem energii napędów pneumatycznych jest sprę\
one powietrze, dostarczane do sieci
zasilajÄ…cej przez sprÄ™\
arki.
Jako silniki pneumatyczne ruchu obrotowego (wirnikowe) sÄ… stosowane silniki Å‚opatkowe
lub turbinowe (turbiny pneumatyczne). Zasadę pracy tych silników pokazuje rysunek 12.
Rys. 12. Zasada działania silników pneumatycznych: a) łopatkowego, b) turbinowego
z zasilaniem bocznym i obwodowym [4, s. 96].
W silnikach łopatkowych (rys. 12 a) obrót wirnika jest wymuszany przez powietrze
rozprÄ™\
ające się w komorach o zmiennej objętości, natomiast w silnikach turbinowych (rys. 12 b)
wirnik jest obracany dzięki energii kinetycznej wypływającego z dyszy strumienia powietrza.
Silniki wirnikowe są stosowane do napędu szybkobie\
nych szlifierek lub wiertarek o mocy
nie przekraczajÄ…cej l kW.
Jako silniki pneumatyczne ruchu prostoliniowego stosuje się siłowniki tłokowe lub
przeponowe. Silniki te są zazwyczaj stosowane do napędu urządzeń podających lub
mocujących (np. uchwytów pneumatycznych), a tak\
e do napędu urządzeń sterujących.
Przykład zastosowania pneumatycznego siłownika tłokowego do napędu uchwytu tokarskiego
przedstawiono na rysunku 13.



24
Rys. 13. Uproszczony rysunek konstrukcyjny pneumatycznego uchwytu szczękowego, zainstalowanego
we wrzecionie tokarki: WR  wrzeciono, U  uchwyt, C - cylinder połączony z wrzecionem,
T - nieruchoma tuleja, przez którą jest zasilany cylinder, R - rozdzielacz sprę\
onego powietrza [4, s. 97]
Pracą uchwytu steruje dwupozycyjny rozdzielacz R, który kieruje przepływem
sprÄ™\
onego powietrza przez nieruchomą tuleję T do zasilanego wewnętrznie i obracającego
się wraz z wrzecionem WR cylindra C. Przesuwający się w cylindrze tłok z tłoczyskiem
powoduje przesunięcie szczęk uchwytu U(mocowanie lub odmocowanie). Ruch z tłoczyska
na szczęki uchwytu przeniesiony jest za pomocą mechanizmu dz
wigniowego.
Napęd hydropneumatyczny uzyskuje się przez połączenie elementów napędu
hydraulicznego z napędem pneumatycznym, tak, aby uniknąć niekorzystnego wpływu
ściśliwości powietrza.
Poniewa\
stosowane w takich napędach ciśnienie nie przekracza zwykle 0,6 MPa więc moc
napędu i uzyskiwane siły u\
yteczne sÄ… niewielkie.
Przykład hydropneumatycznego napędu jednostki wiertarskiej małej mocy przedstawiono
schematycznie na rysunku 14.
Rys. 14. Schemat napędu hydropneumatycznego jednostki wiertarskiej: JW- jednostka wiertarska, L - listwa
sterująca, C1 - cylinder pneumatyczny, C2 - cylinder hydrauliczny, D - dławik nastawny,
RH - rozdzielacz hydrauliczny, RP - rozdzielacz pneumatyczny, ZZ1, ZZ2 -zawory zwrotne,
Z  zbiornik [4, s. 98]



25
Siłę napędową zapewnia sprę\
one powietrze, natomiast do regulacji prędkości ruchu
posuwowego jednostki słu\
Ä… elementy hydrauliczne. Jednostka wiertarska JW jest
przesuwana tłoczyskiem z dwoma osadzonymi na nim tłokami, jednym umieszczonym
w cylindrze pneumatycznym C1 oraz drugim osadzonym w połączonym z nim cylindrze
hydraulicznym C2. Do jednostki napędzanej jest przymocowana listwa L, sterująca
rozdzielaczem hydraulicznym RH. W poło\
eniu odpowiadajÄ…cym szybkiemu przesuwowi
jednostki (jak na rysunku), rozdzielacz umo\
liwia swobodny przepływ oleju między
obydwoma komorami cylindra C2.
Z chwilą, przesterowania rozdzielacza RH następuje odcięcie swobodnego przepływu
oleju i tłoczenie go przez dławik D, co odpowiada ruchowi roboczemu jednostki.
Po przesterowaniu rozdzielacza pneumatycznego RP następuje szybki ruch powrotny
jednostki, gdy\
olej przepływa swobodnie przez zawór zwrotny ZZ1. Uzupełnienie
niewielkich strat oleju zapewnia zbiornik Z z zaworem zwrotnym ZZ2.
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz zalety silników elektrycznych jako z
ródła napędu obrabiarek?
2. Jakie korzyści wynikają z normalizacji silników elektrycznych?
3. Czy potrafisz dobrać silnik elektryczny do napędu maszyny w zale\
ności od wielkości
obciÄ…\
enia i czasu pracy?
4. Jakie znasz sposoby ustawienia silników i sprzę\
enia ich z maszyną napędzaną?
5. Jakie znasz urządzenia rozruchowe silników elektrycznych?
6. Jakie znasz zabezpieczenia silników elektrycznych?
7. Czy potrafisz scharakteryzować wady i zalety napędów pneumatycznych
i hydropneumatycznych?
8. Czy potrafisz objaśnić proste schematy napędów elektrycznych, hydraulicznych
i hydropneumatycznych?
9. Czy potrafisz objaśnić podstawowe operacje monta\
u i demonta\
u napędów i sterowań
elektrycznych, pneumatycznych i hydropneumatycznych?



26
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj skutki niewłaściwego doboru mocy silnika elektrycznego do napędu.
Moc silnika za du\
a Moc silnika za mała
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) przeprowadzić analizę materiału nauczania,
4) przeprowadzić analizę tabeli do wypełnienia,
5) wypełnić tabelę,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy :
 dokumentacja przygotowana przez nauczyciela do ćwiczenia,
 długopis,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Podczas przygotowania do remontu pneumatycznego uchwytu szczękowego, stwierdzono
konieczność wymiany cylindra oraz rozdzielacza pneumatycznego. Przeprowadz
te operacje
na przygotowanym uchwycie. Analizę budowy i działania pneumatycznego uchwytu
szczękowego znajdziesz na rysunku 13 (materiał nauczania).
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia, przeanalizować treść zadania,
2) przeprowadzić analizę rysunku oraz budowy uchwytu przygotowanego do ćwiczenia,
3) przeprowadzić analizę materiału nauczania(rozdział 4.2.1),
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) wykonać wymianę \
ądanych zespołów,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.



27
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 katalogi cylindrów i rozdzielaczy pneumatycznych,
 stanowisko monta\
owe z kompletem narzędzi monta\
owych,
 komplet narzędzi kontrolno-pomiarowych,
 pneumatyczny uchwyt szczękowy,
 zestaw rozdzielaczy i cylindrów pneumatycznych,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 3
Przeprowadz
analizÄ™ budowy i pracy jednostki wiertarskiej pokazanej na rysunku 14
(materiał nauczania). Podczas remontu takiej maszyny stwierdzono, \
e nale\
y wymienić
zespół cylindra hydraulicznego i pneumatycznego oraz rozdzielacz hydrauliczny.
Wykonaj te operacje na jednostce, przygotowanej na stanowisku monta\
owym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) przeprowadzić analizę rysunku 14 (materiał nauczania rozdział 4.2.1),
3) przeprowadzić analizę budowy i działania jednostki wiertarskiej przygotowanej do ćwiczenia,
4) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
5) dobrać elementy montowane oraz narzędzia monta\
owe,
6) przeprowadzić demonta\
i monta\
\
ądanych zespołów,
7) zaprezentować efekty swojej pracy,
8) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 jednostka wiertarska z napędem hydropneumatycznym,
 katalogi cylindrów i rozdzielaczy pneumatycznych,
 stanowisko monta\
owe z kompletem narzędzi monta\
owych,
 komplet narzędzi kontrolno-pomiarowych,
 zestaw elementów napędu pneumatycznego i hydropneumatycznego,
 poradnik ucznia,
 poradnik mechanika.
4.2.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz : Tak Nie
1) Scharakteryzować wady i zalety silników elektrycznych jako z
ródła napędu?
2) Przeprowadzić klasyfikację silników elektrycznych?
3) Rozpoznać silniki elektryczne do pracy ciągłej dorywczej i przerywanej?
4) Wykonać mocowanie i odmocowanie silnika elektrycznego na obrabiarce?
5) Scharakteryzować urządzenia do rozruchu silnika?
6) Scharakteryzować zabezpieczenia silników elektrycznych?
7) Scharakteryzować wybrany przypadek napędu pneumatycznego?
8) Określić zasadę działania napędu hydropneumatycznego?



28
4.3. Monta\
i demonta\
osi i wałów
4.3.1. Materiał nauczania
Osie i wały są elementami maszyn, które podtrzymują inne części maszynowe
wykonujące ruchy obrotowe lub wahadłowe. Osie stałe w czasie pracy mechanizmu pozostają
nieruchome, a jedynie części maszyn osadzone na nich wykonują ruch obrotowy lub
wahadłowy. Osie ruchome obracają się z osadzonymi na nich częściami maszyn. Wał jest
zawsze ruchomy i obraca się razem z osadzonymi na nim częściami maszyn. Zasadnicza
ró\
nica pomiędzy wałem a osią polega na tym, \
e oÅ› jest nara\
ona tylko na zginanie, podczas
gdy wał podlega zginaniu i skręcaniu.
Podczas monta\
u osi i wałów nale\
y przestrzegać następujących zasad:
 zapewnić właściwe poło\
enie wału lub osi względem innych części maszyny,
 zachować właściwą, zgodnie ze szczegółowymi warunkami technicznymi, powierzchnię
przylegania czopa wału do panewek,
 zapewnić właściwe, zgodne z dokumentacją techniczną, luzy promieniowe i poosiowe
przy monta\
u wałów w ło\
yskach,
 zapewnić właściwe pasowanie przy monta\
u osi nieruchomych.
Monta\
osi dwupodporowej nieruchomej przedstawia rysunek 15.
Rys. 15. Monta\
osi nieruchomych [3, s. 200].
Na rysunku 15 a przedstawiono oś dwupodporową, na której obraca się koło zębate. Jeden
koniec osi jest wtłoczony w korpus, a drugi jest osadzony przylgowo i ustalony śrubą
wkręconą w oś. Przed przystąpieniem do monta\
u tej osi nale\
y dopasować tulejkę
Å‚o\
yskową koła zębatego do osi. Następnie osadza się koło zębate między nadlewami korpusu
i wtłacza oś za pomocą prasy, a w końcu wkręca się śrubę ustalającą. Oś powinna być tak
ustalona, \
eby otwory olejowe w korpusie i osi pokrywały się. Po zmontowaniu osi nale\
y
sprawdzić szczelinomierzem luz poosiowy [l] koła zębatego. Luz ten zwymiarowany jest na
rysunku i w zale\
noÅ›ci od konstrukcji i wymiarów koÅ‚a zÄ™batego powinien wynosić 0,1÷0,7 mm.
Na rysunku 15 b przedstawiono sposób unieruchomienia osi przez dociśnięcie czoła jej
odsadzenia do korpusu za pomocą nakrętki. Oś w tym przypadku mo\
e być osadzona
w korpusie z mniejszym wciskiem. Podczas monta\
u wtłacza się najpierw oś



29
w otwór korpusu na ok. 70% długości części pasowanej, a następnie dociąga się ostatecznie
nakrętkę.
Monta\
wałów mo\
e być wykonany w ło\
yskach tocznych albo w Å‚o\
yskach ślizgowych.
Przed przystÄ…pieniem do monta\
u wału w ło\
yskach ślizgowych nale\
y sprawdzić osadzenie
panewek w korpusie, skontrolować czopy wału oraz dokładnie je umyć
i wytrzeć. Następnie wykonuje się dopasowywanie ło\
ysk ślizgowych do czopów wału. Po
wykonaniu tej czynności czopy i panewki powtórnie się myje, a otwory olejowe
przedmuchuje sprÄ™\
onym powietrzem. Następnie powierzchnie czopów i panewek pokrywa
się cienką warstwą oleju i ostatecznie montuje wał. Do dokręcania pokryw ło\
ysk nale\
y
u\
ywać klucza dynamometrycznego, stosując taką wartość momentu obrotowego, jaka jest
podana w instrukcji monta\
u.
Właściwy luz promieniowy między czopem wału a panewką mo\
na uzyskać przez
stosowanie podkładek o odpowiedniej grubości nakładanych w miejscach podziału panewek.
Wartość luzu promieniowego między czopem a panewką zale\
y od rodzaju stopu
Å‚o\
yskowego, średnicy czopa, obcią\
enia Å‚o\
yska, prędkości obrotowej wału i przyjętego
rodzaju pasowania. Podczas monta\
u nale\
y ustalić luz promieniowy według danych
zawartych w rysunku lub instrukcji monta\
u. Wartość luzu promieniowego mo\
na zmierzyć
za pomocą szczelinomierza, czujnika lub drutu ołowianego. Drut o średnicy około 1 mm
umieszcza się między czopem a panewką wzdłu\
tworzącej wału. Po kilkakrotnym obróceniu
wału wyjmuje się spłaszczony drut i mierzy się jego grubość, która odpowiada w przybli\
eniu
wartości luzu promieniowego.
Podczas monta\
u nale\
y równie\
ustalić właściwy luz poosiowy wału. Wartość
dopuszczalnych luzów poosiowych zale\
y od przeznaczenia montowanej konstrukcji
i powinna być określona w instrukcji monta\
u. Szczególnie wa\
ne jest utrzymanie
określonych luzów poosiowych w przypadku, gdy na wale są zamontowane elementy
konstrukcyjne, powodujące powstawanie w czasie pracy sił działających wzdłu\
osi wału, jak
na przykład sprzęgła cierne, sto\
kowe przekładnie zębate itp. Zbyt du\
y luz poosiowy wału
mo\
e w tych przypadkach powodować wadliwą pracę całego zespołu.
W wałach wielopodporowych istnienie luzów poosiowych jest konieczne ze względu na
nagrzewanie się wałów podczas pracy, powodujące ich wydłu\
enie. Wymagany luz poosiowy
uzyskuje się przez splanowanie grubości kołnierzy panewek lub przez stosowanie podkładek
dystansowych. Przykład takiego luzu przedstawia wymiar [a] na rysunku 16.
2
1
3
Rys. 16. Luz poosiowy wału: 1  wał, 2  panewka, 3  korpus. [3, s. 202]



30
Niektóre ło\
yska ślizgowe mo\
na naprawiać przez regulację. Naprawa zu\
ytych panewek
o sto\
ku wewnętrznym (rysunek 17) polega na skrobaniu powierzchni sto\
kowej i ustaleniu
panewek względem korpusu ło\
yska w kierunku osiowym za pomocą nakrętek l i 2.
Usuwanie luzu w panewkach Å‚o\
yskowych o sto\
ku zewnętrznym odbywa się podobnie,
przez przesuwanie panewek za pomocą nakrętek l i 2. Panewki mo\
na jednak przesuwać
tylko w pewnych granicach, a\
do oparcia czoła panewki 3 o nakrętkę 2.
Rys. 17. Usuwanie luzu w Å‚o\
yskach ślizgowych: a) o sto\
ku wewnętrznym, b) o sto\
ku zewnętrznym [3, s. 300].
Sprawdzanie monta\
u wałów polega na określeniu ich poło\
enia względem innych
elementów maszyny.
Stosuje się ró\
ne metody sprawdzania poło\
enia wału względem innych części.
Sprawdzanie poło\
enia wału względem dwóch prostopadłych płaszczyzn przedstawiono na
rysunku 18 a. Na kÄ…towniku 1 sÄ… zamocowane prostopadle do siebie dwa czujniki 2.
Przesuwając kątownik 1 wzdłu\
płaszczyzn podstawowych sprawdza się odchyłki poło\
enia
wału wymiarów a i b.
Rys. 18. Sprawdzanie poło\
enia wałów: a) względem dwóch prostopadłych płaszczyzn, b) współosiowości [3, s. 203].
Często zachodzi konieczność sprawdzenia współosiowości dwóch wałów, zwłaszcza
wtedy, gdy mają być połączone sprzęgłem. Sprawdzenie współosiowości wałów za pomocą
czujnika przedstawiono na rys. 18 b. Na zacisku 4, zamocowanym do jednego z wałów,
umieszcza się czujnik 3. Obracając oba wały odczytuje się ró\
nicę wskazań czujnika i w ten
sposób ustala się wartość przesunięcia osi wałów.



31
Rys. 19. Sprawdzanie wzajemnego poło\
enia wałów: a), b), c) sprawdzanie równoległości wałów,
d) sprawdzanie prostopadłości wałów [3, s. 204].
Równoległość dwóch wałów mo\
na sprawdzić:
 za pomocą średnicówki lub suwmiarki, je\
eli odległość między osiami wałów nie
przekracza l m (rys. 19 a),
 za pomocą umocowanych do wałów 1 i 2 znaczników 3 i struny 4 naciągniętej
prostopadle do wału 3 (rys. 19 b); znaczniki w poło\
eniu wyjściowym i po obrocie wału o
kÄ…t 180° powinny dotykać struny, a je\
eli nie dotykają, świadczy to o nierówności wałów,
 za pomocą struny 4 i dwóch kątowników 5 (rys. 19 c),
 za pomocą specjalnych sprawdzianów.
W celu sprawdzenia prostopadłości wałów (rys. 19 d) nale\
y umieścić strunę 4
równolegle do wału 1. Równoległe umieszczenie struny umo\
liwia ruchomy krÄ…\
ek 6, a jej
naciągnięcie cię\
arek 7. Je\
eli znacznik 3 umieszczony na wale 2 dotyka struny przed i po
obróceniu o kÄ…t 180°, to obydwa waÅ‚y sÄ… prostopadÅ‚e do siebie.
Demonta\
osi i wałów prowadzony jest w odwrotnej kolejności do monta\
u.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz warunki techniczne monta\
u osi i wałów?
2. W jaki sposób mo\
na zapewnić nieruchome poło\
enie osi maszynowej?
3. W jakim celu przewiduje się luz poosiowy wałów?
4. W jaki sposób mo\
na regulować luz poosiowy wału podczas jego monta\
u?
5. Jak sprawdzić współosiowość dwóch wałów zamontowanych wzdłu\
jednej osi?
6. Jak sprawdzić równoległość wałów maszynowych?
7. Jak sprawdzić równoległość wału do prowadnicy?
8. Jak zmierzyć odległość osi dwóch wałów?
9. Jak sprawdzić prostopadłość wałów zamontowanych w maszynie?
10. W jaki sposób określić wartości dopuszczalnych błędów monta\
u osi i wałów?



32
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Podczas sprawdzania współosiowości wałów według rysunku 18 b, odczytano największe
wychylenie wskazówki czujnika zegarowego. Dopuszczalny błąd współosiowości tych
wałów, zgodnie z dokumentacją wynosi 0,05 mm. Uzupełnij tabelę o wartości mo\
liwe do
uzyskania podczas pomiarów współosiowości wałów z u\
yciem czujnika zegarowego,
mierzącego z dokładnością do 0,01 mm.
Wynik pomiaru zgodny z dokumentacjÄ… Wynik pomiaru niezgodny z dokumentacjÄ…
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania,
2) przeprowadzić analizę rysunku 18 b (materiał nauczania),
3) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
4) zapisać w tabeli wyniki pomiaru współosiowości wałów jakie mo\
na uzyskać podczas
pomiaru czujnikiem zegarowym, zgodnie z zało\
eniami ćwiczenia,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 długopis,
 zespół maszynowy z zamontowanymi wałami współosiowymi,
 czujnik zegarowy z podstawÄ… magnetycznÄ…,
 poradni dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 2
Podczas sprawdzania równoległości wałów za pomocą suwmiarki według rysunku 19 a
(materiał nauczania), odczytano dwa wyniki pomiarów wykonanych przy końcach wałów,
które wynoszą odpowiednio:
 dla średnic czopów: 20 i 40 mm odległość ta wynosi 230 mm,
 dla średnic czopów: 30 i 60 mm odległość ta wynosi 245 mm.
Wykonaj szkic dwóch wałów, na którym zwymiaruj wymiary podane w treści zadania.
Oblicz odległość osi symetrii (l) rozpatrywanych wałów, oraz na podstawie analizy obliczeń
odległości stwierdz
, czy te wały są równoległe.
l



33
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania oraz rysunek 19 a,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z materiałem nauczania,
4) wykonać szkic dwóch równoległych wałów i zwymiarować wymiary podane w zadaniu
w sposób jak na rysunku 19 a,
5) wykonać obliczenie odległości osi symetrii wałów,
6) zaprezentować efekty swojej pracy,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 przyrządy kreślarskie i długopis,
 zespoły maszynowe posiadające wały równoległe,
 suwmiarki uniwersalne,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 3
Podczas sprawdzania monta\
u zespołu maszynowego (rysunek 16 materiału nauczania)
stwierdzono, \
e luz poosiowy (a) wynosi 0,05 mm. Według dokumentacji technologicznej
monta\
u luz ten powinien siÄ™ mieÅ›cić w granicach 0,08÷0,15 mm. Zdemontuj zespół
załączony do ćwiczenia i zmontuj tak, aby luz poosiowy (a) mieścił się w \
Ä…danych
granicach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować treść zadania oraz rysunek 16 materiału nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy,
3) zapoznać się z materiałem nauczania,
4) sprawdzić luz (a) w zespole ło\
yskowanym,
5) opisać w punktach sposób uzyskania \
Ä…danego luzu,
6) zdemontować zespół,
7) zmontować zespół doprowadzając luz (a) do \
ądanej wartości,
8) zaprezentować efekty swojej pracy,
9) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 zespół wału z ło\
yskowaniem,
 stanowisko monta\
owe z kompletem narzędzi monta\
owych,
 narzędzia monta\
owe,
 komplet narzędzi kontrolno-pomiarowych,
 komplet podkładek regulacyjnych,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.



34
4.3.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) opisać sposoby monta\
u osi nieruchomych?
2) przeprowadzić monta\
wału wielopodporowego?
3) przeprowadzić pomiary luzu poosiowego wału?
4) przeprowadzić regulację luzów poosiowych podczas monta\
u wałów?
5) sprawdzić równoległość wału do prowadnicy?
6) sprawdzić współosiowość dwóch wałów?
7) sprawdzić równoległość dwóch wałów?
8) dokonać sprawdzenia prostopadłości osi symetrii dwóch wałów?
9) scharakteryzować warunki bhp podczas monta\
u i demonta\
u osi i wałów?
10) scharakteryzować narzędzia i przyrządy pomiarowe stosowane podczas
monta\
u osi i wałów?



35
4.4. Monta\
i demonta\
mechanizmów napędowych
4.4.1.Materiał nauczania
Monta\
napędu pasowego polega na takim zamontowaniu kół pasowych, aby mogły one
współpracować za pomocą pasa lub kilku pasów. Niekiedy przekładnie pasowe posiadają
równie\
naprÄ™\
acz pasa lub przesuwacz pasa. Koła pasowe w zale\
ności od rodzaju pasa
posiadają powierzchnie roboczą płaską lub w postaci rowka (pod pasek płaski lub klinowy).
Koła pasowe współpracują z wałem, na którym są zamontowane najczęściej za pomocą
połączenia wpustowego. Przykłady połączeń konstrukcji połączeń kół z wałem pokazuje
rysunek 20.
Rys. 20. Sposoby osadzania kół na wale [3, s. 206].
Na rysunku 20 a pokazano połączenie nieruchome sto\
kowe. Warunkiem prawidłowego
zamocowania koła jest dobre przyleganie współpracujących powierzchni sto\
kowych. Przed
monta\
em nale\
y sprawdzić za pomocą tuszu przyleganie powierzchni współpracujących,
a w przypadku niedostatecznego przylegania dociera się je pastą ścierną. Czynności
te wykonuje się tylko w produkcji jednostkowej i małoseryjnej oraz w przypadku
szczególnych wymagań.
Dodatkowym zabezpieczeniem przed obrotem koła na wale mo\
e być wpust. Docisk
poosiowy koła jest uzyskiwany za pomocą śruby lub nakrętki. Po zmontowaniu nale\
y
sprawdzić prostopadłość koła do wału. Skośne ustawienie koła w stosunku do wału świadczy
o nieprawidłowym wykonaniu powierzchni sto\
kowych.



36
Zamocowanie koła na kołnierzu wału za pomocą śrub na obwodzie przedstawiono na
rysunku 20 b. Współosiowe ustawienie koła w stosunku do wału jest mo\
liwe dzięki
zastosowaniu suwliwego pasowania powierzchni walcowej kołnierza w otworze piasty.
Osadzenie koła na walcowej powierzchni wału z lekkim wciskiem przedstawiono na rysunku
20 c. Ustalenie koła osiąga się przez dociśnięcie go do kołnierza wału za pomocą śruby.
Połączenie wpustowe znajduje zastosowanie zarówno w nieruchomym, jak u przesuwnym
osadzaniu kół na wale. Stosuje się wpusty pryzmowe (rysunek 20 d) oraz wpusty czółenkowe
(rysunek 20 e). W połączeniu przesuwnym wpust osadza się w rowku wału z niewielkim
wciskiem, u\
ywając do tego celu prasy lub przyrządu. Stosuje się równie\
przymocowanie
wpustu do wału za pomocą wpuszczanych wkrętów.
Do rowka piasty wpust powinien wchodzić z niewielkim luzem. Aby zapewnić
współosiowość wału z kołem, nale\
y zwrócić uwagę na konieczność istnienia luzu między
dnem rowka w piaście a wypustem. W połączeniu nieruchomym wpust powinien wchodzić
do obu rowków z niewielkim wciskiem. Wymiary rowków i wpustów są znormalizowane
i dlatego w czasie monta\
u nie potrzeba ich dopasowywać. Tylko w nielicznych przypadkach
w produkcji jednostkowej i szczególnie dokładnym monta\
u zachodzi konieczność
sprawdzenia rowków i dopasowywania wpustów.
Połączenia wielowypustowe (rysunek 20 f) stosuje się przy nieruchomym i przesuwnym
osadzaniu kół na wale. Przed przystąpieniem do monta\
u nale\
y sprawdzić powierzchnie
wielowypustów. Niedopuszczalne są rysy, nierówności i zanieczyszczenia. Powierzchnie
czołowe wału i piasty nie mogą mieć ostrych krawędzi. Przy osadzeniu kół nieruchomych
nale\
y wtłaczać koło na wał za pomocą specjalnego przyrządu lub na prasie. Przy monta\
u
kół przesuwnych nale\
y zwrócić uwagę, \
eby koło dało się swobodnie przesuwać wzdłu\

wału bez jakichkolwiek miejscowych oporów. Po zamontowaniu koła nale\
y sprawdzić bicie
za pomocą przyrządu kłowego i czujnika.
Na rysunku 20 g przedstawiono osadzenie koła na wale za pomocą klina.
Elementy połączenia kół z wałami są znormalizowane. Fragment normy dla połączeń
wpustowych i klinowych pokazuje tabela 5.



37
Tabela 5. Kliny wpuszczone i wpusty pryzmatyczne [5, s. 68].



38
Prawidłowe zamontowanie kół na wałach to jeden z warunków monta\
u przekładni.
Podczas monta\
u napędów pasowych nale\
y zwrócić szczególną uwagę na równoległość osi
wałów oraz prostopadłe osadzenie kół względem osi wału. Równoległość wałów mo\
na
sprawdzić za pomocą struny i mierzenia wielkości a, b, c, d, które powinny być równe
(rysunek 21 a). Ustawienie koła pasowego w płaszczyz
nie pionowej mo\
na sprawdzić za pomocą
pionu (rysunek 21 b).
Rys. 21. Sprawdzanie monta\
u kół pasowych: a) sprawdzanie równoległości wałów z osadzonymi kołami
pasowymi, b) sprawdzanie ustawienia koła pasowego w płaszczyz
nie pionowej [3, s. 209].
Podczas monta\
u nale\
y zapewnić współosiowość wieńców kół pasowych i wałów. Bicie
kół nie mo\
e przekraczać promieniowo 0,0005 D i poosiowo 0,001 D, gdzie D - średnica koła
pasowego w mm. Koła pasowe o du\
ej masie i prędkości obwodowej powy\
ej 10 m/s
powinny być wywa\
one. Koła pasowe o prędkości obwodowej powy\
ej 6 m/s muszą być
całkowicie obrobione. Zewnętrzna powierzchnia wieńca kół pasowych do pasów płaskich
powinna być gładka, a szerokość wieńca koła pasowego powinna być większa od szerokości
pasa. Właściwy dobór długości pasa płaskiego ma du\
e znaczenie. Za długi pas mo\
e
powodować poślizg, a za krótki wyciągnięcie pasa i szybsze jego zu\
ycie. Właściwe dobranie
długości pasa jest kłopotliwe, dlatego stosuje się naprę\
acz pasa (rysunek 22).
Rys. 22. NaprÄ™\
acz pasa [3, s. 209].
MontujÄ…c naprÄ™\
acz nale\
y zwrócić uwagę na prawidłowe uło\
yskowanie krÄ…\
ka
naprÄ™\
ającego, który musi się swobodnie i bez oporu obracać. Zakładając pasy klinowe



39
nale\
y zwrócić uwagę na to, \
e pas klinowy powinien być osadzony w rowku na równi
z powierzchnią wieńca l nie dotykać dna rowka
Demonta\
przekładni pasowej przeprowadza się w odwrotnej kolejności do monta\
u.
Monta\
napędu łańcuchowego przeprowadza się z zachowaniem podobnych warunków
jak w przekładni pasowej. Przekładnia łańcuchowa składa się z kół łańcuchowych
współpracujących ze sobą za pomocą łańcucha. W czasie monta\
u napędu łańcuchowego
musi być zachowana równoległość wałów, oraz koła łańcuchowe nie mogą być względem
siebie przesunięte osiowo. Je\
eli te dwa warunki nie są zachowane, to łańcuch szybciej się
zu\
ywa oraz występuje niebezpieczeństwo jego spadania z kół podczas pracy. Nale\
y
właściwie ustalić naciąg łańcucha, który określa się wielkością zwisu biernego odcinka
łańcucha. Wielkość zwisu mierzy się za pomocą liniału i suwmiarki (rysunek 23).
Rys. 23. Sprawdzanie wielkości zwisu łańcucha [3, s. 210].
Wielkość zwisu jest zwykle podawana w instrukcji monta\
u. W przekładniach poziomych
i o pochyleniu do 45° przyjmuje siÄ™ wielkość zwisu f = 0,02 l, a w przekÅ‚adniach pionowych
f = 0,01 l. Do monta\
u łańcucha słu\
y specjalny przyrząd (rysunek 24 a), za pomocą, którego
ściąga się końce łańcucha, a następnie zakłada łącznik (rysunek 24 b). Przed monta\
em
łańcucha nale\
y sprawdzić, czy wszystkie tulejki łańcucha obracają się swobodnie na
sworzniach. Demontując łańcuch nale\
y najpierw wyjąć łącznik, a następnie zdjąć łańcuch
z kół.
Rys. 24. Zakładanie łańcucha: a) przyrząd do monta\
u łańcucha, b) łączniki łańcucha [3, s. 210].



40
Monta\
przekładni zębatych walcowych wymaga przestrzegania następujących zasad:
 wały lub osie, na których są osadzone koła zębate, muszą być dokładnie równoległe,
 zachować wymaganą odległość pomiędzy osiami współpracujących kół zębatych (zbyt
mała odległość powoduje zmniejszenie luzów międzyzębnych, co przyczynia się do szybszego
zu\
ycia zębów i ło\
ysk, a za du\
a odległość wpływa na wzrost luzów międzyzębnych,
co powoduje uderzenia podczas pracy i przyspiesza zu\
ycie zębów),
 Å‚o\
yska wałów i osi muszą być prawidłowo zmontowane,
 osie i wały powinny le\
eć w jednej płaszczyz
nie,
 odległość osi wałów, na których są osadzone współpracujące koła zębate, powinna
wynosić połowę sumy średnic podziałowych tych kół.
Przed przystÄ…pieniem do monta\
u przekładni zębatej nale\
y sprawdzić, czy osie ło\
ysk
wału są równoległe oraz czy wały le\
ą w jednej płaszczyz
nie. Następnie wał 1 z osadzonym
kołem zębatym umieszcza się na dwóch pryzmach 3, spoczywających na płycie kontrolnej 2
(rysunek 25).
Rys. 25. Sprawdzanie bicia koła zębatego osadzonego na wale [3, s. 212].
Pryzmy muszą mieć jednakową wysokość. Poziome ustawienie wału sprawdza się za pomocą
czujnika 9.
W trakcie sprawdzania ustawienia wału mierzy się tzw. bicie promieniowe koła. W luki
międzyzębne koła zębatego 4 wprowadza się sprawdzian wałeczkowy 5, który powinien
opierać się o powierzchnię zębów na średnicy podziałowej koła. Po dokonaniu pomiarów
czujnikiem 6 na całym obwodzie koła ustala się ró\
nicę wskazań czujnika, która jest miarą
bicia średnicy podziałowej koła w stosunku do osi wału. Bicie to nie mo\
e przekraczać
dopuszczalnej wielkości ustalonej w instrukcji monta\
u. Następnie, opierając wał o kieł 7,
nale\
y sprawdzić bicie osiowe koła zębatego za pomocą czujnika 8. Dopiero po wykonaniu
opisanych pomiarów mo\
na przystąpić do monta\
u wałków z kołami zębatymi w ło\
yskach
korpusu oraz sprawdzenia współpracy kół zębatych. Prawidłowość zazębiania sprawdza się
w ten sposób, \
e kilka zębów jednego ze współpracujących kół pokrywa się cienką warstwą
tuszu i wykonuje się parę obrotów. Ślady odbite na zębach drugiego koła wyznaczają
powierzchnie przylegania zębów (rysunek 26).



41
Rys. 26. Sprawdzanie prawidłowości zazębiania za pomocą tuszu [3, s. 212].
Prawidłowo współpracujące zęby pokazuje rysunek 26 a. Ślady przesunięte w kierunku
głowy zęba oznaczają za du\
ą odległość między osiami (rysunek 26 b), a w kierunku stopy
zęba oznacza zbyt małą odległość między osiami (rysunek 26 c).
Monta\
przekładni zębatych sto\
kowych wymaga stosowania następujących zasad:
 osie kół powinny le\
eć w jednej płaszczyz
nie i przecinać się w punkcie będącym
wspólnym wierzchołkiem sto\
ków podziałowych obu kół,
 tworzÄ…ce sto\
ków podziałowych obu kół współpracujących powinny się zbiegać ze sobą,
 luzy międzyzębne nale\
y zachować w granicach podanych w instrukcji monta\
u.
Przed przystÄ…pieniem do monta\
u nale\
y bardzo dokładnie sprawdzić wzajemne
poło\
enie Å‚o\
ysk wałów kół sto\
kowych porównując błędy monta\
owe do błędów
dopuszczalnych określonych w dokumentacji monta\
u. Po sprawdzeniu wzajemnego
poło\
enia Å‚o\
ysk osadzamy koła zębate na wałkach i montujemy wałki w ło\
yskach. Koła
muszą być tak zamontowane, aby ich sto\
ki podziałowe stykały się na jednej tworzącej,
a wierzchołki znajdowały się w jednym punkcie. Spełnienie tego warunku wymaga
odpowiedniego ustalenia kół w czasie monta\
u za pomocą podkładek dystansowych lub
gwintowanych tulejek i nakrętek (rysunek 27).
Rys. 27. Regulacja zazębienia kół zębatych sto\
kowych [3, s. 215].



42
Przewa\
nie jedno z kół ustala się na wymiar H, a zazębienie reguluje się przez
przesunięcie poosiowe drugiego koła. Prawidłowość wykonania monta\
u sprawdza siÄ™ przez
pomiar luzu międzyzębnego za pomocą szczelinomierza lub czujnika.
Monta\
napędów ciernych wymaga spełnienia następujących warunków:
 osie wałów napędzanego i napędzającego powinny być ustawione względem siebie
bardzo dokładnie; w przypadku sprzęgieł ciernych (rysunek 28 a, b) wały muszą być
ustawione współosiowo, przy napędzie ciernym prasy ciernej (rysunek 28 c) wały muszą
być ustawione prostopadle, a przy przekładni ciernej (rysunek 28 d) wały muszą być
poło\
one równolegle,
 współpracujące powierzchnie cierne muszą dokładnie przylegać do siebie oraz muszą być
gładkie i czyste.
W przypadku sto\
kowych sprzęgieł ciernych (rysunek 28 b), po osadzeniu na wale tarczy,
nale\
y sprawdzić współosiowość powierzchni sto\
kowych w stosunku do wału za pomocą
czujnika.
Rys. 28. Napędy cierne: a) sprzęgło cierne wielopłytkowe, b) sprzęgło cierne sto\
kowe, c) napęd prasy
ciernej, d) przekładnia cierna sto\
kowa o zmiennym przeło\
eniu. [3, s. 217].
Przyleganie współpracujących powierzchni sto\
kowych sprawdza siÄ™ za pomocÄ…
tuszu. W tym celu nanosi siÄ™ cienkÄ… warstwÄ™ tuszu na powierzchniÄ™ sto\
kową wewnętrzną
i po dociśnięciu do niej tarczy z powierzchnią sto\
kową zewnętrzną wykonuje się parę
obrotów jednym z wałków. Równomierny ślad całej powierzchni sto\
kowej zewnętrznej
świadczy
o prawidłowym monta\
u.
Montując napęd prasy ciernej (rysunek 28 c) nale\
y szczególną uwagę zwrócić na
zachowanie prostopadłości osi wału O1 względem osi wrzeciona O2 oraz współosiowości
tarcz względem wałów. Spełnienie tych warunków jest konieczne ze względu na prawidłowe
przyleganie powierzchni walcowej koła zamachowego do powierzchni tarcz napędzających.
W czasie monta\
u napędu prasy ciernej nale\
y jednocześnie regulować mechanizm
włączenia.
Przy monta\
u przekładni ciernej sto\
kowej o zmiennym przeło\
eniu (rysunek 28 d)
nale\
y zwrócić uwagę na sprawdzenie równoległości wałów 1 i 2. Następnie na tych wałach
montuje siÄ™ sto\
ki 3 i 4 na których osadza się pas skórzany 5. Przesuwanie pasa wzdłu\

tworzÄ…cych sto\
ków umo\
liwia zmianę przeło\
enia.
Monta\
przekładni ślimakowej wymaga zachowania następujących warunków:
 oś ślimaka musi być prostopadła do osi ślimacznicy,



43
 oś ślimaka musi le\
eć w osi symetrii ślimacznicy (koła ślimakowego),
 odległość pomiędzy osiami kół musi być dokładnie zachowana,
 wielkość martwego ruchu ślimaka nie mo\
e przekraczać przewidzianych granic.
Przed przystÄ…pieniem do monta\
u nale\
y sprawdzić wzajemne poło\
enie osi otworów
Å‚o\
yskowych w korpusie. W przekładniach ślimakowych zamiast luzu międzyzębnego
sprawdza się martwy ruch ślimaka, czyli największy kąt obrotu ślimaka, przy którym koło
ślimakowe pozostaje nieruchome. Wielkość martwego ruchu sprawdza się na przyrządzie
pokazanym na rysunku 29.
Wielkość kąta obrotu ślimaka w czasie martwego ruchu odczytuje się na tarczy zaopatrzonej
w podziałkę kątową. Czujnik wskazuje początek obrotu ślimacznicy. Prawidłowo zmontowana
przekładnia ślimakowa powinna dać się łatwo obracać we wszystkich poło\
eniach.
Rys. 29. Sprawdzenie prawidłowości monta\
u przekładni ślimakowej [2, s. 246].
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie znasz przekładnie stosowane w napędach mechanicznych?
2. Jakie znasz sposoby monta\
u kół na wałach?
3. W jaki sposób mo\
emy sprawdzić jakość monta\
u przekładni pasowej?
4. W jaki sposób mo\
emy sprawdzić jakość monta\
u przekładni łańcuchowej?
5. Jak sprawdzić prawidłowość działania napędów ciernych?
6. Jakie znasz warunki prawidłowego monta\
u przekładni zębatych?
7. Jak sprawdzić jakość monta\
u przekładni ślimakowej?
8. Jakich narzędzi i przyrządów pomiarowych u\
ywa siÄ™ podczas monta\
u i demonta\
u
mechanizmów napędowych?
9. Jakich narzędzi i przyrządów monta\
owych u\
ywa siÄ™ podczas monta\
u i demonta\
u
mechanizmów napędowych?



44
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz znormalizowane wymiary przekroju poprzecznego (szerokość i wysokość)
wpustów pryzmatycznych dla średnic wałów podanych w tabeli.
Średnica wału [mm] Szerokość wpustu [mm] Wysokość wpustu [mm]
10
25
40
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) przeprowadzić analizę tabeli 5 materiału nauczania,
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapisać dobrane do odpowiednich średnic wałów wymiary szerokości i wysokości
wpustu,
4) zaprezentować wykonanie ćwiczenia,
5) dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 dokumentacja przygotowana przez nauczyciela do ćwiczenia,
 długopis,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika,
 literatura z rozdziału 6.
Ćwiczenie 2
Podczas pracy przekładni łańcuchowej łańcuch często spada z kół łańcuchowych. Zapisz
w tabeli dwie ró\
ne przyczyny tej wadliwej pracy przekładni oraz sposoby usunięcia
rozpatrywanej usterki. Dokonaj usunięcia tej usterki na przekładni łańcuchowej
przygotowanej do ćwiczenia.
Przyczyny spadania łańcucha z koła Sposób usunięcia tej nieprawidłowości pracy
łańcuchowego: przekładni:



45
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeprowadzić analizę rysunku numer 21 i 23 (materiał nauczania),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) zapisać \
ądane wielkości w tabeli zadania,
4) dokonać regulacji przekładni łańcuchowej na stanowisku monta\
owym,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 dokumentacja przygotowana przez nauczyciela do ćwiczenia,
 stanowisko monta\
owe z kompletem narzędzi monta\
owych,
 komplet narzędzi kontrolno-pomiarowych,
 mechanizm z przekładnią łańcuchową,
 długopis,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.
Ćwiczenie 3
Po monta\
u sprzęgła sto\
kowego ciernego, podczas próby pracy stwierdzono następujące
usterki: zbyt du\
e drgania całego sprzęgła oraz szarpanie w łańcuchu napędowym (nierównomierne
przeniesienie napędu). Wykonaj demonta\
tego sprzęgła na części, a następnie monta\
usuwajÄ…c
stwierdzoną usterkę. Opisz błędy wykonania sprzęgła mogące być przyczyną wskazanych usterek
oraz objaśnij jak mo\
na te błędy sprawdzić(ustalić) i usterkę usunąć.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeprowadzić analizę rysunku numer 28 b (materiał nauczania),
2) zorganizować stanowisko pracy do wykonania ćwiczenia,
3) dokonać demonta\
u sprzęgła na części składowe,
4) dokonać monta\
u sprzęgła po sprawdzeniu przyczyny wadliwej pracy,
5) zapisać \
Ä…dane zale\
ności, pomiędzy dokładnością wykonania i monta\
u sprzęgła,
a jakością jego pracy,
6) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
7) dokonać oceny ćwiczenia.
Wyposa\
enie stanowiska pracy:
 papier formatu A4 z zapisanym poleceniem do zadania,
 stanowisko monta\
owe,
 sprzęgło cierne sto\
kowe,
 narzędzia monta\
owe,
 narzędzia kontrolno-pomiarowe,
 komplet części zamiennych sprzęgła,
 długopis,
 poradnik dla ucznia,
 poradnik mechanika.



46
4.4.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) wykonać monta\
połączenia wpustowego?
2) dobrać z norm wpust dla danego połączenia wpustowego?
3) określić wady i zalety połączeń wpustowych i wielowypustowych?
4) sprawdzić jakość monta\
u przekładni pasowej?
5) określić zasady jakie nale\
y spełnić podczas monta\
u przekładni kół
zębatych walcowych i sto\
kowych?
6) określić warunki prawidłowego monta\
u sprzęgieł i hamulców ciernych?
7) określić zasady prawidłowego monta\
u przekładni ślimakowej?
8) dobrać narzędzia i przyrządy do monta\
u i demonta\
u
mechanizmów napędowych?



47
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uwa\
nie instrukcjÄ™.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań o ró\
nym stopniu trudności. Są to pytania wielokrotnego wyboru.
Dla ka\
dego pytania sÄ… podane 4 odpowiedzi a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedz
jest
poprawna.
5. Za ka\
dÄ… poprawnÄ… odpowiedz
uzyskasz 1 punkt. Za błędną odpowiedz
lub jej brak
otrzymujesz 0.
6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X lub wpisując prawidłową odpowiedz
. W przypadku pomyłki nale\
y
błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem, a następnie ponownie zakreślić prawidłową
odpowiedz
.
7. Test zawiera zadania z poziomu podstawowego oraz zadania z poziomu
ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć Ci trudności, gdy\
sÄ… one na poziomie
wy\
szym ni\
pozostałe.
8. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
9. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłó\
jego rozwiÄ…zanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.
10. Po rozwiÄ…zaniu testu sprawdz
czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.
11. Na rozwiÄ…zanie testu masz 60 min.
Powodzenia!
Materiały dla ucznia:
 instrukcja,
 zestaw zadań testowych,
 karta odpowiedzi.



48
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Olej jako czynnik roboczy napędu hydraulicznego jest
a) łatwo ściśliwy i smaruje układ hydrauliczny.
b) zmienia lepkość ze zmianą temperatury i powoduje korozję.
c) powoduje samoczynne smarowanie i nie wymaga szczelnego układu.
d) powoduje samoczynne smarowanie i wymaga szczelnego układu.
2. Zamieszczony poni\
ej symbol graficzny przedstawia
a) pompę hydrauliczną o jednym kierunku przepływu i stałej wydajności.
b) pompę hydrauliczną o jednym kierunku przepływu i zmiennej wydajności.
c) silnik hydrauliczny obrotowy o stałej chłonności.
d) silnik hydrauliczny obrotowy o regulowanej chłonności.
3. Głównym zespołem pompy zębatej jest
a) para zazębiających się zębatek.
b) para zazębiających się kół zębatych.
c) zębatka zazębiająca się z kołem zębatym.
d) tłok współpracujący z cylindrem.
4. Przed nadmiernym wzrostem ciśnienia oleju w układzie hydraulicznym przedstawionym
na schemacie zabezpiecza
a) element 2.
b) element 4.
c) element 5.
d) element 6.
5. Na rysunku przedstawiono schemat funkcjonalny
a) zaworu zwrotnego.
b) zaworu ró\
nicowego.
c) rozdzielacza suwakowego.
d) silnika hydraulicznego.



49
6. Do danych technicznych silników tłokowych nie nale\
y wielkość
a) średnicy tłoka.
b) średnicy tłoczyska.
c) ciÄ™\
aru tłoka.
d) skoku tłoka.
7. PrzyczynÄ… przegrzewania siÄ™ silnika elektrycznego podczas jego pracy nie jest
a) zbyt mała moc silnika.
b) uszkodzenie układu chłodzenia silnika.
c) uszkodzenie Å‚o\
ysk silnika.
d) zbyt du\
a moc silnika.
8. Kołnierz silnika elektrycznego kołnierzowego słu\
y do
a) zamocowania silnika do korpusu maszyny.
b) przeniesienia napędu na sprzęgło.
c) przyłączenia prądu elektrycznego.
d) zabezpieczenia przed kurzem i opiłkami.
9. Powietrze jako czynnik roboczy napędu pneumatycznego jest
a) ściśliwe i wra\
liwe na przegrzanie.
b) nieściśliwe i chłodzi układ napędu.
c) ściśliwe i mo\
e chłodzić układ napędu.
d) nieściśliwe i wra\
liwe na przegrzanie.
10. Wał maszynowy powinien posiadać ściśle określony luz poosiowy, poniewa\

a) podczas pracy nagrzewa siÄ™ i jego wymiary rosnÄ….
b) podczas pracy powinien posiadać drgania wzdłu\
ne.
c) podczas pracy powinien posiadać drgania poprzeczne.
d) podczas pracy nie powinien być zbyt sztywny.
11. Podczas demonta\
u zespołu wału napędzającego pompy zębatej pokazanej na rysunku
w ostatniej kolejności będzie demontowane
a) Å‚o\
ysko lewe.
b) koło zębate.
c) skrajne Å‚o\
ysko prawe.
d) wpust pryzmatyczny.



50
12. Usuwanie luzu w Å‚o\
yskach ślizgowych sto\
kowych mo\
e odbywać się przez
a) przesuwanie współpracujących sto\
ków wzdłu\
ich osi.
b) przesuwanie współpracujących sto\
ków w kierunku poprzecznym do osi.
c) kasowanie szczeliny przez zaklepywanie sto\
ków młotkiem.
d) kasowanie szczeliny przez toczenie sto\
ków.
13. Za pomocÄ… suwmiarki mo\
na sprawdzić
a) współosiowość wałów.
b) równoległość wałów.
c) prostopadłość wałów.
d) drgania wałów.
14. Wpust powinien być najdokładniej pasowany do rowków wpustowych na wymiarze
a) szerokości wpustu.
b) wysokości wpustu.
c) długości wpustu.
d) średnicy wpustu.
15. Pas klinowy podczas współpracy z kołem pasowym powinien
a) dotykać dna rowka w kole i wystawać ponad rowek.
b) dotykać dna rowka w kole i nie wystawać ponad rowek.
c) nie dotykać dna rowka w kole i wystawać ponad rowek.
d) nie dotykać dna rowka w kole i nie wystawać ponad rowek.
16. Największe siły poosiowe (wzdłu\
osi wału) przenosi podczas pracy
a) koło pasowe .
b) ślimak.
c) ślimacznica.
d) koło łańcuchowe.
17. Na przedstawionym szkicu wielkość średnicy (d) tłoczyska cylindra napędzającego ma
wpływ na
a) wartość ciśnienia p1.
b) wartość ciśnienia p2.
c) wielkość siły R przesuwającej zespół ZR zgodnie ze zwrotem V1.
d) wielkość siły R przesuwającej zespół ZR zgodnie ze zwrotem V2.



51
18. Najkorzystniejszy układ napędowy dla obrabiarki pracującej ruchem posuwisto zwrotnym
z bardzo du\
ą siłą bez drgań i szarpnięć to
a) układ mechaniczny.
b) układ hydrauliczny.
c) układ pneumatyczny.
d) układ elektryczny.
19. Środkowanie koła zębatego zamontowanego na wale z u\
yciem połączenia wpustowego
jest realizowane przez pasowanie wymiarów
a) średnicy otworu koła ze średnicą czopa wału.
b) szerokości wpustu i szerokości rowka wpustowego wału.
c) szerokości wpustu i szerokości rowka wpustowego koła.
d) głębokości rowków i wysokości wpustu.
20. Zale\
ność pomiędzy wytrzymałością materiału wpustu i materiału, w którym wykonany
jest rowek wpustowy jest optymalna, gdy
a) materiał wpustu jest bardziej wytrzymały.
b) materiał wpustu jest mniej wytrzymały.
c) obydwa materiały posiadają tą samą wytrzymałość.
d) obydwie części są wykonane z tego samego materiału.



52
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko .............................................................
Wykonywanie monta\
u i demonta\
u mechanizmów napędowych,
hydraulicznych i pneumatycznych
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Numer
Odpowiedz
Punktacja
pytania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:



53
6. LITERATURA
1. Dreszer J.: Zarys elektrotechniki. WSiP, Warszawa 1986
2. Górecki A., Grzegórski Z.: Monta\
, naprawa i eksploatacja maszyn i urządzeń
przemysłowych. Technologia. WSiP, Warszawa 1998
3. Górecki A., Grzegórski Z.: Ślusarstwo przemysłowe i usługowe. WSiP, Warszawa 1998
4. Paderewski K.: Obrabiarki. WSiP. Warszawa 1999
5. Praca zbiorowa: Mały poradnik mechanika tom II. WNT, Warszawa 1994
6. www.totalpolska.pl
Czasopisma:
 Mechanik
 PrzeglÄ…d Mechaniczny



54