Szukaj innych materiałów:
www.matura-exit.pl
CHARAKTERYSTYKA SAMORZ
DU TERYTORIALNEGO W POLSCE
główne założenia, samorząd gminny, powiatowy i wojewódzki
Autor: Tomasz Matyja
Samorząd to forma organizacji wyodrębnionej grupy społecznej, która może dzięki przyznanej
osobowości prawnej i istnieniu odpowiednich organów i instytucji, decydować w granicach
prawa o istotnych dla siebie sprawach, działając bądz
za pośrednictwem swoich przedstawicieli
bądz
też bezpośrednio. Organy jednostek samorządu terytorialnego zajmują szczególne
miejsce w systemie organów administracji publicznej. Samorząd to zrzeszenie osób, którym
przyznaje się prawo realizacji części zadań z zakresu administracji publicznej, a skutki
realizacji tych zadań bezpośrednio ich dotyczą.
Wyróżniamy kilka rodzajów samorządu:
* terytorialny - wynikający z faktu zamieszkiwania na danym obszarze
* uczniowski  tworzony przez wszystkich uczniów danej szkoły
* zawodowy (np. lekarski)
Przy czym do danej społeczności samorządowej należy się z mocy prawa.
Samorząd terytorialny w Polsce ma długą tradycję. Został utworzony po odzyskaniu
niepodległości w 1918 r. i do wybuchu II wojny światowej (po zreorganizowaniu w 1933 r.)
istniał na szczeblu gminy. Zlikwidowany w 1950 r. został po długiej przerwie przywrócony 8
marca 1990 r. ustawą o samorządzie terytorialnym (obecnie: o samorządzie gminnym). Drugą
ustawą stanowiącą jego podstawę prawną jest ustawa z 24 lipca 1998 r. o wprowadzeniu
zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa (na gminy, powiaty i
województwa).
1 stycznia 1999 r. nastąpiło rozszerzenie samorządu terytorialnego na nowo utworzone
jednostki podziału terytorialnego - powiaty i województwa.
Dziś na podstawie istniejących uregulowań prawnych wyróżniamy w Polsce trzy rodzaje
samorządu terytorialnego:
" zasadniczy  powstaje dla organów o kompetencjach ogólnych, czyli dla
terenowych organów administracji rządowej i dla organów samorządu
terytorialnego
" pomocniczy  dokonywany jest dla wyodrębnienia organów pełniących funkcję pomocniczą
w realizacji zadań ogólnych, np. dzielnice, osiedla, sołectwa
" specjalne  dla realizacji zadań, których wciągnięcie w zakres kompetencji podziału
zasadniczego jest niemożliwe bądz
bezcelowe, np. samorządy administracji morskiej, lasów
państwowych.
Celem twórców istniejącego w Polsce samorządu było realne oddanie w ręce wspólnot
lokalnych zadań ich dotyczących. Przyjęto więc, że relacje państwo-samorządy opierać się
będą na zasadzie subsydiarności (pomocniczości) sięgającej swymi korzeniami nauki
społecznej Kościoła. Głosi ona, że wszelkie decyzje powinny zapadać na szczeblu możliwie
najbliższym obywatelom, a więc raczej w gminach, regionach itp. niż w centrum
administracyjno-rządowym; zbiorowości większe, bardziej zorganizowane, powinny
interweniować w danej sprawie jedynie wówczas, gdy ich działania będą dużo skuteczniejsze
- 1 -
Szukaj innych materiałów:
www.matura-exit.pl
niż działania zbiorowości mniejszych. Wedle założeń zasady subsydiarności istnieje
domniemanie kompetencji dla organów podstawowej jednostki samorządowej, czyli gminy-
gmina wykonuje wszystkie zadania samorządu terytorialnego o znaczeniu lokalnym, nie
zastrzeżone w ustawach dla innych jego jednostek. Tą, jakże ważną dla funkcjonowania
samorządu terytorialnego, zasadę zawiera artykuł 163. Konstytucji RP z 2. kwietnia 1997 roku:
 Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub
ustawy dla organów innych władz publicznych .
Obowiązująca Konstytucja RP obszernie pisze o samorządzie terytorialnym w Polsce - kwestii
tej poświęcony jest cały VII. jej rozdział. Pierwszy artykuł rozdziału  SAMORZ
D
TERYTORIALNY jest niezwykle ważny, gdyż odnosi się do wspomnianej już zasady
subsydiarności, natomiast trzeci ustęp artykułu następnego określa wypływające z niej
założenie o domniemaniu kompetencji gminy-  podstawowej jednostki samorządu
terytorialnego (art. 164, ust. 1). Artykuł 165. Konstytucji podkreśla kolejną, istotną sprawę-
fakt posiadania przez jednostki samorządu terytorialnego osobowości prawnej. Jednostkom
tym przysługuje bowiem prawo własności i inne prawa majątkowe; o ich autonomiczności
świadczy też fakt, że ich samodzielność podlega ochronie sądowej. W kwestii zadań
publicznych wykonywanych przez jednostki samorządu, Konstytucja dzieli je na zadania
własne i zlecone przez ustawę (np. prowadzenie ewidencji ludności). Natomiast zgonie z
ustępem trzecim artykułu 166. spory kompetencyjne między organami samorządu
terytorialnego i administracji rządowej mają rozstrzygać sądy administracyjne. Artykuł 167.
porusza sprawę dochodów jednostek samorządu, którym  zapewnia się udział w dochodach
publicznych odpowiednio do przypadających im zadań . I tak, możliwe z
ródła dochodów
jednostek samorządu Konstytucja rozróżnia: dochody własne, subwencje ogólne oraz dotacje
celowe z budżetu państwa. Jednostki samorządu mają ponadto prawo do ustalania wysokości
podatków i opłat lokalnych. Według artykułu 169. jednostki samorządu terytorialnego
wykonują zadania za pośrednictwem organów stanowiących (określających ich ustrój
wewnętrzny) i wykonawczych; zgodnie z ustępem drugim tego artykułu  wybory do organów
stanowiących są powszechne, równe, bezpośrednie i odbywają się w głosowaniu tajnym .
Następnie, czytamy w Konstytucji o referendum, jako o formie decydowania członków
wspólnoty samorządowej o sprawach jej dotyczących. W drodze referendum mogą oni odwołać
pochodzący z wyborów bezpośrednich organ samorządu. Przedostatni artykuł omawianego
rozdziału poświęcony jest organizacji nadzoru  z punktu wodzenia legalności nad
samorządem terytorialnym. Jako organami nadzoru Konstytucja wymienia: Prezesa Rady
Ministrów (na jego wniosek Sejm może rozwiązać organ stanowiący samorządu naruszający
Konstytucję lub ustawy) i wojewodów, a w zakresie spraw budżetowych- regionalne izby
obrachunkowe. Na koniec tego rozdziału Konstytucji wspomniane są jeszcze dwa prawa
jednostek samorządu terytorialnego- prawo do zrzeszania się a także prawo przystępowania do
międzynarodowych zrzeszeń społeczności lokalnych i regionalnych oraz współpracy ze
społecznościami lokalnymi i regionalnymi innych państw.
SAMORZ
D GMINNY
Gmina to prawnie zorganizowany terytorialny związek osób określony w ustawie o samorządzie
gminnym jako wspólnota samorządowa.
Gmina jest podstawowym ogniwem samorządu terytorialnego w Polsce (art. 164 ust. 1);
samorząd terytorialny na szczeblu gminy musi istnieć. Gminie przysługuje domniemanie
kompetencji (zasada ta odnosi się do relacji gminy z terenowymi organami administracji
rządowej, jak i z innymi strukturami samorządu terytorialnego). Gmina wykonuje więc
wszystkie zadania samorządu terytorialnego o znaczeniu lokalnym, nie zastrzeżone w ustawach
dla innych jego jednostek, a w razie wątpliwości, do kogo należy dane zadanie, należy przyjąć
- 2 -
Szukaj innych materiałów:
www.matura-exit.pl
zasadę domniemania kompetencji gminy.
Gmina jest w strukturze państwa wyodrębnionym podmiotem prawa i bierze udział w
sprawowaniu władzy publicznej (administracji publicznej).
Gmina wykonuje zadania własne, mające na celu zaspokojenie zbiorowych potrzeb wspólnoty
gminnej. Należą do nich zadania z zakresu:
infrastruktury technicznej gminy (gminne drogi, ulice, wodociągi itd.)
infrastruktury społecznej (oświata, kultura, ochrona zdrowia itd.)
porządku i bezpieczeństwa publicznego (np. organizacja ruchu drogowego)
ładu przestrzennego i ekologicznego (np. ochrona środowiska)
Gmina wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną odpowiedzialność. Jej
samodzielność w realizacji tych zadań jest jednak ograniczona poprzez instytucję
obowiązkowych zadań publicznych, od których gmina nie może się uchylić. Organy państwowe
mogą badać legalność działań samorządu w zakresie zadań własnych; aby gmina mogła im
sprostać została jej przyznana osobowość prawna.
Ponadto gmina musi wykonywać zadania zlecone z zakresu administracji rządowej. Te zadania
gmina wykonuje niesamodzielnie- po zapewnieniu środków finansowych przez administrację i
w jej imieniu. Kwestie sporne między gminą a administracja rządową rozstrzygają sądy.
Pierwotnym adresatem norm kompetencyjnych w gminie jest wspólnota samorządowa, którą z
mocy prawa tworzą wszyscy jej mieszkańcy. Podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w
głosowaniu wyborczym, w referendum, w drodze konsultacji z mieszkańcami gminy oraz za
pośrednictwem organów gminy (rada gminy i zarząd gminy).
WA
ADZE GMINY:
referendum gminne  jest formą bezpośredniego sprawowania władzy. Przeprowadzany na
podstawie decyzji rady gminy lub na wniosek co najmniej 10% mieszkańców uprawnionych do
głosowania. Może w nim wziąć udział każdy pełnoletni mieszkaniec gminy posiadający polskie
obywatelstwo. Referendum jest ważne, jeśli wzięło w nim udział co najmniej 30%
uprawnionych.
rada gminy  to organ uchwałodawczy i kontrolny. Artykuł 18. ustawy o samorządzie
gminnym przyjmuje domniemanie właściwości rady gminy. Do wyłącznej właściwości rady
gminy należą sprawy organizacyjne (np. uchwalanie budżetu gminy), finansowo- majątkowe
(np. zaciąganie długoterminowych pożyczek), osobowe (wybór i odwoływanie zarządu gminy)
i kierowniczo- kontrolne (określanie kierunków działania zarządu). W celu realizacji zadań
może powoływać komisje stałe lub doraz
ne. Szczególne miejsce ma komisja rewizyjna
badająca działania zarządu i podległych mu jednostek.
zarząd gminy  Do czasu wejścia w życie ordynacji wyborczej do samorządu terytorialnego,
na podstawie której wójtów, burmistrzów, prezydentów miast, starostów i marszałków
województwa wybiera się w wyborach powszechnych, zarządy pełniły funkcję organów
wykonawczych gminy. W ich skład wchodziło od 3 do 7 osób wybieranych bądz
ze składu rady
gminy bądz
spoza jej grona. Zarząd wykonywał uchwały rady gminy oraz zadania gminy
określone przepisami prawa. Do jego zadań należały głównie przygotowywanie projektów
uchwał rady i określanie sposobu ich wykonywania. Zarząd wykonując zadania własne gminy
podlegał wyłącznie radzie gminy, natomiast w przypadku zadań zleconych administracji
rządowej podlegał również wojewodzie. Zarząd gminy wykonywał zadania przy pomocy urzędu
gminy. Od czasu wejścia w życie nowej ordynacji, kiedy to wójtowie, burmistrzowie i
- 3 -
Szukaj innych materiałów:
www.matura-exit.pl
prezydenci miast wybierani są przez społęczność lokalną, to właśnie oni przejęli funkcję
zarządu.
SAMORZ
D POWIATOWY
Powiat stanowi lokalną wspólnotę samorządową oraz odpowiednie terytorium.
Ustawa o samorządzie powiatowym ustanawia dwie kategorie powiatów. Powiat to zasadnicza
jednostka podziału terytorialnego obejmująca całe obszary graniczących ze sobą gmin ( powiat
ziemski) lub cały obszar miasta (miasto na prawach powiatu).
Powiat wykonuje zadania publiczne o charakterze ponadgminnym w zakresie:
infrastruktury społecznej (np. edukacja publiczna, ochrona zdrowia)
infrastruktury technicznej (np. transport i drogi publiczne)
porządku i bezpieczeństwa publicznego (np. ochrona przeciwpowodziowa)
ładu przestrzennego i ekologicznego (np. geodezja, kartografia).
Samorząd powiatowy wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną
odpowiedzialność, dysponuje mianem powiatowym i prowadzi samodzielną gospodarkę
finansową. Posiada osobowość prawną. Zakres jego działania nie może naruszać zakresu
działania gmin.
Powiatowa (lokalna) wspólnota samorządowa podejmuje rozstrzygnięcia bezpośrednio w
głosowaniu wyborczym oraz w referendum, a także za pośrednictwem organów powiatu,
którymi są rada powiatu i zarząd powiatu.
WA
ADZE POWIATU:
referendum powiatowe - podejmuje decyzje w każdej ważnej sprawie mieszczącej się w
zakresie działań powiatu (z inicjatywy rady powiatu). Musi być przeprowadzone, gdy z
wnioskiem o jego przeprowadzenie wystąpi 10% mieszkańców powiatu uprawnionych do
głosowania i jest ważne, jeśli wzięło w nim udział 30% uprawnionych.
rada powiatu  stanowiący i kontrolny organ powiatu wybierany w bezpośrednim i
powszechnym głosowaniu wyborczym. Do wyłącznej właściwości powiatu należą uprawnienia:
prawotwórcze (np. stanowienie aktów prawa miejscowego), organizacyjne (np. wyposażenie
powiatowych jednostek organizacyjnych w majątek), planistyczne (uchwalanie budżetu
powiatu), a także finansowo- majątkowe, osobowe i kierowniczo- kontrolne.
zarząd powiatu  organ wykonawczy powiatu. W jego skład wchodzą: przewodniczący-
starosta (jest zwierzchnikiem służbowych pracowników starostwa, kierowników powiatowych
jednostek organizacyjnych, powiatowych służb, inspekcji i straży- razem tworzą powiatową
administrację zespoloną- kieruje bieżącymi sprawami powiatu i reprezentuje go na zewnątrz)
oraz pozostali członkowi w liczbie od 3 do 5 osób, w tym wicestarosta, wybrani przez radę
powiatu. Zarząd wykonuje uchwały rady powiatu i zadania określone przepisami prawa. Do
jego zadań należy głównie: przygotowywanie projektów uchwał rady i ich wykonywanie,
gospodarowanie mieniem i budżetem powiatu. W realizacji zadań zarząd podlega jedynie
radzie powiatu wyznaczającej kierunki jego działania.
SAMORZ
D WOJEWÓDZKI
Województwa są największymi jednostkami samorządu terytorialnego, nie naruszającymi
- 4 -
Szukaj innych materiałów:
www.matura-exit.pl
samodzielności powiatów i gmin.
Terytorium Polski podzielone jest obecnie na 16 województw.
Samorząd terytorialny na szczeblu województwa jest w Polsce instytucją nową, utworzoną
1 stycznia 1999 r. Do zakresu działania samorządu województwa należy wykonywanie zadań
publicznym o charakterze wojewódzkim niezastrzeżonych ustawami na rzecz organów
administracji rządowej.
Samorząd województwa wykonuje zadania o charakterze regionalnym w zakresie:
infrastruktury technicznej, infrastruktury społecznej, bezpieczeństwa publicznego oraz ładu
przestrzennego i ekologicznego.
Samorząd województwa wykonuje zadania publiczne we własnym imieniu i na własną
odpowiedzialność, dysponuje mieniem powiatowym i prowadzi samodzielną gospodarkę
finansową. Posiada osobowość prawną.
Wojewódzka wspólnota samorządowa wykonuje zdania w głosowaniu powszechnym, a także za
pośrednictwem organów samorządu województwa.
WA
ADZE WOJEWÓDZTWA:
sejmik województwa  organ kontrolny i stanowiący, wybierany w powszechnym
i bezpośrednim głosowaniu wyborczym. Do jego wyłącznej właściwości należą uprawnienia:
prawotwórcze, organizacyjne, planistyczne, a także finansowo- majątkowe, osobowe
i kierowniczo- kontrolne (analogiczne do uprawnień rady powiatu).
referendum wojewódzkie - podejmuje decyzje w każdej ważnej sprawie mieszczącej się w
zakresie działań województwa (z inicjatywy sejmiku województwa). Musi być przeprowadzone,
gdy z wnioskiem o jego przeprowadzenie wystąpi 10% mieszkańców powiatu uprawnionych do
głosowania i jest ważne, jeśli wzięło w nim udział 30% uprawnionych. W sprawie odwołania
sejmiku województwa przed upływem kadencji rozstrzyga się wyłącznie w drodze referendum
wojewódzkiego.
zarząd województwa - kolegialny organ wykonawczy województwa. W jego pięcioosobowy
skład wchodzą: marszałek województwa (wybierany przez sejmik spośród radnych; realizuje
zadania województwa w różnych formach prawnych; organizuje pracę zarządu - jako jego
przewodniczący - i urzędu marszałkowskiego - jako jego kierownik), 1 do 2
wiceprzewodniczących oraz pozostali członkowie wybierani na wniosek marszałka Zarząd
wykonuje zadania województwa nie zastrzeżone na rzecz sejmiku i wojewódzkich
samorządowych jednostek organizacyjnych. Do jego zadań należy na przykład:
przygotowywanie projektów oraz wykonywanie budżetu województwa, koordynowanie
i kontrolowanie działalności jednostek organizacyjnych. Zadania wykonuje przy pomocy urzędu
marszałkowskiego i wojewódzkich samorządowych jednostek organizacyjnych lub
wojewódzkich osób prawnych. Zasady i tryb jego działania określa statut województwa.
- 5 -