J. M. Łotman

Sztuka jako język



sztuka jest jednym ze środków komunikacji → urzeczywistnia związek między nadawcą i odbiorcą



wszelki system służący do komunikacji może być określony jako język



dyrektywa, że język ma zakładać komunikację w społeczeństwie ludzkim jest do podważenia (np. zwierzęta)



językami nie są natomiast systemy komunikacji wewnątrz jednostki (np. układ nerwowy)



języki to zarówno niemiecki, francuski, jak i obyczaje, rytuały, wyobrażenia religijne, kino, teatr, muzyka, malarstwo



każdy język posługuje się znakami, które składają się na jego słownik – każdy język posiada reguły łączenia tych
znaków – każdy język jest określoną strukturą, której właściwością jest hierarchiczność
1) wyodrębnić w sztuce to, co spokrewnia ją z wszelkimi językami
2) wyodrębnić w sztuce to,

co jest jej właściwe jako szczególnemu językowi i różni ją od innych systemów tego typu



język: wszelki system komunikacji posługujący się znakami uporządkowanymi w szczególny sposób



wg powyższego języki będą się różnić:
1) od systemów nie służących jako środki komunikacji → pozwala odróżnić język od tych form działalności

ludzkiej, które nie są bezpośrednio i celowo powiązane systemów gromadzeniem i przekazywaniem informacji

2) od systemów służących jako środki komunikacji, ale nie posługujących się znakami → pozwala wprowadzić

rozróżnienie: komunikacja znakowa istniejąca gł. między jednostkami; komunikacja pozaznakowa istniejąca
między systemami wewnątrz organizmu
 pojęcie „jednostka” można zastąpić „nadającym komunikat” i „odbierającym komunikat” → pozwoli to

włączyć do schematu te przypadki, gdy język wiąże nie dwie jednostki, lecz dwa inne nadające / odbierające
urządzenia; zdarza się też że nadawcą i odbiorcą jest ta sama jednostka (notes) → informacja nadawana jest
wtedy nie w przestrzeni, lecz w czasie i jest środkiem samoorganizacji jednostki

3) od systemów będących środkami komunikacji i posługujących się wcale albo prawie wcale nieuporządkowanymi

znakami → odzieli języki od tych schematów, którymi zajmuje się pragmalingwistyka (mimika, gesty)

a) języki naturalne
b) języki sztuczne
c) języki wtórne – struktury komunikacyjne nadbudowane nad poziomem naturalnojęzykowym

 sztuka jest wtórnym systemem modelującym – posługuje się językiem naturalnym jako materiałem
 język naturalny jest nie tylko jednym z najwcześniejszych, lecz też najpotężniejszym systemem komunikacji

w zbiorowości ludzkiej

 wtórne systemy modelujące mają budowę typu języka → nie znaczy to, że odtwarzają wszystkie strony

języków naturalnych (np. muzyka – brak związków semantycznych)



wyodrębnienie związków syntagmatycznych i paradygmatycznych paradygmatycznych malarstwie pozwala widzieć

w tych gałęziach sztuki konstrukcji typu językowego



świadomość człowieka jest świadomością językową → wszystkie postaci nadbudowanych nad świadomością modeli
mogą być określane jako wtórne systemy modelujące



sztuka może być opisana jako pewien język wtórny, a dzieło sztuki jako tekst w tym języku



istnieje nieodłączność idei poetyckiej od szczególnej, odpowiadającej jej struktury tekstu, szczególnego języka sztuki



każda myśl jest nowa, ponieważ otacza ją i kształtuje ją coś nowego, mogą mieć wspólną treść, ale to dowodzi,
że treść bez formy nie istnieje

1



złożoność struktur jest zależna wprost proporcjonalnie do złożoności przekazywanej informacji



w zbudowanym prawidłowo systemie semiotycznym nie może być zbytecznej, nieusprawiedliwionej złożoności



mowa poetycka jest strukturą złożoną (znacznie bardziej niż język naturalny)



gdyby liczba informacji zawartych w mowie poetyckiej była jednakowa jak w mowie potocznej, to mowa artystyczna
straciłaby prawo istnienia i obumarłaby



złożona struktura artystyczna zbudowana z materiału językowego, pozwala przekazać taką liczbę informacji, której
nie można przekazać za pomocą środków elementarnej struktury właściwej



praktykowana w szkołach metoda rozdzielania analizy i interpretacji jest szkodliwa dla wiersza



myśl pisarza realizuje się w określonej strukturze artystycznej jest od niej nieodłączna



myśl artystyczna realizuje się poprzez strukturę i nie istnieje poza nią



określenie „forma odpowiada treści” niedostatecznie dokładnie odzwierciedla relację między strukturą i ideą →
zauważył to już Jurij Tynianow



idea nie jest zawarta w jakiś cytatach, ale wyraża się w całej strukturze artystycznej, idea artystyczna poza struktura
jest nie do pomyślenia



dualizm formy i treści powinno zastąpić pojęcie idei realizującej się w adekwatnej strukturze strukturze nie
istniejącej poza tą strukturą



zmieniona struktura przekaże odbiorcy inną ideę

1

Aleksander Błok, 1917 r

sztuka wśród innych systemów znaku



w każdym akcie komunikacji uczestniczy nadawca i odbiorca informacji; nie każdy komunikat jest odbierany → aby
odbiorca zrozumiał nadawcę komunikatu, konieczne jest istnienie wspólnego pośrednika – języka



różnice powstaną z powodu materializacji tego innego elementu lub jego elementu, a podobieństwa – jako wynik
jednakowego miejsca w systemie



to, co wspólne różnym wzajemnie równoważnym wariantom, będzie ich inwariantem → dwa różne aspekty systemu
komunikacyjnego:

1) strumień odrębnych komunikatów wcielonych w tę lub inną substancję – mowa (parole)
2) abstrakcyjny system relacji inwariantnych – język (langue)



nośnikami określonych znaczeń są jednostki języka, proces rozumienia polega na tym, że komunikat słowny w
świadomości odbiorcy jest utożsamiany z jego językowym inwariantem; jedne elementy tekstu są znaczące, a inne
odrzucane w świadomości odbiorcy jako nieistotne → język staje się kodem



można utożsamić podział systemu języka na „mowę” i „język” w lingwistyce z podziałem na „komunikat” i „ kod” w
teorii informacji



w procesie przekazywania informacji faktycznie wykorzystywane są dwa kody: szyfrujący i deszyfrujący komunikat



sztuka to system komunikacyjny



sztuka jest jednym ze środków masowej komunikacji – aby odebrać informację przekazywaną środkami, którymi
dysponuje sztuka, trzeba władać jej językiem



każdy język jest systemem nie tylko komunikacyjnym, ale i modelującym: obie funkcje są związane nierozerwalnie



nie tylko „znaki-nazwy” lecz także „znaki-spójniki” odgrywają rolę modelującą i odwrotnie – każdy system modelujący
może odgrywać rolę komunikacyjną



jeśli dzieło sztuki i czymś powiadamia, służy celom komunikacji, to można w nim wyodrębnić:

1) komunikat – to, co jest nim przekazywane
2) język- określony, wspólny nadawcy i odbiorcy abstrakcyjny system, który czyni akt komunikacji możliwym



język dzieła jest dany, istnieje przed stworzeniem konkretnego tekstu i jest jednakowy dla obu biegunów komunikacji



komunikat to ta informacja, która powstaje w danym tekście



sztuki nie daje się oddzielić od poszukiwań prawdy, ale „prawdziwość języka” i „prawdziwość komunikatu” to zasadniczo
dwa inne pojęcia



stwierdzenie prawdziwości lub fałszywości powinno być poprzedzone pytaniem oto, co jest oceniane: język czy komunikat



kultura jest zainteresowana wielojęzycznością, dlatego sztuka w toku rozwoju odrzuca przestarzałe komunikaty, ale chroni
w pamięci języki artystyczne minionych epok



ważne jest określenie tego, co się bada – ogólny język artystyczny epoki, czy określony komunikat przekazany w tym
języku; nierozdzielnie tych dwóch aspektów prowadzi do pomieszania



nie można jednak nie zauważyć głębokich różnic między wzajemnymi relacjami tych aspektów w artystycznym i
nieartystycznym sposobie komunikacji, oraz na fakt utożsamiania problemów specyfiki języka z zawartością
przekazywanej informacji



każdy język naturalny składa się ze znaków charakteryzujących się obecnością określonej treści pozajęzykowej i
elementów syntagmatycznych, których treść ma także charakter immanentny, formalny; istnieje wzajemne przenikanie, ale
proces dyfuzji jest niemalże niezauważalny



w sztuce jest inaczej – występuje stała tendencja do formalizacji elementów treściowych



dążenie do uznania za znaczące wszystkiego w tekście artystycznym jest tak silne, ze uważamy, iż w dziele nie ma niczego
przypadkowego



powstaje pytanie: czy nie upada twierdzenie, że analiza strukturalna usuwa dualizm rozważania tekstu artystycznego z
punktu widzenia formy i treści?



język dzieła artystycznego nie jest „formą”, jeśli rozumiemy przez to wyobrażenie czegoś zewnętrznego w stosunku do
treści nosiącej ładunek informacyjny



język tekstu artystycznego jest w swej istocie określonym artystycznym modelem świata i w tym sensie niesie informację



komunikat artystyczny tworzy artystyczny model jakiegoś konkretnego zjawiska – język artystyczny modeluje uniwersum
→ badanie języka artystycznego dzieł sztuki daje pewna indywidualną normę komunikacji estetycznej oraz odtwarza
model świata w jego najogólniejszych zarysach



wybór określonego gatunku lub stylu jest też wyborem języka, w którym pisarz mówi do czytelnika



język danej nauki jest dla niej jedyny, związany ze szczególnym, właściwym jej przedmiotem i aspektem



język naturalny dopuszcza przekład, który jest właściwością społeczności; w jego obrębie jest zawarta hierarchia stylów,
która pozwala wyłożyć treść tego samego komunikatu z różnych pragmatycznych punktów widzenia; zbudowany tak język
modeluje więc także punkt widzenia obserwatora



w języku sztuki trwa walka miedzy przekonaniem o jedności języka, a przekonaniem o możliwości wyboru między
artystycznymi systemami komunikacyjnymi



tam, gdzie istnieje tylko jeden możliwy język, nie powstaje problem zgodności-niezgodności jego modelującej istoty z
autorskim modelem świata



im większa jest potencjalna możliwość wyboru, tym więcej informacji niesie sobą sama struktura języka i tym
wyraźniejszy jest jego stosunek do tego lub innego modelu świata



język sztuki modeluje najbardziej ogólne aspekty obrazu świata, więc w wielu przypadkach właśnie on będzie podstawową
treścią dzieła, może stać się jego komunikatem – tekst jest „zamknięty”



język sztuki nie może być utożsamiany z tradycyjnym pojęciem formy



wartość informacyjna języka i komunikatu danych w tym samym tekście zmienia się w zależności od struktury kodu
czytelnika, jego wymagań i oczekiwań



w momencie odbioru tekstu artystycznego jesteśmy skłonni odczuwać liczne aspekty tego języka także jako komunikat –
elementy formalne semantyzują się – to co jest właściwe systemowi ogólnokomunikacyjnemu, odbierane jest jako cecha
indywidualna



gdy dzieło zawrze się w doświadczeniu artystycznym ludzkości, to staje się językiem, to co było przypadkową treścią,
staje się kodem dla następców