Woźniaczko Czeczott Joanna Macierzyństwo non‑fiction (2012)

Joanna Woźniczko ‑Czeczott

Macierzyństwo non ‑fiction

Relacja z przewrotu domowego

Z rysunkami Marianny Sztymy

Projekt okładki i rysunki w środku tomu MARIANNA SZTYMA

Fotografia Autorki © by BARBARA PIOTROWSKA
Copyright © by JOANNA WOŹNICZKO-CZECZOTT, 2012
Redakcja MAGDALENA BUDZIŃSKA

Korekty Alicja Listwan / d2d.pl,

Magdalena Kędzierska-Zaporowska / d2d.pl

Projekt typograficzny, redakcja techniczna i skład ROBERT OLEŚ / D2D.PL

ISBN 978-83-7536-417-0

Cena: 29 zł

Córce, Mężowi i Mamie –

bez nich nic by się nie urodziło

Już w ciąży przeczuwałam, że istnieje. I że lepiej opanować

go przed rozwiązaniem. Słowniczek obsługi dziecka. Ten,
którym biegle posługują się młodzi rodzice, a który niewta‑
jemniczonym (a przynajmniej ciężarnej mnie) do złudzenia
przypominał chińszczyznę.

Chodziłam więc na przyśpieszone kursy do koleżanek

matek z podróbką moleskine’a w torbie i zamiast reporter‑
skich treści zapisywałam w notesie obce słowa.

Linomag, emmaljunga, oilatum.

Tantum rosa, frida, bugaboo.

Octenisept, weleda, baby sense.
Et cetera, et cetera, et cetera.

Myliły mi się kremy do pupy z markami wózków, a te

z kolei – z przyrządami do wyciągania niemowlętom glu‑
tów z nosa. Nazwa płynu do kąpieli pojawiała się w każdym
zestawie, co dowodziło, że kompletnie nie umiałam zapa‑
miętać oczywistego dziś słówka „oilatum”.

A i tak później się okazało, że udało mi się zebrać zale‑

dwie niewielki zestaw nazw z branży apteczno ‑gadżetowo‑

‑kosmetycznej. Prawdziwy zaś słowniczek rewolucji, która

dokonuje się w życiu kobiety po urodzeniu dziecka, obej‑

muje pojęcia o wiele szersze i bardziej złożone. I w dodatku

składa się głównie ze słów dobrze znanych wcześniej, ale
radykalnie przedefiniowanych.

Nauczyłam się rozumieć je na nowo. Poznawałam je

w wielkim mozole. Ich opis to wypadkowa doświadczeń

moich i moich najbliższych. Słowniczek macierzyństwa bez
fikcji. Nieobiektywny, nierzetelny, niesprawdzony w nieza‑
leżnych źródłach i pisany w dużych emocjach. Nieprofesjo‑
nalny – ale prawdziwy. Oto on.

Motta do poszczególnych rozdziałów znalazłam u Stani‑

sława Jerzego Leca. Resztę (niemal w całości) spisałam
między dziewiątym a dwunastym miesiącem życia naszej
pierworodnej. Wylewało się to ze mnie strumieniem na
anonimowym blogu. Dziś wiele spraw widzę inaczej, do

wielu innych przywykłam. Na pewno jednak zrozumiałam,
że w bólach rodzi się nie tylko dziecko, lecz także matka.

Oto zapis tego porodu.

RYS I: „NIE MARNUJCIE ENERGII ZRODZONEJ ZE

STACZANIA SIĘ”

Słowniczek rewolucji: klan

Zmowa, zmowa panuje wśród kobiet. Zmowa milczenia.

Jestem matką, jakich dziesiątki można zobaczyć z wóz‑

kami w parkach. Przeciętnie miła, przeciętnie ładna, nie‑
brzydko ubrana, z tłustym, wychuchanym bobasem. On
jest przeważnie zadowolony. Ja przeważnie też. Gdy spo‑
tykam inne matki, rozmawiamy o ząbkach, karmieniach
i zdobyczach rozwojowych. X już pełza, Y robi „pa, pa”.

Z pomalował dzisiaj kocyk flamastrem. Łobuziaczek, ale

to przecież rozkoszne.

Tutaj napiszę wszystko, o czym nie mówi się nad pia‑

skownicą.

Że macierzyństwo to koniec dawnego życia.
Że mam dojmujące poczucie wolności utraconej na

zawsze.

Że dziecko to same trudne okresy. Skończy się jeden, za‑

czyna drugi. Po horrorze połogu – horror niespania. Po tru‑
dach ząbkowania – gehenna urazówki pierwszych kroków.

Po ogołoceniu mieszkania, gdy dziecko staje się mobilne –

rozniesienie mieszkania, gdy wchodzi w okres gejzeru ener‑
getycznego. Po buncie dwulatka – bunt trzylatka. I tak aż do
emerytury. „Najgorsze jest pierwsze sześćdziesiąt lat” – tak
mawia mama mojego męża.

Ten tekst zaczęłam pisać, gdy po dziewięciu miesiącach

macierzyństwa skończyły mi się hormony euforii. Notuję
po to, by zdiagnozować, co się ze mną stało, i by do woli

się powyżalać. Ale też dlatego że, gdy po naszym ślubie
dzieciaci zadawali sakramentalne pytanie: „A kiedy wy?”,
nikt mi nie powiedział, na co mam się szykować.

Dzieciaci tworzą klan. Mają wspólne tematy (dzieci),
wspólne zainteresowania (dzieci) i wspólne doświadcze‑

nie utraty wolności (na rzecz dzieci). O tym ostatnim
mówi się oczywiście najrzadziej. W końcu człowiek po
urodzeniu dziecka zupełnie się zmienia. Priorytety wy‑

wracają mu się do góry nogami. Na wolność nie może

sobie pozwolić tak dalece, że nawet nie mówi o tym, że
ją stracił.

Gdy na klan spojrzy się trochę z dystansu, można nabrać

przeświadczenia, że jego członków łączy jedno przekona‑
nie: w sz y s c y p ow i n n i m ie ć d z ie c i. Pamiętacie te
argumenty? Macierzyństwo pozwala przejść na wyższy po‑
ziom świadomości. Dopełnić związek. Dojrzeć. Lepiej po‑
znać siebie. Macierzyństwo wyzwala kobiecość. Bez dzieci
byłoby tak pusto.

Mądre i kuszące, prawda?
– Ale ja nie wyobrażam sobie roku bez wakacji z pleca‑

kiem – zwierzyłam się kiedyś parze z klanu, słysząc już
uszyma duszy, jak oskarżają mnie o egocentryzm. – To
dla mnie superważne. Tak ładuję baterie na wiele miesięcy.

Jak mam pojechać w dzikie kraje z dzieciakiem? – pytałam

niczym głupia.

– Samo macierzyństwo jest jak podróż w nieznane – od‑

powiedział T. – Dziecko pozwala ci podróżować w głąb
siebie. To bardziej fascynujące niż wyjazd.

– Znam parę, która podróżowała z niemowlęciem – do‑

dała K. – Dziecko wcale nie musi cię ograniczać.

Nie wiedziałam jeszcze wtedy, że T. i K. należą do klanu.

A klan ma jedno pragnienie: wciągnąć cię do środka. Prze‑

ciągnąć na dobrą stronę mocy. Wyrwać z oków jałowego

życia wypełnionego pracą (zła kariera), życiem towarzyskim

(pustka, pustka) i bzdurami typu marzenia o podróżach
w nieznane (po co to komu?).

Wszyscy z klanu kibicują tym, którzy mogliby do niego

wstąpić. Jesteś w ciąży? Hurrra! Bijemy brawo, wznosimy

toast (ty już nie) i umawiamy się na wspólne spacerki

w parku (wow! macierzyństwo to spacerki w parku, my‑
ślisz za chęcona).

X i Y nie mogą zajść w ciążę? Biedni, trzymamy kciuki,

na pewno im się uda.

XX i YY nie chcą jeszcze mieć dzieci? Cóż, poczekamy, aż

dojrzeją, a gdyby mieli kłopoty z decyzją – służymy radami
takimi jak te w kwestii podróży z plecakiem.

To przecież my byliśmy parą, która długo nie chciała mieć

dzieci. Pamiętam tuziny takich rozmów.

– Boję się, że przestanę móc chodzić do teatru – zwierza‑

łam się na przykład.

– Bzdura, babcia zostanie z dzieckiem – zapewniali z op‑

tymizmem ci z klanu.

Od dziewięciu miesięcy nie byłam w teatrze.

– Boję się, że przestanę chodzić na imprezy – tłuma‑

czyłam.

– No co ty, przecież w nocy dziecko śpi – przekonywali.

Większość imprez, w których brałam udział w ciągu

ostatnich dziewięciu miesięcy, odbyła się między jedena‑
stą a osiemnastą.

– Boję się, że ucierpią relacje, na których mi zależy, bo

nie będę mieć na nie czasu.

– Prawdziwe przyjaźnie przetrwają – twierdził klan.
Z moimi niedzieciatymi przyjaciółmi widuję się średnio

raz na kwartał.

Tak jest ze wszystkim. Nikt nie powiedział: słuchaj, z wol‑

nością koniec. Nie pamiętam matki, która zdradziłaby:

w moim życiu nastąpił regres intelektualny i kulturalny, wy‑

rzekłam się osiemdziesięciu procent uciech, którymi żyłam
przed ciążą.

Zmowa, zmowa milczenia. Macierzyństwo oficjalnie jest

cudem. O trudnych sprawach dowiesz się po fakcie.

O.: – Naprawdę tak ci zachwalano bycie matką?

Ja: (milczę, bo z błyskawicznego rachunku sumienia wy‑

chodzi mi, że z tym zachwalaniem chyba przesadziłam. No
dobra: może jak zwykle wykazałam się pierwszorzędną
naiwnością? Może teraz próbuję zwalić winę na klan, a tak
naprawdę wszystkie cienie były doskonale widoczne?).

O.: – No bo to jest trochę jak z wodą. Skaczemy do je‑

ziora, a ona wściekle zimna. Więc ci na brzegu wahają się,
skoczyć czy nie skoczyć. My wiemy, że przemrozi im tyłki,

ale machamy z wody i krzyczymy: dawaj, ciepła jest, ciepła!

Lubię historię znajomych, którzy zarzekali się, że nie chcą
mieć dzieci. Przekonywali, że wybierają wolność, i krzywili

się na perspektywę pieluch. Po cichu wszyscy dzieciaci tro‑
chę im zazdrościli. Potem ci niedzieciaci zaliczyli wpadkę.

I to jaką – od razu bliźniaki!

Po towarzystwie rozszedł się szmer satysfakcji. Jednak

jest sprawiedliwość na tym świecie.

Dlaczego nawet o zmowie rozmawiamy dopiero wówczas,

gdy jej doświadczymy?

G.: – Na początku mieliśmy z córką ogromne problemy.

Szpital, kłopoty z karmieniem, ze spaniem. Mała ciągle
płakała, nasz związek przechodził kryzys. Gdy opowiada‑
łam o tym koleżankom ze starszymi dziećmi, pocieszały:
to normalne, tak bywa, znam to. Mówiły: my też tak mie‑
liśmy. A ja zachodziłam w głowę: dlaczego nikt nie powie‑
dział mi o tym wcześniej? Dlaczego przyznali się dopiero,
gdy przyszłam się pożalić? Nie miałam pojęcia, że „to nor‑
malne”, więc stale się bałam, że to ja popełniam błędy. Prze‑

cież gdybym wiedziała, że „tak bywa”, zniosłabym wszystko
o wiele lżej!

Klan jako grupa wsparcia: jak najbardziej.

Charakterystyka: w wielu podgrupach pod żadnym po‑

zorem nie można wyznać, że wspieramy się, bo jest jakiś
problem.

Dynastia inaczej. Napisy początkowe

Aha, może czas przedstawić bohaterów.

W moim życiu są dwa najjaśniejsze punkty.
Jeden to Blejk. Jest potentatem i ma olbrzymi potencjał.
Drugi to Fallon. Ma dziewięć miesięcy i jest pogodną, spo-

kojną Kluską.

Oboje będą pojawiać się w tym tekście jako pierwszoplanowi

bohaterowie. A dzięki temu, że ich Kristal wyleje tu z siebie kubeł
frustry, nie będą mieli warczącej, naburmuszonej, pochmurnej,
nabzdyczonej, wściekłej żony i matki frustratki.

Słowniczek rewolucji: matka

Kobieta w ciąży jest wszystkim.

Matka w połogu jest nikim.

Ta myśl po raz pierwszy przyszła mi do głowy, gdy cze‑

kałam w kolejce do ginekologa. Fallon miała wtedy sześć
tygodni i została w domu z Blejkiem, a ja udałam się na
pierwsze w swoim macierzyńskim życiu samodzielne wyj‑

ście. Oczywiście nie na ploteczki czy do kina. Poszłam na

obowiązkowy przegląd.

Pod drzwiami naszej pani doktor jak zwykle była ko‑

lejka. Zapisy jak zwykle na trzy miesiące naprzód, więc
aby skontrolować stan organizmu w przepisowym termi‑
nie, musiałam się stawić poza kolejnością. W ciąży też tak
robiłam. Zawsze przyjmowano mnie wtedy szybko.

Tylko że teraz „w ciąży” się skończyło. Ja i moje dolegli‑

wości w rankingu spraw, którymi trzeba się zająć, spadły

gdzieś na dalekie miejsce. A tu: brzuch boli. Piersi bolą.

Krocze boli. Plecy bolą. Szwy się rwą. Człowiek się cały

słania z bólu, stresu i zmęczenia.

Kolejka ciężarnych topniała. Każda nowa kobieta z brzu‑

chem wchodziła poza kolejnością. Godziny mijały, a ja
obgryzałam paznokcie, myśląc, że Fallon zaraz się obudzi
i będzie głodna.

– Proszę panią w ciąży! – mówiła tymczasem pani

doktor.

– Proszę panią z dzieckiem! – zwróciła się do kobiety

z pięciomiesięcznym niemowlęciem, która stawiła się pod
gabinetem w towarzystwie męża.

– Mam w domu noworodka – protestowałam nieśmiało.

Ale nie będę się przecież wpychać przed ciężarne.

Trzeba było przyjść z Fallon, teraz wiem. Bo po erze

„w ciąży” zaczyna się era „matki z dzieckiem”. Jeśli nawet

kobietą nikt się już nie przejmuje, to przynajmniej wszyscy
przejmują się dzieckiem.

Tak sobie wtedy pomyślałam. A w kolejce spędziłam

trzy godziny.

M. ma zdjęcie, duże, formatu sto na siedemdziesiąt. Na

zdjęciu ona w ciąży. M. jest piękna, więc i zdjęcie piękne.

Mąż wydrukował je specjalną techniką. Odbitka jest zło‑
żona jak z puzzli z tysięcy maluteńkich zdjęć.

Każde przedstawia dwie córeczki M.

Na Facebooku: niektóre mamy jako zdjęcie profilowe
umieszczają fotografie siebie z dziećmi.

A wśród moich znajomych jest też kilka dziewczyn, które

dają zdjęcia samych dzieci.

W piaskownicy: debiutujemy. Jedna z pierwszych obser‑

wacji (oczywistych dla bywalców) jest taka: funkcjonuję

tu nie jako Kristal, tylko mama Fallon. W piaskownicy
nie ma pani A., pani B., pani C. Jest mama Kasi, mama

Zosi, mama Marysi.

Tak będzie też w przedszkolu i szkołach, oczywiste.

W pierwszych tygodniach macierzyństwa całkowicie utoż‑

samiałam się z naszym noworodkiem. Zupełnie jakby
matka i dziecko nadal tworzyły jeden organizm. Jakbyśmy
siłą ciążowego rozpędu weszły w nowe życie jako jedno.

Mówienie o każdej czynności w liczbie mnogiej („jemy”,

„idziemy spać”, „kąpiemy się”) weszło mi w nawyk na dłu‑

gie miesiące.

Utożsamienie z dzieckiem bywa bardzo silne. A. stanęła

ostatnio półnaga przed swoją półroczną córeczką i skomen‑
towała odruchowo:

– O, jaki śliczny golasek!

Dynastia inaczej. Lustro

Zajrzałam wczoraj do lustra, żeby zobaczyć, czy Fallon nie uma-
zała mnie papką ze słoiczka. Zobaczyłam sine wory pod oczami,
zmarszczki, szarą cerę i siwe pasemka w matowych włosach.

A przecież to, co zostało po łysieniu poporodowym, umyłam

ostatnio szamponem Diamond Gloss!

Słowniczek rewolucji: płacz

A nie: jednak był ktoś, kto uprzedzał mnie o trudach ma‑

cierzyństwa.

Moja mama.

– Gdy patrzę na matkę z wózkiem, nie widzę rozkosz‑

nego bobasa – mawiała zawsze. – Widzę wypasione, wy‑
chuchane niemowlę, za którym idzie wyczerpana kobieta.

No cóż: podobno to nie ja dałam jej w kość. Zrobił to

mój nad wyraz ruchliwy brat.

Podejście mamy musiało mi się jednak udzielić. Na

widok wrzeszczącego niemowlęcia syczałam dawniej do
Blejka:

– Popatrz. Ono nic jeszcze nie musi robić. Nie musi pra‑

cować. Wcześnie wstawać. Zarabiać. Użerać się z szefem.

Jedyne jego obowiązki to spanie, jedzenie i zabawa. Same

najprzyjemniejsze rzeczy. Czemu się drzesz, bachorze?

No tak, śmialiśmy się wtedy oboje.

Teraz przestało nam być do śmiechu.

Matka w połogu z kobiety, która dba o siebie i o którą

dbają, przemienia się w jedną wielką zaspokajaczkę po‑
trzeb. Nie jest to bynajmniej rola narzucona z zewnątrz.

Dla mnie była to wewnętrzna przemiana, którą przechodzi

się w trybie ekspresowym w czasie porodu.

Ciążę wspominam jako stan błogosławiony między in‑

nymi dlatego, że większość moich potrzeb bliscy i dalecy
zaspokajali nie później (a często wcześniej), niż je zako‑
munikowałam.

Gdy urodziłam Fallon, sytuacja zmieniła się o sto osiem‑

dziesiąt stopni.

W głowie zapala mi się teraz lampka. Fallon płacze?

Znaczy komunikuje potrzebę. Dyrektywa: rozpoznać, za‑

spokoić.

Na każde miauknięcie Fallon stawałam (staję!) na bacz‑

ność. Nakarmić! Przewinąć! Umyć! Przytulić! Ukołysać!

Ululać!

Dlatego gdy słyszę krzyki jakiegokolwiek niemowlęcia,

nie ma we mnie śladu irytacji płaczem małego nieroba.

Mój mózg pośpiesznie rejestruje bodźce. Uruchamia się
mimowolny mechanizm rozpoznawania pożądanej czyn‑

ności. Niemowlę komunikuje potrzebę. Dyrektywa: roz‑
poznać, zaspokoić.

Być może sama sobie utrudniam. Ale moje niemowlę

n ie mo ż e płakać.

– Już nie dajemy rady – westchnął kolega z pracy, tata

zdrowego półroczniaka. – Nasz syn w ogóle nie śpi w nocy.

– Znam pewną metodę… – odpowiedziałam ostrożnie.
– Tylko zanim mi o niej opowiesz, uprzedzam cię o jed‑

nym – zastrzegł z lekka zrezygnowany. – Żona stawia nie‑
naruszalny warunek. Nasz syn n ie mo ż e płakać.

Chyba po prostu nie potrafię znieść jej płaczu. Mityczne
Serce Matki wykształciło się we mnie w monstrualny organ,
który ściska się boleśnie za każdym jej kwiknięciem.

Nie mam pojęcia, czy inne młode mamy tak mają. Moje

Serce Matki bardzo szybko nauczyło się jednak patrzeć
na otoczenie oczami Fallon. Dotkliwie odczuwa nadmiar
bodźców. Dlatego to Kristal staje na baczność, gdy widzi

wokół dziecka zbyt dużo obcych twarzy. Kristal odsuwa

zbyt jaskrawą lampę, ścisza zbyt głośną muzykę, odwraca
się z dzieckiem od wiatru, nastawia parasolkę. To Kristal
reaguje alergicznie na zbyt nachalną ciocię, która ponad

miarę rwie się do noszenia Fallon, klepie ją po brzuchu,
a podczas karmienia d r apie małą w stópki. To Kristal
zaciska z irytacją szczęki, gdy w trakcie usypiania w są‑
siednim pokoju zadzwoni nagle telefon.

– O, Serce Matki przybiegło – mawia z lekka kpiąco

mama Blejka, gdy stawiam się przy jej boku, jak tylko Fal‑
lon zaczyna kwilić.

Bo o ile na baczność staję, aby nie dopuścić do płaczu,

o tyle gdy się to jednak nie uda, mimowolnie cała się spi‑
nam. Kristal zestresowana, przerażona, w panice. Kristal
niepanująca nad sobą. Warcząca na wszystkich. Jeszcze

w okresie noworodkowym zauważyłam, że dziesięć minut

płaczu Fallon (każda matka wie, że to wieki) potrafi wy‑
czerpać mnie fizycznie i psychicznie bardziej niż godziny
intensywnej atencji. Potem zmieniło się to tylko dlatego, że

Fallon nie zdarzało się już raczej tak długo płakać. Ale gdy

mój tata lub A., przyjaciel mamy, mityguje mnie: „Zostaw
ją. Dziecko musi się wypłakać”, spinam się jeszcze bardziej.
Bo to tak, jakbym widząc, że A. przychodzi do mojej mamy
się wyżalić, radziła jej:

– Zostaw go. On musi się wygadać.

A do A.:

– Wygadaj się, wrócimy do ciebie, jak będziesz cicho.
Blejk twierdzi, że na płacz Fallon reaguję jednak prze‑

sadnie. Bo czasem wychodzę z siebie już wówczas, gdy

tylko pr z e c z uw a m awanturę – nawet kiedy do afery

w efekcie nie dochodzi.

W głębi duszy przyznaję, że być może Blejk ma rację. Ale

wiem też, że nowo nabyty organ o nazwie Serce Matki jest

o wiele silniejszy ode mnie.

I gdy dziecina kwili, ja nie mam na niego wpływu.

Dynastia inaczej. Dzielna

W dawnych czasach, przed Fallon, spytałam kiedyś moją przy-
jaciółkę D., czy z takim małym dzieckiem jest dużo roboty. Były-
śmy na spacerze w parku, słońce świeciło, ja urwałam się z pracy.
Idylla. D. pchała wózek ze swoim rozkosznym bobasem. Spojrzała

przed siebie, wysłała drzewom nieodgadniony uśmiech i powie-
działa łagodnie:

– Zobaczysz.

No tak, dziś wiem, że już wtedy należała do klanu. Gdy pierw-

szy raz spotkała się ze mną po narodzinach Fallon, złapała mnie
za ramiona i głosem pełnym podziwu zawołała:

– Dzielna! Dzielna!

Dziś myślę, że były to najmilsze gratulacje, jakie otrzymałam

w tamtym okresie.

Dynastia inaczej. Blogi

Przejrzałam właśnie pobieżnie blogi o macierzyństwie. Za-
skoczyło mnie, jak bardzo przypominają rozmowy nad pia-
skownicą.

Mój Zochulek postawił dziś pierwszy kroczek. Moja pocie-

cha umazała sobie buźkę. Moje potworki narysowały słonia.
Dziś mam gorszy nastrój, ale nie będę narzekać (uśmiechnięty
emotikon). Wklejam najnowsze zdjęcia maluszków. Bobasek to.
Szkrab tamto. Przepis na papkę. Co robić, gdy dzidziuś ząbkuje.

Takie mniej więcej treści wysyłają w świat młode mamy.

Wizję radosnego macierzyństwa, wynagradzającego jego

drobne trudy (jakieś zęby i brudne śliniaki).

Blogi zdają się zaklinać rzeczywistość. Przekonują: przecież

dobrze wybrałyśmy. Bóg i natura są po naszej stronie. Nie mó-
wimy więc o frustracji, o straconych urokach życia, o drodze
bez odwrotu.

W ogóle mało mówimy o sobie.
Mówimy o dzieciach. Falloneczka nauczyła się bić brawo. A od

kilku dni pokazuje już, gdzie mama ma oko, a gdzie nos. Mądrala.
Spokojnie mogłabym tak pisać.

Dzieci stają się po porodzie wszystkim. Matka niepostrzeże-

nie znika.

A przecież do tego tak trudno się przyznać.

Słowniczek rewolucji: czas

Macierzyństwo po brzegi wypełnia nuda.

Spędzam z Fallon długie godziny przy szafie. Nigdy nie

sądziłam, że tyle czasu będę stała przy drzwiach szafy. Sza‑

fa jest stara i skrzypi przy otwieraniu. Iii ‑iii. Fallon uwielbia
to iii ‑iii. Piszczy mu do wtóru z radości. Macha rękami. Dy‑
szy jak ratlerek w galopie. Nauczyła się sama szafę otwierać
i zamykać, tylko trzeba ją trzymać na wysokości klameczek.

I tu jest problem.
Bo gdyby podsumować wszystkie chwile, które spędzamy

razem przy szafie, uzbierałby się już pewnie bity tydzień.

Jasne, za pierwszym razem odkrywam nową czynność

razem z dzieckiem. Czysta radość z pierwszego kwadransa
przy szafie. Pierwszy zachwyt nad Fallon kwiczącą, Fallon
po raz pierwszy chwytającą łapką za klamkę, Fallon otwiera‑
jącą samodzielnie drzwi. Fajnie było nawet za drugim razem.

I nawet jeszcze za piątym i dziesiątym. Ale za osiemnastym?
Osiemdziesiątym? Osiemsetnym?

Podobnie jak przy szafie długie godziny spędzam przy

kiczowatozłotych klamkach naszych drzwi i przy dużym
lustrze w przedpokoju. Życie mija mi na rogu kanapy
przy lampie i przy drzwiach prowadzących na taras. Nie

wspominając już o kocyku z zabawkami ani o upiornym

drewnianym krzesełku, na którym siedzę przyskrzybiona
za każdym razem, gdy Fallon zapada w drzemkę lub układa
się do nocnego snu.

Wiem, wiem, nudzi się tylko ten, kto sam jest nudny.

Nuda macierzyństwa jednak nie z tych, które łatwo przekuć
w festiwal kreatywności. Przeciwnie: to nie nuda wynikająca

z nadmiaru czasu (he, he) ani tym bardziej z bezczynno‑

ści (cha, cha) – lecz nuda beznadziejnie męcząca, pozo‑

stawiająca mnie po całym dniu w stanie zawieszenia jak
przeładowany komputer. Monotonia powtarzanych setki
razy czynności sprawia, że wieczorem słaniam się na no‑
gach, mając jednocześnie poczucie, że nic tak naprawdę nie
zrobiłam. „Siedzi w domu”. Najbardziej frustrujące podsu‑
mowanie tej sytuacji.

Zgadzam się, że macierzyństwo w swej wersji meta j est

projektem fascynującym i ambitnym. Wymaga trzeźwej
głowy i otwartego serca. Kreatywności Tesli i cierpliwości

Pawłowa. Jak wychować Fallon na silną i mądrą dziew‑

czynę? Jak sprawić, by była dobra i pewna siebie? Wyrosła
na szczęśliwą i umiała kochać? Wyzwania z rzędu tych naj‑

wyższych, a sprostanie im to projekt życia.

Z przyjaciółkami z klanu uwielbiamy o tym debatować.

Moje przyjaciółki są inteligentne i oczytane, a jedna jest

nawet psychologiem dziecięcym.

Dyskutujemy więc, jak ustrzec się przed błędami wycho‑

wawczymi, które namierzyłyśmy u własnych rodziców. Jak

dzieci wspierać, ale nie zagłaskać. Jak pielęgnować talenty,
ale nie wpuścić w wyścig szczurów. Prowadzimy rozmowy
z elementami autoanalizy wspomnień z dzieciństwa oraz
definiowania imponderabiliów. Pasjonujące. Podobnie jak

obmyślanie wspólnie z Blejkiem skomplikowanych syste‑
mów wychowawczych.

Tylko że po tych rozmowach trzeba zanurkować w pranie,

gotowanie, sprzątanie, gapienie się przez okno i skrzypienie
drzwiami od szafy.

Intelektualne wyzwanie sprowadza się do udatnego na‑

śladowania dźwięku skrzypienia. Kreatywność – do pomy‑

słu, jak połączyć wartościowy babysitting z przyrządzeniem
obiadu.

To wtedy cała pasja ulatuje.

Znajoma z klanu, matka dwojga:

– Gdy wieczorem oboje usną, czasem siedzę jak otępiała.

Czuję się jak zawieszona. Gapię się pusto przed siebie.

B.: – Są dni, gdy mąż przychodzi wieczorem z pracy, a ja

bez słowa oddaję mu dzieci i padam. Najczęściej kładę się
teraz razem z córką, o ósmej.

Gdy Fallon uśnie wieczorem, mam wreszcie czas dla siebie.

Cały świat jest mi nagle oddany.
Mogę: czytać książki, czytać prasę, obejrzeć „Fakty”,

filmy, seriale, zjeść kolację, buszować w internecie, zajrzeć
na Facebooka, porozmawiać z Blejkiem, poprzytulać się

z Blejkiem, pożartować z Blejkiem, wypić wino z Blejkiem,
posłuchać o jego pracy, spotkać się z przyjaciółmi, wyjść na
miasto, do knajpy, do kina, na babskie party, ogarnąć dom,
coś napisać, nagle mogę wszystko, co chcę.

Fallon jest kochanym dzieckiem. Usypia o ósmej, plus

minus pół godziny.

O dwudziestej drugiej zazwyczaj padam.
Mam zatem na swoje własne życie całe dwie godziny.

Gdy ma się tyle czasu co ja, każdą chwilę wykorzystuje się,

aby snuć wspaniałe plany.

Uwielbiam teraz snuć plany. Wyobrażać sobie, co można

by zrobić z tym morzem czasu, który mija przy skrzypią‑
cych drzwiach – i jak najlepiej wykorzystać tę kroplę czasu,
która zostaje, gdy dziecko uśnie.

Kiedyś miałam karteczkę ‑relikwię, która wędrowała ze

mną po wszystkich miejscach zamieszkania i nazywała się
listą marzeń.

Była to lista krajów, do których chciałam pojechać na

włóczęgę.

Kenia, Iran, Etiopia, USA, Peru, Indonezja.

Teraz takich list mam kilka. Marzenia dotyczą spraw, któ‑

rymi ci spoza klanu zajmują się codziennie. Projekty zawo‑
dowe. Bardziej zaawansowane czynności domowe. Obrazki
do namalowania. Rękodzieło do wykonania. Osobna lista
na filmy. Osobna na książki. Moje listy marzeń mnożą się
i pączkują.

„Ciesz się zarówno swoimi osiągnięciami, jak i planami” –

mówi Dezyderata.

No cóż: matce frustratce nic innego nie pozostaje.

Dawniej uwielbiałam chwile, gdy spotykaliśmy się wreszcie

z Blejkiem po całym dniu pracy.

Umawialiśmy się na mieście i wracaliśmy razem rowe‑

rami do domu albo widzieliśmy się już na miejscu, gdy
każde z nas osobno zjeżdżało na obiadokolację. Czasem

wypadała o osiemnastej. Czasem o dwudziestej drugiej.

Gotowaliśmy, popijaliśmy piwko lub wino i oboje opowia‑
daliśmy sobie swój dzień.

To były najfajniejsze chwile. Zawsze przy tej okazji wyni‑

kało mnóstwo tematów do rozmów. Oboje mamy ciekawe
prace. W mojej dużo czytam, rozmawiam z ludźmi i stale

czegoś nowego się uczę. Uwielbiałam wieczorem zdawać

z tego relację Blejkowi i na kanwie odkryć dnia rozwijać
nowe tematy.

Uświadomiłam to sobie w pełni, gdy pojawiła się Fallon.
Przez pierwszy miesiąc robiliśmy przy niej wszystko

razem. To było wspaniałe: gdy pytali mnie, czy Blejk mi
pomaga, prychałam: phi, równie dobrze można spytać,
czy ja pomagam jemu. Dziecko to nasza wspólna sprawa
i wszystko przy nim robimy wspólnie. Rodzicielstwo w pełni
partnerskie. Aż dziw, że Blejkowi nie wyrosły piersi.

Może nie zdążyły. Taki stan rzeczy trwał miesiąc.
Po miesiącu Blejk wrócił na swą plantację i znowu za‑

częliśmy się spotykać po całym dniu pracy.

Zupełnie wstrząsnęło mną odkrycie, że wieczorem nie

mam mu nic do opowiedzenia.

Fallon była malutka. Przewijałam ją, karmiłam, usy‑

piałam. Wychodziłam z nią dwa razy dziennie na spacer.

Umiała wodzić oczami i powoli odkrywała paluszki.

Te czynności mogłam streścić w kilku zdaniach.

Poza tym nie było nic. A ja słaniałam się na nogach.

Dynastia inaczej. Halo, spacer

– Gdzie są moje słuchawki? Gdzie są moje słuchawki?
Zdezorientowana Fallon grzeje się w kurteczce, a Blejk miota

się po rezydencji w poszukiwaniu niezbędnego akcesorium spa-
cerowego.

Aby wyręczać Kristal w wyprowadzaniu córki, Blejk skonstruo-

wał sobie specjalny zestaw. Trzymadełko na komórkę mocowane
na rączce wózka, słuchawki z mikrofonem pozwalające prowadzić
rozmowy bez przytrzymywania aparatu przy uchu plus abona-
ment o nieprzegadywalnej liczbie darmowych minut, na który
Blejk naciągnął swą miniplantację. Przygotował się w ten sposób
na dowolną liczbę godzin spacerniaka.

Nie, nie jest w tym bynajmniej odosobniony. Wydeptawszy

w naszych okolicznych czterech parkach kilometry ścieżek, wi-
dywałam dziesiątki innych mam z wózkami. Bywały radosne
i znudzone, entuzjastyczne i smutne, zmęczone i przebojowe.

Jedno je łączyło.

Komórki.

Ja sama zaczęłam wygadywać taką liczbę minut, że Blejk ze zro-

zumieniem pomógł mi dostosować abonament do nowej space-
rowej okoliczności. Podobno dobrze jest gadać do dziec ka. Więc

gadam, park mi świadkiem. Ale równie często gadam w stronę
dziecka, a odpowiada w słuchawce kto inny.

– To zrozumiałe. Spacery bywają tak monotonne – mówi przy-

jaciółka. – Czasem trzeba po prostu wyjść z domu, nie sposób
w nim cały dzień siedzieć. Zmienia się otoczenie i na spacerze
niemowlę nie wymaga tyle uwagi. Z drugiej strony to taki jałowy
czas. Co z nim robić?

Odpowiedzi oczywiście jest więcej. Blejk słucha audiobooków

i radia. Ja często umawiam się na spacer w towarzystwie. Szczęś-
ciary, których niemowlęta tolerują brak ruchu, czytają, siedząc na
ławkach. Ale co, skoro Fallon na czytanie nie pozwala, w radiu cią-
gle mówią to samo, a towarzystwo ma dość łażenia po alejkach?

Zostaje jedno. Zadzwonić. Halo, halo, tu spacer. I jak tu się

dziwić, że jednym z pierwszych znaków miganych naszej Fallon
jest telefon?

Słowniczek rewolucji: niedzieciaci

Syndrom „oddzwonimy do pani” – jedno z najbardziej nie‑
miłych odkryć macierzyństwa.

Wrażenie, że niedzieciaci zaczęli mieć ze mną problem.

Pierwsze tygodnie po urodzeniu Fallon były jak uderze‑

nie obuchem. Zaliczyłam nokaut i zniknęłam dla świata.

Nie odbierałam telefonów. Nie odpisywałam na esemesy.
Nie miałam serca ani energii do nikogo i niczego poza ma‑

cierzyństwem.

To był czas dla Fallon. Uczyliśmy się jej z Blejkiem, uczy‑

liśmy się siebie jako rodziców, oswajaliśmy nową rzeczy‑

wistość.

Znajomi i przyjaciele mówili:
– Oczywiście, świetnie to rozumiemy. Spokojnie, daj so‑

bie czas.

Dałam sobie czas. Mniej więcej dwa miesiące później sy‑

tuacja wydawała się opanowana. Poczułam, że mogę wró‑
cić do świata.

– Wracam do świata – zakomunikowałam więc wszem

i wobec.

Dzwonię do koleżanek i kolegów z pracy.
– Słuchaj, było ciężko, ale wracam.
Dzwonię do ważnych znajomych.

– Słuchaj, jestem z powrotem. Może się spotkamy?
Zapraszam, wysyłam esemesy, umawiam się na mieście.

Jestem elastyczna. Mogę o każdej porze z wyjątkiem go‑

dzin 19.00–20.30. Kawa, spacer, piwo (ja bezalkoholowe).

Nie biorę ze sobą Fallon lub biorę Fallon. Naprawdę – jak

kto woli.

Pierwsze reakcje znajomych? Wspaniale, spotkajmy się

koniecznie!

Pierwsze spotkanie przeważnie się udaje. Przeważnie.

Bo u niektórych zabiegam o widzenie ponad pół roku.

W końcu zyskuję poczucie, że się narzucam, i odpusz‑

czam. Trudno.

Na pierwszym spotkaniu jest więc zwykle supermiło.

Przysięgam: nie opowiadam o kupach. Mimo wszystko
udaje mi się w końcu czasem coś przeczytać i obejrzeć. By‑
wam w galeriach sztuki i mam profil na Facebooku. Nie

zmieniłam się w potarganego dzikusa z kuchni.

Pod koniec spotkania interlokutor(ka) wygłasza jednak

taką mniej więcej kwestię:

– Słuchaj, to świetnie, że już jesteś. Będę się odzywał(a).

Zadzwonię, jak będzie jakieś wspólne wyjście. Super, że
wracasz do normalności. To do zo następnym razem!

Rzecz dotyczy niedzieciatych. Gdy powiedziała mi to

pierwsza osoba spoza klanu, bardzo się ucieszyłam.

Gdy podobny speech wygłosiła druga, zaczęłam na‑

bierać podejrzeń. Zwłaszcza że ta pierwsza wcale się nie
odzywała.

Za trzecim, gdy pierwsze dwie milczały, zastrzygłam

uszami. No tak:

– Świetnie. Oddzwonimy do pani.
Zupełnie jakby po wstąpieniu do klanu mój świat i świat

niedzieciatych znalazły się na przeciwnych biegunach.

Mogę starać się jakoś je przybliżać. Do znudzenia wy‑

chodzić z inicjatywą, pozostawać na bieżąco w sprawach

wykraczających poza dziecięce łóżeczko.

Nic z tego. Nasze światy przestały się zazębiać.
Nie wiem, czy się za to obwiniać. Może problem nie leży

we mnie? Może to jest normalne? Szczerze mówiąc, tym

gorzej.

– To prawda. Mają z nami problem – potwierdziła K. Ta

sama, która niegdyś przekonywała mnie wraz ze swym mę‑

żem, że macierzyństwo to piękna podróż w głąb siebie. Już

raz zawiodłam się więc na jej diagnozie. (Albo po prostu nie
mam w sobie tej głębi, co w sumie też jest wartościowym
odkryciem).

Czy tym razem ma rację?

– Byłam z niedzieciatymi na wyjeździe – opowiada. – Oni

wolni. Ja z dwójką uwieszoną na szyi, w tym jedno niepełno‑

sprawne. Kilka lat temu pomyślałabym, że współczuję takiej
kobiecie. A na tym wyjeździe złowiłam kilka przeciągłych,
tęsknych spojrzeń.

Tak, to dla nas atrakcyjne wytłumaczenie. Niedzieciaci

w głębi (znów głębia!) swych dusz chcieliby mieć dzieci. Oni

nie mają, my mamy. Więc mają z nami problem.

Czy nie jest to jednak część mitu, którym żyje nasz nie‑

formalny klub? Wiary, że ci, którzy niby nie chcą, tak na‑

prawdę też chcą, a ci, którzy nie mogą, też bardzo chcą tym
bardziej? I przekonania, że to wszystko tylko potwierdza,

że robiąc sobie dzieci, zrobiliśmy – także sobie – dobrze?

Nie wiem, nie wiem, nie wiem.
Jak to mi kiedyś powiedział pewien (niezbyt skompliko‑

wany) Kurd: much more complicated.

Jeszcze o niedzieciatych. Prawdziwe przyjaźnie rzeczywi‑
ście przetrwały.

Macierzyństwo okazało się niezłym probierzem.

Tylko wynik testu w tylu przypadkach przykry…

Dynastia inaczej. Rewolucji dzień pierwszy

Dobrze go pamiętam. Nawet mamy zdjęcia.

Na pierwszym Kristal w czerwonej piżamie Blejka demon-

struje do obiektywu test ciążowy. Brwi uniesione wysoko,
w oczach mieszanka szczęścia i przerażenia, uśmiech w formie
podkówki: Blejk nazywa go uśmiechem Gelsominy. Mina znana
wcześniej ze zdjęć wykonanych w chwili startu samolotu wiozą-
cego nas na wakacje w nieznane.

Teraz też zaczyna się nieznane.

Zdjęcie numer dwa. Zbliżenie. Na teście dwie niebieskie kreski.

Za oknem piękny śnieg.

Trzecie i kolejne zdjęcia pokazują Blejka. O żadnym przera-

żeniu nie ma tu już mowy. Blejk wykonuje taniec radości. Miny

wygłupiaste, pozy skoczne. W oczach samo szczęście. I uśmiech,
jakby skakał z mostu na linie. Aaaaa!

Potem Blejk mówił, że u niego rewolucja w głowie dokonała

się momentalnie, jak błysk flesza. Przedtem nie byliśmy pewni,
czy chcemy mieć dziecko. Przestaliśmy się zabezpieczać, gdy
przestaliśmy być pewni, że nie chcemy. Zaskoczyło za pierw-
szym razem – i Blejka opuściły wątpliwości. Już wiedział. Już
bardzo chciał.

Ja poszłam do pracy i na fali emocji zrobiłam karczemną awan-

turę swojemu szefowi. Zmieszałam go z błotem, wiedząc, że
tym razem wcale nie mam racji. Szef sąsiedniego działu pytał
potem z troską, czy mój szef się nie popłakał. Byłam jak czołg.

Ale do dziś nie przeprosiłam ani nie przyznałam się, co tak na-

prawdę się działo.

Taki był początek rewolucji. A jeśli ktoś uważa, że nie aż tak

malowniczy, jak na początek Dynastii przystało, od razu powiem:
było nam dane przeżyć go jeszcze raz.

Dynastia inaczej. Odcinek pierwszy bis

Zachodnia Hiszpania, miasteczko nad oceanem. Kristal od po-

nad tygodnia ma wysoce anomalne objawy. Wstręt do alkoholu,
odruchy wymiotne na widok ulubionych owoców morza oraz
natrętne marzenie o kiszonym ogórku.

Państwo C. postanawiają więc udać się do apteki.
– Jak powiemy, o co nam chodzi? – martwi się Blejk.
– Ja powiem – odpowiada Kristal z niezmąconym spokojem

i choć jako żywo nie zna hiszpańskiego, jej hormony wygłaszają
w aptece nie wiadomo skąd wzięte następujące zdanie:

– Io dewo prowenire si io sono embrancata.

Do dziś nie mam pojęcia, czy coś to znaczy w jakimkolwiek

języku (w żadnym ze znanych mi nie). Dość, że pani w aptece
wyciąga testy ciążowe i zaczyna prezentować różne warianty:
ten pokazuje, który tydzień, tamten ma coś tam, siamten jesz-
cze co insze.

– Si, gracias – mówią państwo C. i kupują najtańszy.
Wieczorem po wykonaniu testu zasiadają na ławce przy plaży.

Kristal ma obsikaną pałeczkę w dłoni, ale jeszcze nie sprawdziła
wyniku. Słońce jest autentycznie pomarańczowe. A nawet za-
tapia się, jakby to pięknie powiedzieć, w lśniącej tafli oceanu.

– No, jesteś w ciąży – mówi w tej scenerii Blejk.
And they kiss.

To be continued.

W następnym odcinku Kristal wymiotuje rano, a po południu

stanowczo żąda cheeseburgera firmy McDonald’s, który, jak wia-
domo, zawiera plasterek kwaszonego ogórka.

I spodziewa się rewolucji.

Słowniczek rewolucji: pryckość

Nadeszła niepostrzeżenie. Nie było jej – i nagle jest. Umoś‑

ciła się wygodnie, jak to ona. Rozpełzła po kątach. Wlazła
do głowy i szafy. Ba: zeszła nawet do garażu.

Gdy w domu pojawia się dziecko, wraz z nim pojawia

się pryckość.

O tym też nikt mnie nie uprzedzał.
Bo zaledwie ciut ‑ciut cofam się w czasie: jestem sobie

wyzwoloną trzydziestką. Imprezuję, ile chcę, niezdrowo się

odżywiam, alkohol piję prawie codziennie. Latam służbowo
samolotem, jeżdżę stopem na wakacje, za dużo pracuję

w tygodniu, za dużo śpię w weekendy. Dobrze bawimy się

z Blejkiem. Jest super.

Aż tu nagle pojawia się córka. I co? I nagle automatycznie

ląduję po drugiej stronie barykady.

Pierwszy raz z Blejkiem zdiagnozowaliśmy u siebie pryc‑

kość, gdy sąsiedzi zrobili imprezę. Ja w zaawansowanej ciąży.

A tu hałas. Głupie dicho. Spać nie można.

Blejk podszedł więc do problemu po męsku – o trzeciej

w nocy założył szlafrok i wystąpił z rozkazem:

– Proszę, żeby było cicho. Moja żona jest w ciąży.
Imprezę ucięło jak nożem, a my, zasypiając, powiedzie‑

liśmy sobie przestraszeni: o rany, pryckość! Bo rozumiecie:
kiedyś to do nas przychodzili po nocach, że za głośno.

A potem już poszło lawinowo. Nawet nie pamiętam drob‑

nych kroków, mniejsza o to. Grunt, że stało się nagle jakoś
tak, że:

a) kupiliśmy lepszy odkurzacz. Kto z nas pomyślałby pięć

lat temu, żeby inwestować w odkurzacz?

b) kupiliśmy większy samochód. Czy to nie ci sami Blejk

i Kristal, którzy jeszcze parę lat temu przekonywali, że
do końca życia wystarczą im rowery?

c) wakacje spędziłam nad polskim morzem. Tu oddaję

honor Blejkowi, że się nie dał, ale za to nie miał waka‑
cji wcale, więc nie wiem, czy to nie większa pryckość.
Gdyby ktoś mi powiedział dwa lata temu, że spotka mnie
na śniadaniu w domu wczasowym (tak, tak! w domu

wczasowym!) z kosteczką masła i plasterkiem wędliny

na talerzyku, z kawą zbożową w emaliowanym kubku,
chybabym się przewróciła ze śmiechu.

I tak dalej, i tak dalej, liter niestety można dopisywać do

woli, łącznie z tym, że:

z) gdy słyszeliśmy w tym roku fajerwerki w sylwestra, naszą

najżywszą reakcją było: dlaczego ci ludzie tak strzelają,
czy oni chcą nam obudzić niemowlę?

Taaak, pryckość nadeszła nieubłaganie. Co gorsza, nie

widać na horyzoncie odwrotu. Na wakacje pojedziemy

pewnie naszym dużym samochodem i czuję, że już tylko
krok nas dzieli od epoki kupowania turystycznych krzeseł
i stolika, co zawsze uważałam za pryckość poniżej pasa.

I tylko na spotkaniach rodzinnych kątem oka łowię

kpiący wzrok mojego dużo młodszego brata.

Ale mama powiedziała mu ostatnio:

– Poczekaj, aż sam będziesz miał dziecko. To zrozumiesz.

Słowniczek rewolucji: niedosyt

– No cześć!

– Cześć!
– Ale fajnie, że jesteście. Siadajcie, czego się napijecie?
– Ja herbatę. Ja wino. Ja martini.

To siadamy.

– Co u was?

Jakie to kiedyś było proste. Od dzwonka do drzwi do

meritum sprawy – czyli przyjacielskich pogawędek – upły‑

wało może siedem minut. Potem było bardzo intensywnie.

W trzy godziny omawiało się naprawdę dużo. I bieżączki,

i ploteczki, i kulturka. Czasem nawet dyskusje przez wiel‑
kie dys.

Ale ponieważ w życiu naszym i przyjaciół dokonała się

rewolucja, teraz spotkania toczą się jeszcze intensywniej.

Tylko płaszczyzna intensywności nieco inna, bo wygląda

to mniej więcej (raczej więcej) tak:

Na początku witamy się z dziećmi.
– Halo, M.! Cześć, śliczna! Poznajesz ciocię? No witaj,

jaki uśmiech do cioci!

– Cześć Fallon! Przybijesz piątkę? Przybij piątkę, no,

śmiało. Pięknie! O, uśmiechy! Cześć malutka!

– Zobacz, Fallon, to jest M., poznajesz?

– M., zobacz, kto to do nas przyszedł!

Tu się skracam, bo ceremoniał trwa dłużej. Zwłaszcza je‑

śli dzieci jest więcej. Dopiero gdy one oswoją się z sytua cją

nagłego tłumu, powitalne całusy wymieniają dorośli. A po‑
tem natychmiast się okazuje, że dzieci mają już pomysł na
dalszy przebieg wizyty.

– Chodź, coś ci pokażę! – zachęca mały K.

– Yy ‑i! – sekunduje mu Fallon, pawim skrzekiem i rączką

wskazując, że też chce to coś zobaczyć.

Lądujemy więc w pokoju M. i K. Wszyscy zasiadamy (lub

kładziemy się) na dywanie i dobry kwadrans ogarniamy
nowe bodźce.

Temat rozmowy dorosłych: nowe i stare zabawki, nowe

i stare osiągnięcia dzieci. Omawiać naprawdę jest co, bo K.

właśnie porzucił pieluchy.

– K., wspaniale, że już nosisz majteczki – mówimy i po‑

dziwiamy, jak K. demonstruje majteczki.

Potem ciocia, bo tak w nowej nomenklaturze nazywamy

przyjaciółkę (kiedyś po prostu B., ale nasz świat zapełnili
ciocie i wujkowie), podstępem zwabia K. do stołu. Małe M.
i Fallon zostawione w dziecinnym same do nas przypeł‑
zają. Jeszcze krótkie interludia sikania, przelotnych ryków,
bo któreś się o coś walnęło, podziwnięcie samodzielnego

wyciskania przez K. soku z pomarańczy i możemy siadać.

I dopiero teraz, gdy wszyscy mamy już lekką zadyszkę, B.

może wreszcie zapytać:

– No to co, jakieś drinki?
I zaczyna się walka o rozmowę. Sukcesem jest samo p o‑

r uszenie najbardziej pilnych i ciekawych tematów. Na
przenicowanie ich na wylot nie ma szans, ale wszyscy z du‑
żym uporem się staramy. Dzieci są grzeczne i z grubsza zaj‑
mują się sobą. Chwilami mniej, gdy któreś znowu się o coś

walnie, a któreś zrobi kupę lub ogłasza porę na kaszkę.

Chwilami więcej, więc wizyta naprawdę udana. A gdy te‑
maty rozkręcają się na dobre, Fallon kładzie mi się na kola‑
nach w pozie pieszczocha i z kciukiem w buzi. Zerkam na

zegarek. Czas kąpieli. No to w drogę. Duszkiem dopijam
martini i rozpoczynamy ceremonię pożegnań.

Niedosyt. Ciągle niedosyt.

Uczucie powracające po każdym spotkaniu towarzyskim.

To prawda, że gdy spotykamy się ze znajomymi z dziećmi,

gros uwagi koncentruje się na dzieciach. Ale przynajmniej
i my, i oni dobrze to rozumiemy.

Schody zaczynają się przy spotkaniach ze znajomymi

bez dzieci. Bo wtedy to on i muszą znosić nasz podział
uwagi między nich i Fallon. A odpowiedzialność za uczu‑
cie niedosytu rozkłada się niesymetrycznie: jest tylko po
na sz ej stronie.

Byliśmy ostatnio z wizytą u znajomych, którzy dopiero

spodziewają się dziecka. W ich domu obowiązują niena‑
ganne maniery i czułam niewypowiedziany wyrzut zdu‑
mionych spojrzeń, ilekroć wstawałam od kawy i ciastka,
aby rzucić się na podłogę do zmieniania pieluszki. Oni
dalej prowadzili kulturalną konwersację przy porcelanie

(wiosenny temat: uczulenia), a ja odruchowo poklepywa‑

łam Fallon po gołej pupie. A potem ze wstydem złapałam

się na braku podzielności uwagi, bo gdy M. zbliżał się do

puenty swej długiej historii o alergii na trawy, wyrwało
mi się:

– Zaraz, zaraz, to na co jesteś uczulony?
Dłoń z filiżanką zatrzymała się na chwilę w powietrzu.
– Na trawy – odparł uprzejmie.
– A, racja, na trawy. Fallon, czy to nie pora na obiadek?

Gdy rozmawialiśmy o tym potem z J., dobrze wiedział,

o co chodzi:

– Zbyt często mi się to zdarza. Zaczynam coś mówić

i w pewnej chwili młoda matka dekoncentruje się, bo musi
coś zrobić przy dziecku. Ja to doskonale rozumiem, bo mam
dużo młodszego rodzeństwa. Sęk w tym, że niemowlę przy‑
ciąga jej uwagę tak bardzo, że ona potem zazwyczaj nie

wraca do porzuconego wątku. Zaczyna jakiś inny albo
w ogóle znika z uwagą na dłużej. To ja już potem też nie
wracam, bo mi głupio. I czuję się z tym nagle zostawiony.

Niedosyt, ciągle niedosyt. Że to lepsze niż przesyt, marna

pociecha. Przesyt towarzyski jest tak fajny!

Dynastia inaczej. Ale są inne uciechy

Rejestruję drobne przyjemności.

Na przykład przyjemność łazienkowa.
Wykąpać się pod prysznicem i nie musieć jednocześnie kukać,

śpiewać ani stroić min do przyglądającej się córki.

Przyjemność profesjonalna.
Gdy ma się do wykonania pracę zawodową, móc wykonywać

ją w godzinach od dziewiątej do siedemnastej, a nie od dwudzie-
stej do nie wiadomo której.

Przyjemność psychiczna.
Chwilę ciszy móc przyjąć ze spokojem, a nie z paniczną myślą:

czy ona właśnie nie wkłada palców do kontaktu albo nie próbuje
odebrać sobie życia w inny sposób?

Równie intrygujące wydają się nowe, niepojęte fenomeny.

Jak to się dzieje, że ze stosu przedmiotów, sprzętów, tubek

i zabawek ona zawsze wyciągnie bezbłędnie zakazany owoc? Jaki
nieomylny instynkt jej to podpowiada? (Czy to jest ten słynny
tanathos?)

Słowniczek rewolucji: zdziecinnienie

– Pięknie – mawiamy teraz w rezydencji Carringtonów,

gdy którykolwiek z domowników beknie.

W ten sposób pozytywnie motywowaliśmy Fallon, żeby

odbiło się jej po jedzeniu. Podziałało, nie powiem. Pozy‑
tywna motywacja weszła nam jednak w nawyk. I to do tego
stopnia, że Blejk musi się pilnować na plantacji. Bo gdy on
demonstruje piękne bekanie, wspólnicy o dziwo nie chwalą,
tylko pokpiwają.

Nieoczekiwany aspekt ciągłego przebywania z niemow‑

lęciem: dziecinnieje się. Zawsze z pewną dozą pobłażania

patrzyłam na dorosłych, którzy na widok dziecka podnosili
bezwiednie głos o oktawę i nieświadomie (choć nie mam
co do tego pewności) zaczynali zdrabniać, ciuciać i tiutiu‑
tiuciać. Zupełnie, jakby niemowlę było debilem.

A tu proszę. Choć staram się mówić do Fallon jak do nor‑

malnej osoby, zdarzają się kompromitacje. Rozmawiałam
jakiś czas temu z przyjaciółką. Zakasłała.

– Achu, achu – skwitowałam machinalnie.
– Mówisz do mnie jak do dziecka – zauważyła, sama bę‑

dąc notabene jedną nogą (a raczej brzuchem) w klanie.

Czy i dzieci nie infantylizujemy ponad miarę? Niby

czemu „achu, achu” miałoby w mózgu niemowlęcia lepiej

oddawać czynność kasłania niż słowo „kaszel”? Wiem, ono‑
matopeja. Ale może coś jeszcze? Może matka bezwiednie
dostraja słownik i reakcje do poziomu, jak się wydaje, do‑
stępnego dla dziecka?

– Uważaj – powiedział mi ostatnio wspólnik Blejka, gdy

wraz z Fallon robiłam mu „pa, pa”. – W pewnym momencie

robi się klik w głowie i zaczynasz zwracać się w ten sposób
do wszystkich.

Nie. Co to, to nie!

Dobrze. Teraz nabieram tchu dla odwagi i przyznaję: tak,

rewolucja objęła również życie muzyczne w naszym domu.

Jak każdy prawdziwy przewrót zmiotła jednym podmu‑

chem stare pieśni i wdarła się z nowymi przebojami.

Wyznaję: tak, puszczaliśmy Fallon Góreckiego i Bacha.

Tak, słuchała z nami wujów Davida B. i Jimiego H. Ale

raczej bez entuzjazmu. Nabieram tchu dla odwagi. Niniej‑
szym przytaczam listę hitów. Niepełną i w kolejności przy‑
pominania.

Najczęściej nucone w kuchni, pod prysznicem i w czasie

jazdy na rowerze. Wersja przed:

Shine on You Crazy Diamond – Pink Floyd

Into My Arms – Nick Cave

Thick as a Brick – z półki „Blejk’s favourites”

Bang Bang – Kill Bill, soundtrack

New York, New York – Frank Sinatra

Don’t Let Me Be Misunderstood – Nina Simone

Najczęściej nucone w kuchni, pod prysznicem i podczas

innych czynności towarzyszących procesowi tak zwanego
siedzenia w domu. Wersja po:

Stokrotka – pieśń ludowa

Muminu ‑Makuka – Lato Muminków

Miś Koralgol, soundtrack

Mydło lubi zabawę – Fasolki

Szczotka, pasta, kubek, ciepła woda – Fasolki

Na Wojtusia z popielnika – z półki „smooth”

I natychmiast refleksja: czy jej na tym etapie rozwoju nie

jest wszystko jedno?

Dynastia inaczej. Pielgrzymka

Zbyt wcześnie musieliśmy odpowiedzieć sobie na oczywiste

i w sumie retoryczne pytanie: czy to warto? Czy rodzicielstwo
potrafi wynagrodzić utracone uroki życia?

To pytanie jest zresztą źle postawione. Na szali leży przecież

nie „rodzicielstwo” jako takie, tylko relacja miłosna z nową, ar-
cyważną osobą.

Gdy nadeszła nieoczekiwanie chwila, która skonfrontowała

nas z tym pytaniem, oczywistość odpowiedzi twierdzącej bolała
mnie chyba najbardziej.

Głupi przykład: z ulubioną colą. W pierwszych tygodniach

pierwszej ciąży ktoś zabronił mi pić coca ‑colę. Więc narzeka-
łam, patrząc tęsknie na czarne flaszki. Że przede mną tyle czasu
bez coli.

A potem okazało się nagle, że nie muszę się dłużej ograniczać.

Pamiętam absurdalną myśl: „Zamieniłam dziecko na colę”.

Napój stał mi się nienawistny.

Tak też było z innymi atrakcjami.
Te, których w ciąży mieliśmy się wyrzec, potem przestały

mnie cieszyć.

To wtedy po raz pierwszy w życiu n i e u m i e l i ś my zapla-

nować wakacji. A mieliśmy czas i pieniądze. Skumulowane mnó-
stwo dni urlopu i odłożony jak co roku stosik.

Nawet nie to, że nic nas nie kusiło. Po prostu nie byliśmy

w stanie myśleć o jakichkolwiek wakacjach. Żeby gdzieś jechać,
czymś się cieszyć, podniecać? „Zamienić nasze dziecko na po-
dróż?”

– Mam z tobą problem – powiedział ukochany szef, którego

wcześniej co roku męczyłam o jak najdłuższy urlop. – Masz za
dużo niewykorzystanych dni wolnych. Wyjedź gdzieś.

Ba.
Wyjechaliśmy w końcu na taką wyprawę, jaką potrafiliśmy

w tamtym momencie znieść. Udaliśmy się w pielgrzymkę ro-
werową do Santiago de Compostela. Jechaliśmy tam zostawić

żałobę. Już w chwili wyjazdu prawdopodobnie byłam w drugiej
ciąży. Zarodek cudem przetrwał kilkaset kilometrów pedałowa-

nia w upale.

Dziewięć miesięcy później urodziła się zdrowa Fallon.

Słowniczek rewolucji: sen

Fallon kończy dziś dziesięć miesięcy. Czas na bilans.

Trzy razy w tym czasie porządnie się na nią wkurzyłam.

W tym dwa razy powiedziałam ze złością „zamknij się”.

A raz, przystawiając pierś – „żryj”.

Gesty pozostały łagodne, ale w środku się gotowałam. Raz

oddałam Fallon Blejkowi, a sama kopnęłam w ścianę, rzu‑
ciłam chusteczkami dla niemowląt i trzasnęłam drzwiami
od sypialni.

Wydawałoby się, że w oceanie całusów, przytuleń i ko‑

chamciów te ekscesy powinny zniknąć. Nie zniknęły. Myślę
o nich często z autentycznym wyrzutem sumienia. A nawet,
jakkolwiek patetycznie by to brzmiało, żal mi serce ściska.

Pierwsze doświadczenie złości było wstrząsające. Jak to,

denerwuję się na moją najukochańszą, wyczekaną Fallon?
Gdzie cierpliwość? Łagodność? Delikatność? Zła, zła, zła,
zła matka.

– Wkurzyłam się na Fallon – zwierzyłam się przerażona

A., bo to A. niegdyś najgoręcej namawiała mnie do wstą‑

pienia do klanu.

– Powołać do życia nową istotę wspólnie z mężczyzną,

którego kochasz. Czy może być coś piękniejszego? – pytała.

Teraz ta sama A. odrzekła ze stoickim spokojem:

– To normalne. Wkurzysz się jeszcze wiele razy.
Miała rację: o ile pierwszy raz nastąpił mniej więcej po dzie‑

więciu miesiącach, na drugi nie trzeba było czekać tak długo.

Jej słowa trochę mnie uspokoiły. A trochę rozczarowały.

Gdy wkurzałam się na Fallon, powód zawsze był ten sam:

brak snu.

To doświadczenie tak dojmujące, a jednocześnie tak nie‑

rozerwalnie związane z macierzyństwem, że nie sposób
o nim milczeć.

Chyba jedyna trudna strona rodzicielstwa, której nikt

nie próbuje zataić.

– Wyśpij się lepiej na zapas – słyszałam ciągle w ciąży.

Ach, gdyby tylko się dało!

Dawno, dawno temu, nawet w okresach najintensyw‑

niejszej pracy (czy rozrywki) miałam żelazną zasadę: przy‑
najmniej raz w tygodniu spać do oporu. Próba odebrania
mi tego przywileju była z góry skazana na niepowodzenie.

Walczyłam o niego jak lwica. Nie wahałam się rzucić pracy

czy zrezygnować z największych atrakcji.

Teraz nie pamiętam nawet, jak to jest być wyspanym.

Sześć godzin ciągiem to norma. Siedem godzin to OK.
Osiem godzin ciągiem to luksus. Dziewięć godzin ciągiem?

Bez przesady.

Miarą stanu wyspania stał się budzik. Gdy Fallon za‑

kwili ze swego łóżka, zawsze jestem niegotowa do wsta‑
nia. Ponieważ zawsze czuję się nieprzytomna i wyrwana
z głębokiego snu, pierwszy odruch to spojrzenie na zegarek.

Dopiero świadomość godziny dyktuje dalszą reakcję. Piąta?

O nie, trzeba ją uśpić. Czwarta? Toż to środek nocy, Blejk,
idź do niej. Siódma? O, jaka dobra, przespana noc, wstajemy.
Ósma? Ósma, o rany! Ale jestem wyspana!

Przypominam: Fallon jest kochanym dzieckiem. Zasypia

koło dwudziestej. Gdybym kładła się razem z nią, o szóstej
też byłabym jak skowronek.

Fallon jest kochanym dzieckiem. Nie domaga się już

piersi w nocy.

Bo gdy pierwszy raz w życiu się na nią wkurzyłam, bu‑

dziła się na jedzenie co półtorej godziny. A między czwartą
a szóstą czasami nie spała wcale.

Są matki, które całymi miesiącami lub latami muszą

karmić w nocy. Albo takie, które w ogóle nie śpią, bo ich
dziecko jeszcze się tego nie nauczyło.

Na przykład moja mama. Nie spała ponoć przez dwa lata.
– Gdy twój brat zapadał w dzień nawet w krótką drzemkę,

ja zasypiałam tak jak stałam – wspomina. – Kanapa, stołek,
fotel samochodowy. Wszędzie było moje łóżko.

Znam rodziców nieprzytomnych z braku snu.

– Codziennie przed świtem płaczę ze zmęczenia –

mówi K.

– Upuściłam w nocy dziecko po karmieniu. Nie sądziłam,

że to możliwe – zwierza się inna.

– Myślałem, że go w nocy uduszę. Naprawdę miałem taką

myśl – to ojciec S.

– Dajemy im środki nasenne. Znaleźliśmy takie bez efek‑

tów ubocznych.

– Chcieliśmy wystawić ją na balkon.
– Chcieliśmy wyrzucić ją przez okno.

– Byłam załamana. Nie spałam od drugiej do siódmej,

a wiedziałam, że rano idę do pracy.

– Nie wiemy, co robić. Padamy.

Wszystko to autentyczne słowa skazanych na udrękę nie‑

spania.

W Stanach Zjednoczonych Ameryki przez wiele miesięcy

bestsellerem była niewielka książeczka pod tytułem: Go

the Fuck to Sleep. W najłagodniejszej wersji: „Uśnijże, psia‑
krew”.

Tekst jest napisany w rytmie dziecinnego wierszyka, właś‑

ciwie – kołysanki. Każdą zwrotkę puentuje jak mantra co‑
raz bardziej desperacka forma zawołania: „Kurwa, spać!”.

Kto napisał ten wierszyk? Oczywiście zdesperowany ro‑

dzic. Konkretnie – Adam Mansbach, którego dwuletnią

(wówczas) córeczkę usypiało się całe dwie godziny. Eufo‑

ria, z jaką czytelnicy przyjęli publikację, świadczy oczy‑

wiście o jednym. Zdesperowanych rodziców jest więcej.
Dużo więcej.

Gdy usłyszałam o Go the Fuck to Sleep, przyszło mi do

głowy, że kołysanki już wcześniej bywały formą dawania

upustu frustracji. Sam Blejk z dzieciństwa pamięta taką
piosenkę śpiewaną na melodię Na Wojtusia z popielnika:

Na cmentarzu o północy

błąkają się dusze,

nie płacz, nie płacz, mój malutki,

i tak cię uduszę.

Uśnij, zaśnij, mój malutki,

już jest wpół do drugiej,

tatuś właśnie zsiniał cały,

ma dwa zęby długie.

Na cmentarzu o tej porze

błąkają się duchy,

dzieciom, które jeszcze nie śpią,

wyrwą nogi z dupy.

I tak dalej.

Kołysankę dorosły Blejk wspomina zawsze w kontekście

humorystycznym – co nie zmienia faktu, że jego siostra
kategorycznie zabroniła rodzinie śpiewać tę makabreskę

własnym dzieciom.

A dawniej się śpiewało. Tradycyjne ludowe kołysanki do

naszych czasów dotrwały wykastrowane, w formie okro‑
jonej z wszelkich brutalnych i odstających od idylli frag‑
mentów. A przecież one także czemuś służyły – podobnie
jak drastyczne sceny w dawnych baśniach, z których przez
pokolenia czerpało się mądrość i siłę.

Profesor psychologii Hanna Olechnowicz twierdzi wręcz,

że celem śpiewania kołysanki nie było jedynie uśpienie

dziecka. Czasem chodziło również (choćby na poziomie
podświadomości) o wyrzucenie z siebie złości. Kołysanki
pozwalały dać upust nieprawdopodobnym fantazjom – jak
choćby ta z regionu warmińsko ‑mazurskiego:

Lulaj, lulaj, mój lulasku,

nasypię ci w dupę piasku,

jak nie będziesz dalej spać,

to narąbię po kutasku.

Dosadnie, prawda? Bardziej znana jest inna ludowa koły‑

sanka, w której matka otwarcie wyśpiewuje swoje tęsknoty:

Lulu spać, lulu spać, ni mas komu kołysać,

Oj, ni ma piescunecki kołyseć kolibecki,

Kołys mi się, kołys, oj, kolibecko sama,

Oj, ja już sobie pójde, oj, z grabkami do siana,

Kołys mi się, kołys, oj, kolibecko z lipki,

Bo ja już sobie pójde, oj, tam, gdzie grają skrzypki,

Kołys mi się, kołys, kolibko lipowa,

Ej niechze mi cie, Jasiu, sam Pan Jezus chowa.

Lulu spać, lulu spać, ni mas komu cycka dać,

Oj, mamusia we dworze, a tato w polu łorze,

Uśnijze mi, uśnij albo mi urośnij,

Oj, przydas mi się, przydas, oj, w pole wołki wygnać,

Wołki się najadły, na roli, na roli,

a ja się naśpiewała, aż mnie buzia boli.

Jak ja sobie wyobrażam tę matkę, która najchętniej po‑

szłaby tam, gdzie grają skrzypki! A dziecko niech już lepiej

wychowa sam Pan Jezus – ech…

Czy polskie ludowe kołysanki są jakimś ewenementem?

Bynajmniej. A., italianistka, żona Sycylijczyka (i mama

dwóch słodkich dziewcząt), badała w pracy naukowej lu‑
dowe kołysanki sycylijskie. Przykładów podobnych do tych
polskich znalazła mnóstwo.

– Charakterystyczny dla tych kołysanek jest kontrast –

mówi A., kołysząc na ramieniu dziewięciomiesięczną có‑
reczkę. – Z jednej strony łagodna melodia, czuły głos matki,
refreny luli, luli. Z drugiej dosadne słowa. Na przykład
o tym, ile dziecko zaraz dostanie razów pięścią. Albo kijem.

„Śpij, syneczku, śpij, bo złapię za kij” – czy i w Polsce się

tak nie śpiewało?

Go the Fuck to Sleep kupili Amerykanie w setkach tysięcy

egzemplarzy.

Go the fuck. Spać!

Gdy słodzisz rano kawę, a potem przykrywkę od cukier‑
niczki, zamiast nałożyć na cukierniczkę, wrzucasz do kubka
z kawą;

gdy w południe chcesz przecedzić rosół, aby wydobyć

z niego mięso i warzywa, ale zamiast do wazy przelewasz

wszystko przez sito do zlewu;

gdy po kąpieli na basenie wchodzisz wraz z córką pod

prysznic, nie zdejmując z ramienia torby z ręcznikami –

materiałowej torby z ręcznikami, dodajmy – i orientujesz
się dopiero wówczas, gdy chciałabyś tych ręczników użyć –

to chyba musi oznaczać, że jesteś niewyspana.

Dynastia inaczej. Po męsku

Jakiś czas po urodzeniu Fallon zaczęłam dręczyć męża, że musi

mi więcej pomagać w sprzątaniu.

– Przecież u nas w domu się nie kurzy – zauważył tonem „ale

o co chodzi”?

– Kurzy się, tylko ja odkurzam – oświeciłam go zimno.
Mąż więc podszedł do sprawy po męsku. Kupił odkurzacz,

który sam odkurza.

Jakiś czas później zaczęłam mieć dość faktu, że chronicznie nie

dosypiam. I że to zazwyczaj j a wstaję koło siódmej, aby zacząć
z córeczką dzień po nocy wypełnionej pobudkami – podczas gdy
o n przewraca się na drugi bok. Złapałam się nawet na spostrze-

żeniu, że z nowym podziwem patrzę na K., tego, który obowiązek

wstawania do syna zawsze brał na siebie. I karmił małego butelką
od porodu, co noc.

Ten podziw mnie zaniepokoił. Nie będę przecież z piedestału

największych męskich ideałów strącać mojego Blejka.

– Mężu – powiedziałam więc tonem alarmującym – ja kiedyś

muszę się wyspać.

Mąż podszedł do sprawy po męsku. W trzy dni oduczył Fallon

nocnych pobudek. Bez płaczu i zbędnych histerii. Córka szybko
się zorientowała, że z tatą w nocy nic nie wskóra i że lepiej się
w ogóle nie budzić. A serce matki nie ucierpiało.

Dało mi to do myślenia. Mam to, na co sobie pozwolę.

Słowniczek rewolucji: laktodieta

– Ja wiem, o co chodzi – mawia teraz szwagierka na obia‑

dach rodzinnych. I gdy kończę jeść zupę, dolewa mi dru‑
gie tyle, a gdy kończę jeść drugie, zapełnia talerz dokładką.

Nigdy w życiu nie miałam takiego apetytu jak w czasie

karmienia piersią. Zwłaszcza wówczas, gdy mleko matki
było jedynym pożywieniem Fallon. Pochłaniałam góry

żywności, jednocześnie chudnąc w zadziwiającym tempie.
Córka mnie dosłownie wysysała – a szwagierka wykarmiła

trójkę. Więc faktycznie wiedziała, o co chodzi.

Tymczasem gdy dopiero zaczynałam długą przygodę

z karmieniem piersią, wraz z komunikatami dotyczącymi
sposobów wywołania laktacji (co wcale nie okazało się takie
proste) zostałam zasypana innymi: tymi opisującymi dietę

wskazaną dla matki karmiącej.

Tak, ta cholerna laktodieta. Gdy myślę dziś o swej po‑

tyczce z macierzyństwem, wydaje mi się, że właśnie ona
była ciosem zza węgła. Zatruwała mi życie od pierwszych
dni połogu. A z perspektywy roku najbardziej irytuje mnie
to, że wcale nie wiadomo, czy była potrzebna.

Aby w dwóch słowach odmalować tło: uwielbiam jeść.

O niebezpieczeństwie ciosu laktodietą jako pierwsza

uprzedziła mnie M. Na tyle lojalna, że nie bacząc na opisaną

zmowę, uchyliła rąbka tajemnicy. Przytaczam tu w całości
jej opowieść:

– Po porodzie byłam wściekle głodna. Zamówiłam sobie

do szpitala pierogi ruskie z cebulką i skwarkami. Przyszły
do mnie koleżanki z oddziału. I wstrząśnięte. Zobacz, co
ona je. Pierogi są smażone! I z serem! Zobacz, posypała je
cebulką! Patrz, jak ociekają tłuszczem! Nie wiedziałam zu‑
pełnie, o co chodzi. Idę do lekarki. A ta, żebym się reakcją

koleżanek nie przejmowała, że bez przesady z tymi ogra‑
niczeniami. Świetnie, odetchnęłam, więc mogę wrócić do
ruskich? No nie, usztywnia się lekarka, nabiału to jeszcze
nie jemy. A smażona cebulka? No nie, tego też nie. Zrobi‑

łyśmy szybki przegląd mojego menu. I dowiedziałam się,
że szpikuję mleko samymi szkodliwymi rzeczami! Lekarka

kazała mi wylać cały zapas odciągniętego pokarmu. A od‑
ciąga się trudno. Gdy go wylewałam, płakałam.

Cytuję tę historię z detalami, bo pamiętam, jak mną

wstrząsnęła. Zwłaszcza że podobne komunikaty po poro‑

dzie zaczęły się powtarzać.

– Nic smażonego – przypomina jedna koleżanka.
– Ja nie jadłam nabiału prawie rok – to druga.

– Wykluczone są produkty wzdymające. Groch, kapusta,

fasola – ciągnie pierwsza.

– Rzodkiewki! – przypomina sobie inna.
– Kalafior! – mówi kolejna.
– Takie świństwa, jak ryba i ser pleśniowy zaczęłam jeść

po dziewięciu miesiącach – to A., mama dwójki.

– Usuń z jadłospisu wszystko, na co uczulony jest Blejk –

to znów B., a ja blednę, bo Blejk nie je większości owoców
i warzyw, wszelkich ryb ani nie pije herbaty.

– Ja tam jadłam nawet truskawki. Ale to w sekrecie –

zwierza się O.

Do licha, dlaczego w sekrecie?
Laktodieta okazała się enigmą. Każdy miał na jej temat

zdanie, ale zweryfikować naukowo jej sensowności nie spo‑
sób. Tym bardziej że lekarze, z którymi się konsultowałam,
choć różnili się co do szczegółów, to en masse opowiadali
się za dietą.

Wszystkich przebiła jednak położna środowiskowa. To

pielęgniarka, która pod pozorem zademonstrowania ro‑
dzicom, jak się karmi, kąpie i pielęgnuje niemowlę (przy
czym gdybyśmy nie opanowali tych czynności do czasu jej

wizyty, nasz noworodek niechybnie by umarł), sprawdza,

czy dzieciak nie trafił do rodziny patologicznej.

Środowiskowa okazała się osobiście zainteresowana roz‑

wojem Fallon, bo ma wnuczkę urodzoną tego samego dnia.
Z satysfakcją skonstatowała natychmiast, że jej wnuczka
waży już więcej. Uznała wobec tego za stosowne udzielić
życzliwych rad w kwestii diety.

– Kobieta karmiąca piersią powinna zjadać kilo mar‑

chwi dziennie. Na surowo – oznajmiła tonem nieznoszącym
sprzeciwu.

O mało nie spadłam z krzesła.
– A do tego kilo pietruszki – dodała spokojnie.
– Pietruszki? – myślałam, że źle słyszę.
Położna spojrzała na mnie ciężko.
– Jak to? – spytała z potępieniem. – Pani nie je surowej

pietruszki?

Przełknęłam ślinę i odważyłam się spytać o lody.
Posłała mi spojrzenie z ołowiu.

– Na jeden sezon chyba może się pani powstrzymać? Dla

dobra dziecka.

Tak, kilo pietruszki i bez lodów. Tego po macierzyństwie

spodziewałam się najmniej. Jednak ostatecznie cios zza

węgła wymierzyła sama kochana, rozumiejąca szwagierka.
Kilka dni po porodzie stawiła się w naszej rezydencji wypo‑

sażona w specjalistyczną koreańską maszynę do gotowania
ryżu. Ustawiła ją obok czajnika. Pokazała, jak się obsługuje.

Nauczyła koreańskich komend. I mówi:

– Przez pierwszy miesiąc przy każdym dziecku jadłam

tylko ryż, morele, duszone jabłka, królika i indyka na pa‑
rze. Tylko te pięć składników. Tylko. Przez miesiąc. Można

wytrzymać.

Szwagierka jest dla mnie wychowawczym autorytetem,

więc jej słowa wzbudziły cichą rezygnację.

– No dobrze, trudno.
– Pewnie każdy ci mówi teraz co innego – powiedziała

domyślnie. – Ale uwierz: nie chcesz, żeby Fallon miała kolki.

A gdy będziesz jeść tylko te pięć produktów, zyskasz pew‑

ność, że kolki nie wywołało coś, co zjadłaś.

– Czuję się jak skazaniec przed ostatnią wieczerzą – po‑

wiedziałam do Blejka tego samego dnia w szpitalu podczas

rutynowej kontroli dobrostanu Fallon. W perspektywie
miałam rychłe przejście na morderczą dietę.

Wtedy podeszła do nas obca dziewczyna.

– Zaklinam, niech pani nie wierzy w diety eliminacyjne

zalecane na wszelki wypadek – powiedziała. – Ja wykarmi‑

łam dwójkę. Jadłam wszystko i nie było żadnych problemów.

No tak, każdy mówi co innego. Do dziś nie mam poję‑

cia, ile sensu jest w laktodiecie. Męczyłam się z jej powodu
strasznie, a i tak nie byłam restrykcyjna. Lecz czasami, gdy

Fallon płakała z niewiadomego powodu, katowałam się
wyrzutami sumienia, że zaszkodziło jej coś, co zjadłam.

Wilczy apetyt karmicielki w zestawieniu z zaleceniami

dietetycznymi. Cios zza węgła!

Karmiłam piersią w nocy do czasu, aż Fallon skończyła

siedem miesięcy. I przez ponad pół roku miałam powta‑
rzający się sen.

Że karmię piersią.
Karmię, karmię, aż tu dociera do mnie płacz Fallon. Zry‑

wam się z łóżka. Czas karmić! No nie, przecież właśnie kar‑

miłam. A nie, to był sen. No to idę karmić. Karmię, karmię.
Fallon się najadła, usnęła. Kładę się do łóżka. Zapadam

w sen. I karmię, karmię. Płacz? Zaraz, czy wstawać karmić?
Nie, to płacz we śnie. Śpię dalej. I karmię, karmię. Fallon

kwili. Wstaję. Karmię, karmię.

Błędne koło, prawda? Żeby było jeszcze bardziej błędne,

dodam, że to nie tylko ja karmiłam we śnie, ale też Fallon
spała podczas karmienia. Nie jednocześnie, rzecz jasna.
Gdy siedziałam z nią przy piersi, w pewnym momencie jej
ssanie zmieniało się w równe posapywanie.

– Ona śpi – mówiła moja mama.

Wtedy głaskałam Fallon po policzku, a ssaczek oczywi‑

ście zaczynał ssać.

– Je, je – odpowiadałam tak pewnym tonem, jaki zdarza

się tylko nie do końca pewnym siebie matkom.

Odsuwałam ją od piersi, ona w płacz.
– Jest głodna – diagnozowałam mojego pulpeta.

Dopiero po pół roku odkryłam (stłumione IQ, to też

matkom się zdarza), że Fallon podczas karmienia odbywa
swoje drzemki.

– Ona w ogóle nie śpi w dzień! – żaliłam się przyjaciół‑

kom. I karmiłam, karmiłam.

No tak, leżeć przy piersi Fallon potrafiła półtorej godziny.

Po takim ciągu czułam się wycyckana do cna i wyssana

z wszystkiego.

Małe pułapki. Chcesz przecież jak najlepiej.

Ten sen już mi się nie śni.

Namiastka wyjścia na miasto w okresie karmienia piersią:

zakupy internetowe.

W czasie najbardziej intensywnych sesji laktacyjnych

buszowałam w sieci godzinami. Jedną ręką podtrzymy‑

wałam ssącą Fallon, drugą operowałam myszką. Stałam

się łowczynią okazji. Przeglądałam setki ofert. Prezenty
gwiazdkowe dla bliskich namierzyłam już wczesną jesie‑
nią. Żadna gazeta czy książka nie była w stanie zapewnić
mi tak cudownie wciągającego, odmóżdżającego relaksu.

Wstydziłam się swojej namiętności do momentu telefonu

koleżanki z pracy. D. urodziła synka w podobnym czasie,
co ja Fallon. I mówi:

– Nie wiem, co w tym jest, ale non stop robię teraz zakupy

przez internet. Kurierzy mijają się w korytarzu. Ostatnio
znalazłam okazyjny fotelik dla synka. W domu pokpiwają
ze mnie: dlaczego nie kupiłaś trzech?

A więc jednak nie ja jedna. Ośmieliłam się odsłonić moje

tajne hobby w rozmowie z inną koleżanką z pracy. A ona:

– Moja siostra w połogu umeblowała przez internet

mieszkanie!

Karmię już tylko jedną piersią. Jedna kontynuuje więc
wielką przygodę z miseczką C. Druga wróciła do mikro‑

normy. Ale to na jej cześć wznoszę pierwsze od ponad pół‑
tora roku toasty.

Dynastia inaczej. Krater

Ku pokrzepieniu serca zajrzałam ostatnio do mojej dawnej (z cza-
sów wczesnonastoletnich) ulubionej książeczki o rodzicielstwie.

A nuż odnajdę tam najlepiej ‑jak ‑się ‑da ‑opisaną wspólnotę do-
świadczeń? A nuż mnie pocieszy? pomyślałam.

Chodzi o książkę, która zaczyna się słynnymi zdaniami:

„Najpierw był embrion. Potem było w łonie matki zamknięte

pulsujące życie”.

Co było potem? Dopiero teraz do mnie dotarło, że potem na-

stępuje opis pierwszych odkryć dziecka m ów i ą c e go. Reportaż
nadal przepiękny, ale o m o w l a ku. Wańkowicz wspomnienia
o życiu swych córeczek zaczyna więc od etapu około dwuletniego.

Niemowlęctwo?
Czarna dziura.
Hmm.

Słowniczek rewolucji: łysienie

Łysienie poporodowe – to coś, czego zawsze się obawia‑
łam. I proszę.

W ciąży miałam włosy dobre jak nigdy. Moje mysie kos‑

myki zmieniły się na dziewięć miesięcy w coś, co relatywnie
można było nawet określić jako bujną grzywę. Ja w każ‑
dym razie tak to określałam, znając właściwy sobie mizerny
punkt odniesienia. Byłam z niej dumna, zapuściłam, jak się
dało, i obfotografowałam. I z tym większym niepokojem

wyglądałam końca.

Fallon urodziła się w kwietniu. Myślałam, że grzywa wy‑

padnie z dnia na dzień. A tu miła niespodzianka. Trzydzie‑
sty kwietnia, grzywa trzyma się mocno.

W maju zwierzyłam się O., że boję się tego łysienia, ale,

odpukać, na razie wszystko w porządku. Więc może mnie
ominie?

– Łysienie poporodowe? – zdumiała się O., matka o pięk‑

nych rudych włosach. – Nigdy o czymś takim nie słyszałam.

– Nawet nie wiesz, jak się cieszę, że to mówisz – odpo‑

wiedziałam szczerze.

W czerwcu się zaczęło. Na podłodze i szczotce do włosów

pierwsze sztuki. Na razie w ilości, którą można od biedy
uznać za normę sprzed ciąży.

W lipcu wypadały już garściami.

W sierpniu poszłam do fryzjera. Całe pasma zostawały

mu w rękach.

– Kwartał temu urodziłam dziecko – wyjaśniłam zakło‑

potana.

– Niech mu pani podziękuje – odpowiedział z przekąsem.
Zebrał pozostałości długiej grzywy w węzełek i po prostu

ciachnął nożycami tuż przy głowie. Dawno nie poczułam
takiej ulgi.

We wrześniu krótkie włosy wypadały dalej. Kupiłam

w aptece szampon przeciw łysieniu za 29,90.

W październiku kupiłam w aptece szampon przeciw ły‑

sieniu za 45,50.

W listopadzie kupiłam szczotkę do zbierania włosów

z kołnierzy jesiennych płaszczy.

W grudniu po raz pierwszy popsuł się nasz nowy odku‑

rzacz. Zapchał się włosami. Blejk naprawił bez słowa.

W styczniu poszłam do najdroższego fryzjera w mieście.

Zrobił mi fryzurę z resztek.

W lutym odkurzacz popsuł się po raz drugi. Włosy wkrę‑

ciły się w maszynerię. Blejk naprawił bez słowa.

Teraz zbliża się koniec marca, a na moim płaszczu nadal

fryzura niemal równie bujna jak na głowie.

Fallon niebawem skończy rok, ale „po porodzie” już będę

zawsze. Czy nazwa „poporodowe” ma oznaczać, że to się
nigdy nie skończy?

Kwiecień. Kupiłam w aptece szampon przeciwko wypadaniu
włosów za osiem złotych. Co za różnica, za ile będę łysieć?

(Blejk właśnie zauważył, że szampon nazywa się Radical,

a pod nazwą ma napis: „wyjątkowo łagodny”).

Dynastia inaczej. Gratulacje

Odwiedziła nas A. Jest w pierwszym trymestrze ciąży.

– Będę trzymać kciuki – powiedziałam szczerze i serdecznie.

Spojrzała na mnie niepewnie. – Gratuluję – pośpieszyłam więc
z powszechnym w takiej sytuacji zwrotem.

Ale wcześniej zastanawiałam się: dlaczego właściwie gratu-

lujemy? Odpowiedź jest oczywista, gdy para stara się o dziecko.
Próbują, próbują i sukces. Gratulacje jak najbardziej na miejscu.

A gdy w ciążę zaszło się ot, tak? Nawet ku własnemu zaskoczeniu?

– Pogratuluj, jak urodzimy – odpowiadałam sama przed

rokiem.

Być może gratulacje to formuła zaklęcia. Sugerujemy nią już na

wstępie, że wejście w szeregi klanu jest dużym i słusznym wyczy-
nem. Gratulacje ustawiają ton całej dalszej rozmowy o ciąży. Jak
fajnie, jak się czujesz, jak reakcje? Pożyczę ci ciuszki, czy już wiesz,
który szpital, polecamy ten wózek, umawiajmy się na spacery.

Z A. o jej wątpliwościach i trudnościach pogadałyśmy dopiero

kilka godzin później.

Jest jej ciężko. Pamiętam i rozumiem. Poszliśmy na spacer i A.

rozpuściła włosy. Długie, gęste i złote, zalśniły w późno zimowym
słońcu.

– Jakie masz piękne włosy! – zakrzyknęłam z zachwytem. –

W ciąży bardzo się poprawiają – przypomniałam sobie.

– Nie to co potem – dopowiedział konkretny Blejk.
– Nie straszcie – jęknęła A.
Więc zgodnie zmieniliśmy temat. Potem spytała, czy lubię cho-

dzić z Fallon na spacery, bo jej przyjaciółka mieszka za miastem,
trudno jej się stamtąd wyrwać, a chodzenie z wózkiem w kółko
po lesie sprawia, że czuje się jak w pułapce.

– Ja bardzo lubię spacerować – odpowiedziałam zgodnie

z prawdą. – Mam w zasięgu spaceru cztery parki. Oraz dwie
przyjaciółki, mamę, fajną knajpę i CSW.

– Tak to sobie wyobrażam – uspokoiła się A.

No cóż, powiedziałam jej prawdę. Szczerą, choć nie całą. Nie

dodałam, że mimo tych atrakcji czasem codzienny spacer i tak
jest jak szychta. A co ważniejsze, że macierzyństwo to o wiele
więcej niż spacery.

Piszę to wszystko, żeby o trudnych sprawach nie milczeć. Ale

w ciąży potrzeba przecież spokoju. Po co mam biedną A. doło-
wać? Czy sama w odpowiednim czasie nie przekona się o tym,
o czym ma się przekonać? Niewykluczone, że sprawy, które mnie
sprawiają trudność, dla niej okażą się lekkie i bezproblemowe.

To na pewno jeden z mechanizmów zmowy. Nie ma co obcią-

żać innych swoimi frustracjami.

Lepiej już popisać sobie pamiętnik.

Słowniczek rewolucji: fizjologia

Dynastia inaczej. Kapusta

– Zapach chusteczek dla niemowląt kojarzy mi się już tylko

z jednym – powiedziała mi dawno temu O., mama trzyletniego
dziś już syna. – Z kupą.

Powąchałam wyziew z kolorowej paczki. Pachniało dość neu-

tralną chemią, więc pomyślałam, że O. jednak trochę przesadza.

Ale dziś w przedpokoju zwietrzyłam jednoznaczny smrodek, po

którym zawsze diagnozuję, że Fallon trzeba zmienić pieluszkę.

Ten smrodek jest tak immanentną częścią rodzicielskiej rzeczy-

wistości, że w ramach jego oswajania często nadaje mu się piesz-
czotliwe nazwy. Z. nazywają go na przykład „zapachem biszkop-
ta”, wzięli to z jakiegoś filmu. A my z kolei „zapachem kapusty”,
bo kiedyś moja mama, poczuwszy kupę Fallon, spytała z wro-
dzoną sobie dyplomacją:

– Coś tu tak zapachniało. Czy ty gotujesz kapustę?

No więc zlokalizowałam kapustę. Zionęło ewidentnie z torby

niemowlęcej. Zanurkowałam dłonią. Chusteczki.

Cukinia, czosnek, cebula, pomidor, kolendra. Duszone mię‑

sko. Bułka z masłem. Aromat. Wracam wygłodniała z mia‑
sta i zasiadam nad parującym talerzem, popatrując, jak

Blejk zbiera się na swoją popołudniową szychtę na plantacji,

a córka bawi się przy kanapie.

Nagle zastyga.
Na jej twarzy odmalowuje się charakterystyczne sku‑

pienie.

Robi się czerwona.
– Co, kupa? – mówi domyślnie tata.

A ponieważ nie możemy się zdecydować, czy rozpocząć

trening toaletowy – i pewnie sprawę bardzo odwlecze na‑

sze wrodzone lenistwo, w związku z czym łapią nas czasem

wyrzuty, bo według naszej guru położnej czas najwyższy

zacząć – Blejk na fali Dnia Dobrego Ojca zwraca się do
córki z propozycją:

– To może na nocnik?
No cóż, Fallon nie ma pojęcia, do czego służy nocnik.

Sadzamy ją tam czasem – i nic. Akcja trening toaletowy
nierozpoczęta, więc w sumie nic dziwnego, że nic.

Tym razem jednak Dobry Ojciec sadza Fallon na plasti‑

kową foczkę – i idzie do pracy.

A ja już wiem, że cukinia, czosnek, cebula, pomidor, ko‑

lendra, duszone mięsko i bułka z masłem muszą poczekać.

Bo wszystkie aromaty i tak przyćmi zaraz kapusta.

Fizjologia. To chyba najlepiej wyczuwalna zmiana, jaką

przynosi macierzyńska rewolucja. Podejście do spraw ciała
staje się bezpruderyjne i szorstkie, kolektywne i rzeczowe.

Fizjologia naszej córki staje się naszą wspólną sprawą – i to

nie tylko po jej narodzinach. To fragment rewolucji, która
zaczyna się na długo przed porodem.

Gdy godzinami karmiłam Fallon piersią, dla zreseto‑

wania organizmu oglądałam Seks w wielkim mieście. Jakie

było moje zdumienie, gdy jeden z odcinków niemal w cało‑

ści poświęcono dyskretnemu problemowi gazów. Ujawnię:

główna bohaterka pi e rd n ę ł a przy swoim chłopaku.

Incydent został szeroko omówiony w gronie przyjació‑
łek (cóż za odważne przełamanie tabu!), a związek Car‑

rie Bradshaw zawisł na włosku. Gdy patrzyłam na to znad
mojego ‑już ‑nie ‑mojego cycka, czułam, że ocean oddziela‑
jący mnie od bohaterki to więcej niż Atlantyk. Jak bardzo

daleki to problem od realiów wczesnego macierzyństwa!

Bo faktycznie: w życiu kobiety jest czas, w którym tuszuje

ona przed mężczyzną fakt robienia kupy. Ba: także w życiu
intymnym związku jest czas, w którym on i ona wspólnie
podtrzymują mit, że żadne z nich kupy nie robi. Ten czas

jest potrzebny i piękny. Ale nie ma nic wspólnego z czasem
rodzicielstwa.

Pożegnanie mitu bezcielesnego ciała zaczyna się już

w czasie ciąży. Już w chwili, gdy przyszli rodzice wpatrują

się w zasikany patyczek. Pojawią się na nim dwie kreski –
i fizjologia kobiety utożsamia się nagle z fizjologią ich przy‑
szłego dziecka. Wszelkie bóle, uciążliwości, nudności stają
się wspólną sprawą. To piękne, ale ma swoją cenę. Miano‑

wicie: żegnaj, intymności.

Ciało zmienia się w obiekt powszechnego zaintereso‑

wania. Wszyscy nagle chcą dotknąć mojego brzucha (nie

mam z tym problemu, ale znam dziewczyny, które miały).
Blejk systematycznie mierzy postępy w przyroście obwodu
bioder, pasa i biustu (stan pożądany: prowadzi to ostatnie;
stan realny: prowadzi to pierwsze). A do rozmów przy stole
regularnie zaczynają trafiać tak konsekwentnie zbywane

wcześniej milczeniem narządy, jak: szyjka macicy (jedna

z głównych bohaterek ciąży), macica w ogóle, pęcherz, piersi
i pochwa.

Gdy o szyjce macicy zaczęliśmy rozprawiać ze znajo‑

mymi na dość kameralnej imprezie urodzinowej w gronie

nie tylko najbliższych przyjaciół, jedna z nowo poznanych
znajomych wyraziła w sposób taktowny swój sprzeciw. Zre‑
flektowaliśmy się. Miała rację.

A jednak proces jest nieuchronny: im bliżej porodu, tym

więcej ciała. Mąż szykował się na konfrontację z fizjologią
w najbrutalniejszej postaci. Rozmawiał z doświadczonymi

kolegami. Mówili o morzu krwi i o rozgłośnym chluście,
z którym z ciała matki wydobywa się noworodek. A ja z ros‑
nącymi obawami patrzyłam na przygotowania Blejka. Czy po
tym chluście kiedykolwiek zobaczy we mnie dawną Kristal?

Bo istotnie: czasy, w których pierdnięcie mogłoby budzić

konsternację, minęły chyba bezpowrotnie. No bo w jaki
sposób Carrie Bradshaw odbudowałaby swój nieskazitelny

wizerunek po dyskusji odbytej z partnerem na temat: czy

mokra plama na prześcieradle to popuszczony mocz, czy
jednak wody płodowe? (Wody płodowe). Jeśli miałaby prob‑
lem z tym wyzwaniem – potem byłoby tylko gorzej. Bo oto

wraz z noworodkiem kupa wdziera się na salony. I nic nie

jest w stanie jej powstrzymać.

Pierwszy raz zostałam obsrana od stóp do głów (wróć, hi‑

perbola: od szyi do pasa) dwa tygodnie po porodzie. Nachy‑
liłam się nad malutką Fallon leżącą na przewijaku. Właśnie
zdjęłam jej pieluszkę, i już, już miałam założyć nową, gdy
mała bez wysiłku potraktowała mnie prawdziwą kaskadą.

Zbombardowała sweterek z siłą wodospadu. Mój jedyny

sweterek, dodajmy. Rzecz się działa w szpitalu – i do czasu
dostawy czystych ciuszków paradowałam w samej bieliźnie,
owinięta w swą rosyjską chustę.

Ale, rzecz charakterystyczna, nie obraziłam się bynaj‑

mniej za tę kupę. Przeciwnie, przyjęłam ją z rozrzewnie‑
niem. Ba: rozmaślili się też obecni na sali rodzice i babcie.

Pół oddziału chirurgii noworodków rozczulało się kupą

mojej Fallon. A najbardziej wzruszyła się ta mama, której
synek miał kłopoty z przyswajaniem pokarmu i która po
każdej zmianie pieluszki tę zabrudzoną biegła zważyć.

Bo to, że po porodzie życie młodych zakochanych kon‑

centruje się wokół beknięć, pierdnięć i fekaliów, ma swoje
banalne wytłumaczenie. Przestają one nagle pełnić funk‑

cję krępujących odchodów. Awansują do rangi jedy nych

środków komunikacji z potomkiem. To dzięki obserwacji

tych znaków zyskujemy pewność, że dziecko działa. Najada
się i wydala. Znaczy wszystko w porządku. „Przewodzik
pokarmowy”. Tak czasem moja mama nazywa noworodka.

Problem w tym, że w niemowlęce kupy zanurzamy się

na długie miesiące. A proces przywracania odchodom ich
dorosłej rangi wykracza poza okres pieluchowania. I – nie

wiem tego, ale przeczuwam – sprawy fizjologii już na za‑
wsze pozostają na zupełnie innym poziomie.

A pachnący kolendrą obiadek? Dokończyłam, gdy umy‑

łam ręce.

Moja przyjaciółka ma dwójkę zdrowych dzieci w wieku

pieluchowym. Są dni, kiedy zdaje mi raporty z ich prze‑
miany materii. I to nie są jedynie raporty o kupach. To są
kolejne sygnały, po których nieomylnie poznaję, że matka
tych zdrowych dzieci zbliża się do kresu.

O jedenastej rano:

„2 : 2. Zasrany remis”.

O szesnastej: „3 : 4 dla synka”.
O siedemnastej: „8”.
Piszę jej: „Lepsze osiem kup w ciągu dnia niż jedna na

osiem dni, uwierz” – to żeby ją pocieszyć, bo my raczej bo‑
rykamy się z tym drugim problemem.

Odpisuje mi: „Ośmiu w ciągu dnia też byś nie chciała.

Uwierz”.

A pod wieczór: „Popłakałam się. Jedenasta kupa przewi‑

jana jednego dnia doprowadziła mnie do rozpaczy. 7 : 4 dla
małej. Mam dość. Smuga woni ciągnie się za mną. Wstyd

otworzyć drzwi listonoszowi. Strach wyjść – może w sklepie

widać, że jestem naznaczona? Może mam umazany rękaw

albo dżinsy?”.

Jedenaście kup w ciągu dnia. Je denaś cie! I to nie był

rekordowy wynik.

Dynastia inaczej. Balas

Rodzicielstwo to ukoronowanie rodzinnej bliskości. Przejście
na poziom intymności, o jakim wcześniej nawet osobom bar-
dzo zżytym się nie śniło. Najczystsza i najsilniejsza z możliwych
więzi. I brekekeks.

Takie mniej więcej wzniosłe prawdy – niewątpliwie wzmoc-

nione przez fakt, że przez cały dzień nie miałam czasu się umyć,
włosy w strąkach, a za pół godziny goście – skłoniły mnie do de-
cyzji o przeprowadzeniu pierwszej rodzinnej kąpieli.

Doprawdy piękna chwila. Kristal, Blejk i Fallon taplają się

w jednej wannie w odmętach pełnych oilatum oraz gumowych
kaczek.

W pewnej chwili Fallon się napięła.
Po wyjściu z wody znaleźliśmy w niej dwa spore balasy.

Słowniczek rewolucji: dobro społeczne

– Słabo jest ubrane to dziecko – powiedział starszy pan.

Zaczepił nas na Puławskiej, gdy szłam, trzymając Fallon

na rękach. Jakiś obcy emeryt. Przypadkowy przechodzień.

– A pan jak jest ubrany? – Tak mnie zatkało, że żadna

inna riposta nie przyszła mi do głowy.

Ale on się nie zraził.

– Dziecko powinno być owinięte szalikiem – wytknął. –

Albo jakimś kocem. Jest za lekko ubrane. Nie tak się nosi

dzieci zimą – pouczał tonem nagany.

No tak, znowu to samo. Panie w autobusach, staruszki

w sklepie, faceci na ulicy, kobiety w przychodni. Wszyscy

czują się upoważnieni do współuczestniczenia w procesie

wychowawczym. Przy czym ich współuczestnictwo spro‑
wadza się z reguły do nieproszonych dobrych rad. Rad naj‑

częściej podszytych nutką krytyki.

– Powinna pani smarować jej kciuki solą. Jak będzie je

dalej ssała, zrobi się krzywy zgryz – usłyszałam kiedyś.

Albo:

– Dziecko musi sobie popłakać. Niech pani go nie roz‑

pieszcza.

Czy wręcz zawołanie z pretensją:
– A czapeczka gdzie?

Takie sytuacje już mnie nie dziwią. Czasem mam wra‑

żenie, że moje niemowlę traktuje się jak dobro społeczne.
Obiekt wspólnej troski, więc każdy może się wtrącić. No

bo czy wyobrażamy sobie, że ktoś zwraca uwagę dorosłej
kobiecie w tramwaju:

– Pani jest słabo ubrana. Nie nosi się takich cienkich raj‑

stop zimą.

Albo:

– Pan się niegustownie ubrał. Ten kożuch nie pasuje do

czapki.

Czy z innej działki:
– Nie powinna pani jeść tych czipsów. To przecież sama

chemia.

– Proszę nie czytać tej gazety. Wypisują tam same bzdury.
Nie do pomyślenia, prawda? A z dziećmi zdarza się na‑

gminnie.

Jednak takie nastawienie ma również inną przesłankę

(lub efekt). Matka staje się podejrzana o niekompetencję

i niedbalstwo.

Czy ktokolwiek z klanu nie słyszał tych pełnych niewy‑

powiedzianych zarzutów pytań:

– Czy córeczce nie jest za gorąco?
– Czy jej jest aby wygodnie?
– Czy ona nie jest głodna?

To jasne: niemowlę nie potrafi samodzielnie zakomuni‑

kować swoich potrzeb, dlatego tak wiele osób chce wziąć
udział w procesie ich odgadywania.

Sęk w tym, że z tego samego powodu sama mam często

wątpliwości. Czy sposób, w jaki ją oporządzam, jest dobry?

Czy słusznie odgaduję, o co jej chodzi?

Tylko bardzo pewna siebie matka potrafi odpowie‑

dzieć na powyższe krytyko ‑pytania z pełną stanowczością.

A zazwyczaj rodzicielska pewność siebie zostaje przez te

pytania zachwiana. Czy rzeczywiście nie ubrałam Fallon
za ciepło? Czy dostatecznie dużo zjadła?

Sprowadza się to do jednego: czy ja jej nie robię krzywdy?

M. opowiadała mi, jak pierwszy raz pojechała z nowo‑

rodkiem do teściowej. Po ośmiu godzinach jazdy dziecko
było zmęczone i marudne. Pierwsze słowa teściowej za‑
brzmiały więc:

– Co tam, mamusia krzywdzi?

Tak, właśnie, mamusia krzywdzi.
Wszystkie jesteśmy podejrzane.

Dynastia inaczej. Straż

Już nie tylko emerytki w parku mogą mnie zbesztać, że Fallon

ma krzywo założoną czapkę. W imię chronienia dobra społecz-
nego, jakim jest d z i e c ko (oddajmy mu pokłon), już nawet straż
miejska może za to wlepić mandat.

Blejk mówi, że nie może się doczekać. Mandat za spacerowa-

nie z Fallon na mrozie powiesimy sobie na ścianie.

To cytat z informacji:
1 marca 2011 roku weszło w życie rozporządzenie rozszerza-

jące katalog uprawnień straży miejskiej. Strażnicy nałożą mandat
karny za naruszanie dobra małoletnich do lat 7 poprzez dopusz-
czenie tych osób do przebywania w okolicznościach niebezpiecz-
nych dla zdrowia człowieka (na przykład na mrozie).

A to cytat z Kazika:
Czy wy nas macie za idiotów? Tak! Tak! Tak!

Słowniczek rewolucji: instynkt

– Rodzicielstwo bliskości – rzuciła jakiś czas temu B. – Sły‑

szałaś o czymś takim?

Nie, wtedy jeszcze nie słyszałam. B., choć ma już całkiem

odchowanego i nad wyraz zdrowego emocjonalnie synka,
też dopiero na to trafiła. Ale już sama nazwa wydała się nam
obu demagogiczna. No bo czy fakt, że nie stosujemy „ro‑
dzicielstwa bliskości”, oznacza, że realizujemy dla odmiany

„rodzicielstwo dużego dystansu”? Albo że stosujemy wręcz
„zimny wychów”?

(Potem zresztą miałyśmy się przekonać, że według zwo‑

lenników „rodzicielstwa bliskości”, w skrócie „RB” – tak

właśnie jest).

Tamtego dnia zapoznałyśmy się jednak z tematem. Pod‑

stawowe atrybuty rodzica stosującego „RB” to a) chusta,
b) wspólne łoże rodzinne. W myśl tej metody niemowlę
trzyma się jak najbliżej siebie. Za dnia się nosi, w nocy ra‑
zem śpi. Dzięki temu dziecko zyskuje poczucie bezpieczeń‑
stwa. „Nie wierzę, że zgodne z instynktem rodzicielskim jest
odkładanie niemowlęcia do snu samego za kraty łóżeczka” –
przeczytałam tego dnia wieczorem, obgryzając paznokcie
z przerażenia. Słowa te napisał pediatra, guru „RB”, na jed‑
nej ze stron propagujących tę metodę.

To wtedy ustawiłam przy łóżeczku Fallon piekielne krze‑

sełko. Wcześniej bez kłopotów zasypiała sama, teraz targały
mną wyrzuty sumienia. Nie dość, że śpi za szczeblami, to jesz‑
cze w oddzielnym pokoju, a przez pierwsze pół roku życia –

w przedpokoju! (Już czekam na telefon z MOPS ‑u). Tamtego

wieczoru postanowiłam więc pozostać z Fallon, aż zaśnie.

Teraz nie umie już zasnąć beze mnie.

Bo mnie i B. bliżej było do metody innego guru, pewnej zna‑

nej położnej: metody „języka niemowląt”. Zakłada wczesne
usamodzielnianie dziecka przy jednoczesnym zaspokajaniu

wszystkich jego potrzeb. I uczy odgadywać potrzeby dzięki

poznaniu „Języka niemowląt” właśnie. Napisałam to w cu‑
dzysłowie, bo tak brzmi tytuł biblii zwolenników tej metody.

Właśnie. Biblii. Tak, tak, metody mają swoje święte księgi.

Biblia tych od „RB” nazywa się W głębi kontinuum.

Świeżo upieczony rodzic zazwyczaj nie ma pojęcia, że

świat wychowywania dzieci to zarazem pole walki. Że ście‑

rają się na nim nieustannie Najlepsze Metody, Właściwe

Podejścia i Najbardziej Harmonijne Systemy.

Młody stażem rodzic nie wyobraża sobie na przykład,

że jeśli przeczyta poradnik, który wyda mu się sensowny,
i postanowi spróbować wdrożyć niektóre ze wskazówek,

będzie to równoznaczne ze wstąpieniem na ścieżkę jednej
z Metod. I nie wie, że ta ścieżka niechybnie zaprowadzi go
do miejsca, o którym rodzice po lekturze innego poradnika
powiedzą: robisz krzywdę!

Na pozór nie dzieje się nic złego. Układasz dziecko do

snu, ono zasypia. Jako noworodek nie ma żadnego wyob‑
rażenia na temat tego, czy fajniej jest w dużym łożu mamy
i taty, w małym własnym łóżeczku, czy może jeszcze gdzie

indziej. Ale po kilku miesiącach otwierasz książkę i czytasz,
że jesteś w błędzie.

A na dodatek nie ma jednego skutecznego sposobu, by

mu zaradzić. Bo inni znów sądzą, że aby niemowlę łatwiej
usnęło (marzenie każdego rodzica), należy stosować metodę

„kontrolowanego wypłakiwania się” (nie wchodzę w szcze‑

góły, ale „RB” i „JN” są tu zgodne: wielka krzywda).

– A jest jeszcze inna metoda – ogłosiła niedawno

z triumfem A., prezentując B. i mnie „rodzicielstwo uwagi”

(w domyśle: jeśli nie podążasz jego ścieżką, stosujesz „ro‑

dzicielstwo bezmyślności”). „RU” zakłada, że oprócz innych
potrzeb niemowlęcia istnieje też potrzeba płaczu. Nie trze‑
ba więc za wszelką cenę uspokajać, w zamian można przy‑
tulić i, o tak tu piszą, „być w tym płaczu przy dziecku”.

I jak tu zachować zdrowy rozsądek? Nosić na rękach

czy puszczać samopas? Uspokajać, gdy płacze, czy dać się

wyżalić? By nie ponieść klęski urodzaju, należałoby albo

trzymać się tylko jednej szkoły (podejście Blejka), albo brać
z różnych szkół to, co wydaje się najsensowniejsze (po‑
dejście moje). Instynkt przecież podpowie, co jest słuszne.
Czyż nie?

Otóż nie. Tu zbliżam się do sedna. Wydaje mi się, że

wielka mnogość Metod i Szkół, a także zaciekłość, z jaką

na forach i w publikacjach wyznawcy jednych polemizują,
a wręcz walczą z wyznawcami drugich, obnaża bolesną sła‑
bość jednego z głównych mitów klanu.

Mitu instynktu macierzyńskiego.

Utarło się, że zapewnia on know ‑how w zakresie ma‑

cierzyństwa.

Otóż mi nie zapewnił.

Dopuszczam oczywiście ewentualność, że jestem matką

upośledzoną. Ale nie wierzę, że jako jedyna zmagam się
z trudnościami. Dlatego nie dam sobie wmówić, że po
urodzeniu dziecka trudną, żmudną, pełną stresu i bolesną

naukę obsługi noworodka może zastąpić coś, o czym mówi
się, że „się to ma”.

Instynkt macierzyński, dobre sobie. Gdzie się podział, gdy

najzwyczajniej n i e u m i a ł am wykonać czynności prze‑

wijania jednodniowej Fallon – mimo że już jako dziewię‑

ciolatka przewijałam młodszego brata? Gdzie był instynkt,
gdy nie wiedziałam, jak małą Fallon odbijać? Jak trzymać
główkę? A gdy w ciągu kilku dni nabrałam wprawy w kąpa‑
niu i noszeniu – bo to w końcu dosyć proste czynności – gdzie
przez następne kilka tygodni był instynkt, gdy po karmie‑
niu zadawałam sobie bezradne pytanie: czy ona się najadła?

– Trzeba by wymyślić taką naklejkę na sutek z pomiarem

przepływu mleka – kombinował praktyczny Blejk.

Czy ona chce jeść, czy spać? Czy bawić ją, czy usypiać?

Przecież to są te wszystkie pytania, na które dopiero uczymy

się odpowiadać, budując pewność siebie rodzica. A zaczy‑
namy z poziomu zero.

I to są właśnie te dylematy, które rozwiewa Metoda.

Jest instrukcją obsługi niemowlęcia, opatrzoną obietnicą
wychowania go na takiego, jak każdy by sobie wymarzył.
Know ‑how, którego rozpaczliwie potrzebowałam w całym

połogu. Czas ciąży zazwyczaj wykorzystuje się na przygo‑
towanie do porodu. A co potem? Instynkt podpowie, uspo‑

kajał mnie mit. W efekcie, gdy kilkudniowa Fallon usypiała,
ja, zamiast odpocząć, przerażona wertowałam biblię. Uczy‑

łam się z książki: jak zaprowadzić ład w życiu noworodka,
jak karmić piersią, pielęgnować. Wezwaliśmy z Blejkiem
pediatrę. Potrzebowaliśmy wiedzy.

Ciekawe, że w różnych epokach prym wiodą różne me‑

tody. Moja mama, która zawiodła się mocno na metodzie

popularnej w czasach, gdy ja byłam noworodkiem, prze‑
strzegła mnie ostatnio:

– Musisz się zastanowić i wybrać – zaczęła z mocą – czy

wychowujesz dziecko według książki, czy według serca.

Zawiesiła głos. Ona lubi czasem takie patetyczne we‑

zwania.

Ale bez solidnej wiedzy serce bywa bezradne.

Najpiękniejsza jest matka, która się waha.

Tak sobie tłumaczę słowa Donalda Woodsa Winnicotta.

Ten brytyjski psychoanalityk i pediatra stworzył dobrze

dziś znane pojęcie, które zdejmuje z matek ciężar presji by‑
cia matką idealną: matka wystarczająco dobra. Taka, która

wystarczająco dobrze odgrywa swą rolę. Tylko tyle i aż tyle.
Po prostu.

„Nie ma idealnych rodziców” – przypomniał oczywiste

Winnicott. I w opozycji do niedoścignionego wzorca opisał

nieidealną matkę, która nie ma we wszystkim pewności – ale

właśnie z tego powodu uczy się, podążając za dzieckiem.

Winnicott sam stwierdził, że wolałby być dzieckiem takiej

matki. Matki, która się waha. Słucha i obserwuje. Próbuje
dostosować recepty do dziecka, a nie dziecko do gotowych
recept. Napisał: „Ja osobiście wolałbym być dzieckiem matki,
która boryka się z wewnętrznymi konfliktami istoty ludzkiej,
niż takiej, dla której wszystko jest łatwe i proste, która zna od‑
powiedź na wszystkie pytania i której nie nękają wątpliwości”.

Z Fallon też uczymy się siebie nawzajem. Jasne, że w świe‑

cie, na który ją wydałam, to ja jestem jej przewodniczką.

Ale po świecie niemowlęcego życia to ona mnie prowadzi.

Spotykamy się w połowie drogi. Do tego jeszcze tu wrócę.

Dalej o instynkcie. To trochę jak z prowadzeniem samo‑

chodu. Doświadczony kierowca czynność tę wykonuje

w dużej mierze instynktownie, to pewne. Jednak nikt nie

neguje, że trzeba się tego po prostu nauczyć. Spędzić wiele
godzin na kursie i odbyć kilkadziesiąt jazd próbnych, zanim
siądzie się za kółkiem własnego auta.

Po dwóch latach doświadczenia instynkt pewnie jest już

wyrobiony. Gdy po czterech kupujesz nowy samochód – tym

bardziej. Ale nawet gdy po siedmiu latach posiadania prawa
jazdy państwo C. sprawili sobie nową limuzynę, Kristal i tak
przez pierwsze tygodnie drżała ze stresu za kółkiem.

A dziecko to maszyna dużo bardziej skomplikowana niż

samochód.

I nie chce mi się wierzyć, że naukę jego obsługi może

załatwić jakaś mityczna zdolność na „i”.

Jestem debiutującą matką, a mój noworodek płacze. Tylko

spokojnie. Spróbujmy na logikę. Najpierw test pieluszkowy.

To łatwe, bo obiektywne. Pampers jest brudny lub czysty.

Sprawdzam, zmieniam, dziecko płacze. Utulić nijak się nie
da. No to teraz zaczyna się dylemat.

a) Nie najadła się i płacze, bo jest głodna?
b) Przejadła się i płacze, bo ma gazy i boli ją brzuszek?
c) Zmęczona, za dużo bodźców?
d) A może odwrotnie, znudzona?

W pierwszym przypadku trzeba karmić. W drugim –

tylko nie to. W trzecim trzeba uśpić. W czwartym – prze‑
ciwnie, animować.

Ten zestaw właściwie wyczerpuje czynności około‑

noworodkowe.

Przepatruję je szybko w głowie i biorę płaczącą Fallon

w ramiona. No dobra. To co mam robić?

Człowiek się stara. Naczyta się tych podręczników. Prze‑
myśli, przedyskutuje. Robi wszystko jak najkonsekwentniej.

Gwałci swą naturę i nawet staje się systematyczny. Metoda

zadziała. Człowiek odtrąbia sukces. A tu mija parę tygodni
i metoda idzie w cholerę. Małe stawia na swoim, a pospo‑
litość skrzeczy.

Wiem, że u niektórych raz wypracowany system spraw‑

dza się na wieki. Wierzyłam, że tak też będzie u nas, i gdy

Fallon przespała swoją pierwszą noc, co zdarzyło jej się
wyjątkowo wcześnie, pogratulowaliśmy sobie z Blejkiem –

z dużą ulgą. Że niby etap nocnych pobudek już za nami.

Taaak.

Zawsze jest ten pierwszy raz.
Nasz miał miejsce kilka tygodni temu, gdy Fallon – co

naprawdę nie w jej stylu – urządziła nocną trzygodzinną hi‑
sterię. Nie mam pojęcia, o co chodziło, incydent szczęśliwie
się nie powtórzył, ale tamtej wyjątkowej nocy w nadziei, że

wreszcie przestanie płakać i uśnie, wypróbowałam wszyst‑

kie surowo zakazane przez moją guru położną sztuczki.

Nic nie działało do momentu, gdy zaczęłam Fallon kołysać
w ramionach.

Zasnęła natychmiast.
Początkowo oczywiście nie miałam zamiaru tego powta‑

rzać. Ale kilka dni (a może tygodni?) później Fallon nie
chciała położyć się na drzemkę.

Polulałam ją znowu.
Zasnęła w trzy minuty.

W głowie usłyszałam fanfary.

– To zbyt dobre, żeby tego nie stosować! – zawołałam

radośnie do Blejka.

Jak się później okazało, Fallon pomyślała dokładnie to

samo.

Lulanie zaczęło się powtarzać.

Piszę to w dniu, gdy położona po kąpieli Fallon długo

nie mogła zasnąć. W końcu usiadła w łóżeczku, przytuliła
się do mojej nogi przez kraty i zaczęła się kiwać ruchem,
który znamy z programów o domach dziecka.

O rany, tyle starań i mimo to choroba sieroca, pomyśla‑

łam. (Czyli jednak telefon z MOPS ‑u).

Ukołysałam ją, świadoma faktu, że tę metodę guru po‑

łożna opisuje jako kompletną pomyłkę. „Chaotyczne rodzi‑

cielstwo” – chłosta guru. Pójście na łatwiznę, które będzie
odbijać się czkawką.

Ale przecież nie da się stale myśleć, co wyniknie z błędów

wychowawczych.

Pocieszam się opowieścią A. o dwóch chłopcach usy‑

pianych w wieku niemowlęcym różnymi metodami. X był
lulany, Y odkładany przy asyście „ciiiiiii” do łóżka.

Po dwóch latach obaj zasypiają tak samo.
Oby, oby!

– Whatever works – powtarza O., matka dwojga. – Ma‑

cierzyństwo nauczyło mnie tolerancji – wyjaśnia. – Jeśli
tylko coś działa, jest dobre.

No bo spójrzmy na to wszystko bez biblii. Jedni noszą

w chuście, inni nie. Cisiają lub śpiewają kołysanki. Jedni

karmią piersią, inni z butli. A co tak naprawdę się liczy?
Czy niemowlę jest wyspane, najedzone, zadowolone. Jeśli
jest – to metoda działa. Whatever works. Zaufajmy.

No dobra, oduczamy lulania. Lulanie pokochała do tego

stopnia, że domaga się go przez dwie godziny w środku
nocy. Czyli guru położna znowu miała rację.

Błędy wychowawcze to coś, do czego szczególnie trudno

się przyznać przejętemu i pełnemu jak najlepszych chęci ro‑
dzicowi. Częściej (bo łatwiej) zwala się wszystko na dziecko.

Wystarczy krótki rachunek sumienia: zazwyczaj mówię ma‑

chinalnie, że to ono nie chce zasnąć, robi coś nie w porę,
miewa nieregularne drzemki, nie umie pić z butelki, od‑
rzuca smoczek i odmawia korzystania z nocnika. Teraz
mówię na przykład, że to Fallon zaczęła stawiać opór, gdy
odmówiłam jej lulania. Bliższe prawdy jest chyba jednak
stwierdzenie, że spotykamy się w połowie drogi.

Są chwile, gdy moje starania o zaspokojenie jej potrzeb

i wprowadzenie do jej życia ładu łączą się z ogromnym

wysiłkiem, który ona wkłada w oswojenie skomplikowanej

rzeczywistości i naukę życia.

Ale to jest pozytywny scenariusz.

Bo innym razem to, jak wygląda nasz dzień, jest wypad‑

kową moich błędów i jej rozpaczliwych zmagań z trudami
tego świata. W takich chwilach obu nam jest ciężko.

Błędy popełnia oczywiście każdy rodzic, ale rozmawiamy

o nich raczej rzadko. Na przykład dopiero gdy zwierzyłam
się mamie z tego lulania, usłyszałam po raz pierwszy w życiu:

– Ja też czasem robiłam coś nie tak. Twojego brata kiedyś

tak długo kołysałam w wózku, aż dostał choroby morskiej
i zwymiotował.

Rany boskie!

Pocieszam się jednak, że nie tak łatwo dziecko popsuć. I nie

mam tu na myśli upuszczenia noworodka lub ukręcenia mu

wątłego karczku przy przewijaniu (choć i to, dodam ku po‑

krzepieniu serc przerażonych przyszłych rodziców, nie jest
na szczęście takie proste).

Na tym etapie macierzyństwa ważniejszą dla mnie po‑

ciechą jest to, że niełatwo popsuć dziecko tak od środka,
niewprawną opieką zamienić córkę w małego tyrana, psy‑
chopatę, kalekę socjalną czy innego potworka.

Dzieci naszej guru położnej zasypiają o dziewiętnastej i nie

budzą się przed siódmą. Dzieci pani guru od „bobomigów”

(język migany dla niemowląt) opanowały bogaty zestaw

migów w dziewiątym miesiącu życia. Dzieci pani guru od
treningu toaletowego porzuciły pieluchy w kilka dni.

Czasami myślę, że te panie guru mają jakieś inne dzieci.

I że wszystkie razem żyją sobie w tym samym świecie co

panie, które schudły dwanaście kilo w miesiąc, panowie,
którzy nauczyli się narciarstwa w weekend z poradnikiem

Nauka narciarstwa w weekend, i studenci, którzy zrobili

dyplom Oksfordu przez internet.

A ja żyję w jakimś jednak innym świecie.

Dynastia inaczej. Krzesełko

Najgorzej jest mieć nadzieję. Tak sobie powtarzam na upiornym
krzesełku przy łóżeczku. Już, już się wydaje, że z kolebki docho-
dzi równe posapywanie. Już, już tęsknym okiem spoglądam na
drzwi. Delikatnie wysuwam dłoń (niestety ulubiona przytulanka
Fallon w fazie lęku separacyjnego) z objęć córeczki. I nagle wśród
nocnej ciszy:

– Bababababa.
Więc dłoń, więc ciiii, krzesełko. Kristal, nie miej nadziei – po-

wtarzam sobie. Próbuję o czymś myśleć i jednocześnie nie my-

śleć. Równy oddech. Nie, pewnie się nie uda. Siedzę spokojnie.

Nie rozproszyć jej teraz. A może…?

– Prrrrr – dobiega rozgłośnie z kołyski.

Dłoń. Ciiiii. Minuty. Wiele minut. Ucieczka dłoni. Nadzieja. I?

Z łóżeczka radosne brawo. Ciiii. Minuty, minuty. Dłoń do mnie.

Skradam się do drzwi. Jest nadzieja. Uciekam.

– Bababababa.

Słowniczek rewolucji: wyścigi

Moja ulubiona formuła pytań o Fallon, oprócz tej zaczyna‑

jącej się na „cz y jej n ie” (za zimno, za głodno, niewy‑
godnie), brzmi następująco: „cz y ona ju ż”.

Im więcej mija czasu, tym bardziej jestem na ich punk‑

cie przeczulona. Bo Fallon, podobnie zresztą jak ja, zosta‑

wia wszystko na ostatnią chwilę. Konkretnie: zdobycze

motoryczne. Jest dzieckiem zdecydowanie statycznym.

A ponieważ osiągnięcia niemowlaka najłatwiej mierzyć

poziomem jego mobilności, statyczność oznacza jedno:
zacofanie.

– Czy ona już się turla? – zapytała teściowa pół roku

temu, gdy Fallon dużo energii wkładała w obracanie się
na boki.

Wtedy po raz pierwszy poczułam ciężar pytania „czy

ona już”.

– Dziecko czteromiesięczne się turla – dodała autoryta‑

tywnie matka czworga.

Bo formule „czy ona już” często towarzyszy zdanie

„Dziecko w jej wieku powinno”. Wypowiedziane lub nie,

ale przecież gdyby dziecko nie powinno, to po co pytać?

Tym turlaniem stresowałam się do momentu, gdy spraw‑

dziłam w książeczce zdrowia, że czteromiesięczna Fallon

jeszcze ma czas. Ale i tak poczułam się ponaglona. Bo py‑
tanie dotyczy dziecka, ale ponaglenie, rzecz jasna, matki.

– Czy ona już siada? – pytała mama Blejka dwa miesiące

później.

– Siada – odpowiedział dumny Blejk, bo Fallon, posa‑

dzona i podparta, chwiejnie trzymała się w pionie.

Wtedy teściowa spojrzała na leżącą na brzuchu Fallon

i zażądała:

– Fallon, usiądź!

– Czy ona już raczkuje? – to pytanie to popularny im‑

prezowy small talk. Wiadomo: starsze niemowlę kojarzy
się, nawet niedzieciatym, z raczkowaniem.

– Fallon, raczkuj! – dysponuje bezskutecznie mama

Blejka.

Mój stoicki Klusek nie raczkuje.
Podobnie jak pytania z grupy „czy jej nie” indagowanie

na temat „czy ona już” w odniesieniu do dorosłej osoby

wydałoby się szczytem złego wychowania.

Nigdy nie odpowiedziałabym przecież mamie Blejka:
– A czy twoja córka już mówi po angielsku? W tym

wieku powinna.

Na szczęście tata Blejka, który jest analityczny i trzeźwo

myślący, ale też wyluzowany, rzuca:

– Czy widzieliście dorosłego, który nie umie siadać?
Bo w końcu co za różnica, kiedy Fallon się tego nauczy?
Dla wielu rodziców różnica jednak jest – i daje o sobie

znać aż nazbyt często. Chociażby na takim kinderbalu.

– Ile to ona ma? Osiem miesięcy? Moja też. To z którego

maja? Z kwietnia? Czyli dziewięć? Mhm.

Badawcze spojrzenie na bawiące się niemowlęta.
– To ona jeszcze nie raczkuje?

A ja już wiem, co nastąpi za moment.

– Czy przesypia już noce? Kupa w nocnik? Już je mięso?

Już mówi?

Chyba nigdy później w tak otwarty sposób nie porów‑

nuje się zdolności i umiejętności ludzi. Może jeszcze na
olimpiadzie.

Utrapieniem dla kogoś, kto tak jak ja nie lubi się tłuma‑

czyć, że „ona jeszcze nie”, jest bardziej zaawansowany ró‑

wieśnik. Zła wiadomość: zawsze się taki znajdzie.

– J. zaraz będzie sam siadał. Jak mnie widzi, to cały się

zgina – mówi mój tata.

– Żeby się nie złamał – mruczę poirytowana.

– K. zrobił już półtora kroku – powiedziała ostatnio

mama Blejka.

– Aha – ugryzłam się w język.
Kto się ściga, ten wyrzyga, pamiętajcie. Zgodnie z tą

maksymą, gdy następnym razem usłyszę, że K. już ste‑
puje, wyrzygam.

Ale chciałam ten rozdział zakończyć pozytywnie. Chcia‑

łam wygłosić apoteozę pytań otwartych. Pozwalają cudow‑
nie bezkonfliktowo zainteresować się niemowlęciem, bez
wpędzania mamy w stan wyrzutu sumienia. Najbardziej
jestem wdzięczna, gdy znajomi i przyjaciele pytają:

– Co ona już umie?

Każda mama będzie szczęśliwa, mogąc pochwalić się

jakąś zdobyczą rozwojową, przysięgam.

Fallon na przykład już umie pokazać, migając, gdzie

są lampy.

I niedawno zaczęła się czołgać.
I niech mi ktoś powie, że jest zapóźniona.

– Jaka ona duża! – wykrzyknął ku mej radości M., ko‑

lega z pracy, na pierwszym widzeniu z Fallon.

– Wypadła z siatki centylowej – pochwaliłam się z wielką

dumą.

– Z czego wypadła? – zdumiał się M.
Racja, to nie jest oczywiste. Centyle. Dyżurne narzędzie

do porównywania niemowląt.

Świeżo upieczeni rodzice opuszczają szpital wyposażeni

nie tylko w noworodka, ale też siatkę centylową. Wykres
typowej wagi, wzrostu, obwodu głowy i klatki piersiowej
dziecka, przypisany dla danej płci w danym miesiącu życia.

Żeby sprawdzać, czy rozrost potomka dokonuje się zgod‑

nie z normą.

Już po samym porodzie w świat wysyła się zazwyczaj

komunikat, że oto pojawiło się na świecie 3695 gramów
i 58 centymetrów. Jak mało istotne w gruncie rzeczy są to
dane (bo istotą są przecież same urodziny i dobrostan), po‑
kazała nam reakcja (bezdzietnych) przyjaciół J. i M. Odpi‑
sali: Gratulujemy! J., 45 450 gramów, 165 centymetrów i M.,

76 800 gramów, 186 centymetrów.

– No faktycznie – powiedzieliśmy sobie z Blejkiem. – Po

co się tak liczy te gramy?

Jednak przekonaliśmy się bardzo szybko, że u noworod‑

ków to opis potrzebny. Wraz z nim otrzymaliśmy bowiem
przekaz, że Fallon mieści się w dziewięćdziesiątym ósmym
centylu. Co oznacza, że na sto warszawskich noworodków

płci żeńskiej tylko dwa rodzą się od naszego dłuższe, zaś
dziewięćdziesiąt siedem jest krótszych. Jak na córkę niewy‑
sokich rodziców – niezły wynik. Nic dziwnego, że rozgłasza‑
liśmy go z dumą. A z kolei w kategorii „obwód głowy” nasza
córka uplasowała się w trzecim centylu. No cóż: tej danej nie
upublicznialiśmy równie gorliwie. Trafiła nam się modelka.

Zabraliśmy noworodka do domu, a siatkę centylową

wraz z nim. Progres zaznaczała na niej lekarka Fallon przy

każdej wizycie. Jeśli chodzi o obwód głowy, zawsze było
dość skromnie. Za to na długość, jak pochwaliłam się M.,
nasza córka wypadała z siatki.

– Największa w mieście – śmiał się M. Ironicznie, ale

i życzliwie.

Wagowo za to nasza Fallon trzymała się równo w sie‑

demdziesiątym piątym centylu.

– No nie, a nasza jest w pięćdziesiątym – zdenerwowała się

w przychodni położna środowiskowa. – Muszę powiedzieć

córce. Dość samej piersi. Koniecznie zaczynamy dokarmiać.

– Przecież pięćdziesiąty centyl to bardzo dobrze, zgodnie

z normą – studziła ją inna pielęgniarka.

– A trzy tygodnie temu wasza ile miała? – środowiskowa

sprawdza w siatce Fallon. – Siedemdziesiąty piąty. I przed‑
tem też. O, nie. Dokarmiamy.

Niedzieciaci: myślicie, że to fioł? Że żyją nim tylko pie‑

lęgniarki i położne?

Nic z tych rzeczy. Gdy zaczynałam rozmowę z kolegą

z pracy, którego syn urodził się miesiąc po Fallon, R. na

wstępie spytał:

– Który centyl?
Gdy przyjaciółka wychodzi z wizyty kontrolnej małej

M., dzwoni zawsze:

– Wagowo dziewięćdziesiąty. Chyba zaczynamy się od‑

chudzać.

A ja sama po wyjściu z przychodni? Przecież dzwonię

zawsze do mamy:

– W porządku, siedemdziesiąty piąty. Fallon pięknie

przybiera na wadze.

Głupie centyle cudownie uspokajały zestresowaną Kri‑

stal. Że ono się jednak najada. Że ono się dobrze rozwija.

Że dobrze je pielęgnuje.

Audycja w Tok FM: dziecko jako przedłużenie ego rodzi‑

ców. Prowadząca twierdzi, że to dlatego rodzicom tak bar‑
dzo zależy, aby ich latorośle robiły wszystko „najszybciej”
i „najlepiej”. Bo chwaląc się dzieckiem, rodzice podbudo‑

wują swą własną samoocenę.

Podobnie pisał holenderski demograf Dirk van de Kaa.

Twierdził, że w krajach najwyżej rozwiniętych dokonało

się „drugie przejście demograficzne”.

Pierwsze nastąpiło jeszcze w końcu osiemnastego wieku,

gdy rozwój medycyny sprawił, że znacznie spadła umieral‑
ność. To w tym czasie wydłuża się średnia długość życia,
spada śmiertelność noworodków, a krzywa na wykresie
europejskiego przyrostu naturalnego gwałtownie szybuje.

To wtedy też, według van de Kaa, kształtuje się instytucja

rodziny, w której małżonkowie koncentrują się na zapew‑
nieniu potomkom dobrobytu – „era królewskiego dziecka
z rodzicami”.

Jednakże w latach sześćdziesiątych na Zachodzie –

a dziewięćdziesiątych u nas – akcenty zaczynają rozkła‑
dać się inaczej. Antykoncepcja sprawia, że macierzyństwo
zaczyna być wyborem. Równouprawnienie – że kobiety
mogą realizować się nie tylko w domu. Wartościami ho‑

łubionymi na równi z rodzinnym ciepłem stają się indy‑
widualizm, niezależność, samorealizacja. Oto nadchodzi

drugie przejście demograficzne. A wraz z nim nastaje

era, o której van de Kaa pisze: „era pary królewskiej
z dzieckiem”.

To już nie potomstwo jest jedyną racją bytu i pracy mał‑

żonków. Teraz to sami małżonkowie stają się celem dla

siebie. Królewscy są tu rodzice: ich relacja, realizacja, roz‑

wój. A dziecko – ich dopełnieniem. Dostarcza rodzicom

nowych doznań, ale i nowych wyzwań.

W tej erze, co oczywiste, dzietność gwałtownie spada.

Dowodem jest bardzo niski przyrost naturalny we wszyst‑

kich krajach Zachodu.

Za to dzieci królewskiej pary – te muszą być najlepsze.

Słowniczek rewolucji: iluzja

Impuls pojawił się, gdy myślałam o zdjęciach. Koleżanka

oddała mi książkę o ciąży, w której na czwartej stronie
okładki widnieje sielankowy obrazek młodych rodziców

wpatrujących się w maleństwo. Wyglądają niczym święta

rodzina. Pięknie.

Uświadomiłam sobie, że głównie takie sceny macierzyń‑

stwa znam z obrazów i fotografii. Madonny z dzieciątkami

zeszły z ikon, rozpączkowując w miliardy wcieleń. Sama
też robię idylliczne zdjęcia, a nawet co kwartał wywołuję
je i dostarczam mamie wybór „the best of”. A w nim: Fal‑
lon w swych najwdzięczniejszych pozach i najrozkoszniej‑

szych uśmiechach, Kristal promienna i bez worów pod
oczami, Blejk jako najbardziej zaangażowany tata pod słoń‑
cem. B. mówi, że w ten sposób konstruujemy własne wspo‑
mnienia. Ujęcia bez uśmiechu na ogół lądują w koszu.

A jednak mój cudowny, kochający szczerość i prawdę

Blejk na własny użytek tworzy całkiem inny wybór foto‑

grafii.

Już swą żonę portretuje w sposób dla niej niezrozu‑

miały. Gdy na przykład zbierze mu się na wykonanie jej
serii czterdziestu fotografii w minutę, Kristal może być
pewna, że ostateczny wybór padnie na te zdjęcia, na których

100

wygląda najgłupiej. Gdy w czasie podróży poślubnej Blejk

męczył ją dobrą godzinę sesją na brzegu Lago di Garda,
z kilkudziesięciu widoczków, z których wiele nadawałoby
się na Porządne Zdjęcie na Ścianę, mąż upodobał sobie to,
na którym Kristal już nie wie, jak pozować. W efekcie jako
tło pulpitu Blejkowego laptopa przez lata widniała Kristal
nad Lago z miną idiotki i w pozycji paralityka w połowie
tiku nerwowego.

Gdy urodziła się Fallon, znowu to samo. Blejk nie za‑

mieścił na Facebooku zdjęcia noworodka o urodzie Heleny
trojańskiej. Bynajmniej. On uznał za stosowne podać do
publicznej wiadomości obrazy, na których Fallon a) robi
kupę, b) wrzeszczy. Na obu zamiast najpiękniejszej z na‑
szych córek widnieje czerwony, pomarszczony, powykrzy‑

wiany potworek o twarzy usmarkanej i zniekształconej

paroksyzmami.

A kilka dni temu Blejk fotografował nas w łazience. Fal‑

lon pluskała się w wannie, a Kristal, wykończona godzi‑
nami baby sittingu, przysiadła na zamkniętym kiblu z piwem

w dłoni i miną kobiety wypranej.

Zdjęcia wyszły bardzo udane.
Pomyślałam, że to tak właściwie powinien wyglądać

prawdziwy fotoreportaż z macierzyństwa. Opowieść zło‑

żona ze zdjęć, które pokazują najczęstsze, niepozowane

sceny. Fotoreportaż, sesja non ‑fiction. Czy gdzieś można
taki obejrzeć?

Słabo znam się na fotografii, więc nie wiem. Widzia‑

łam piękne i dalekie od cukierkowej wizji zdjęcia robione
przez matki własnym dzieciom. Widziałam fotoreportaże

z ciąży i z porodu rodzinnego. Widziałam nawet fotografie

dokumentujące wygląd brzucha po ciąży. Ale nie widzia‑
łam takiego cyklu zdjęć, w którym potargana matka gotuje,

101

a niemowlę bawi się pokrywką od słoika na niezbyt czystej
podłodze; matka ziewa, czytając pięćdziesiąty raz tę samą
książeczkę; podczas spaceru gapi się tępo przed siebie.

Rozmyślając o tych fotografiach, uświadomiłam sobie,

że to właśnie próbuję zrobić. Opisać macierzyństwo bez
fikcji. Prawdziwe.

Chociaż to tylko moja prawda.

Czy znacie idealną matkę? Założę się, że każdy przynaj‑
mniej słyszał o takiej. Ja spotkałam ją ostatnio na imprezie.
Krótki życiorys:

– Urodziła w niespełna godzinę, czyli zbliża się do

rekordu z serialu Czas honoru, gdzie od odejścia wód
i pierwszych skurczów do krzyku niemowlęcia bez jed‑
nego cięcia montażowego mija niecała minuta;

– Po porodzie zadzwoniła do matki na ploteczki i zako‑

munikowała jej, że może drugi raz rodzić choćby jutro;

– Czas połogu wspomina bez większych emocji, oczy‑

wiście oprócz macierzyńsko ‑miłosnych uniesień;

– Trzy tygodnie po porodzie wróciła do swej (oczywiście

idealnej) figury;

– W wychowaniu dziecka pomaga jej nieomylny instynkt

macierzyński;

– Dopełnieniem idealnej matki jest oczywiście ide‑

alne dziecko, które umie wszystko, co dwulatek może
już umieć, a według amerykańskich badań, jak zdążyła
poinformować mnie w imprezowym small talku, wycho‑

wywany dalej w sposób, w jaki ona go wychowuje, osiąg‑

nie lepsze wyniki w nauce (– I pójdzie do lepszej szkoły,
na lepsze studia, znajdzie ładniejszą żonę i będzie lepiej
zarabiał – dopowiedziałam bez cienia ironii);

102

– Po dwudziestu dwóch miesiącach piastowania jed‑

nego dziecka we wczesnej ciąży z drugim wprost promie‑
niała macierzyńskim uśmiechem. „Współczuję kobietom,
które muszą wrócić do pracy po urlopie macierzyńskim –
orzekła. – A nie rozumiem tych, które mają wybór i re‑
zygnują z wychowawczego”.

No cóż. Przez pierwsze dziewięć miesięcy życia poza‑

płodowego Fallon też nie wyobrażałam sobie powrotu do
pracy. Zmieniło się to jednak mniej więcej w momencie, gdy

Fallon zaczęła wykazywać objawy lęku separacyjnego – co
według psychologów jest pierwszym symptomem gotowości

do separacji właśnie. To wtedy zaczęłam walczyć o siebie
i w ramach tej walki spisywać macierzyńskie wspomnienia.

Idealnej matce nie odważyłam się jednak powiedzieć:
– Wiesz, u mnie jest trochę inaczej, od miesiąca prowa‑

dzę bloga pod hasłem „matka frustratka”.

Jeszcze by się w tej ciąży zdenerwowała.

Ograniczyłam się więc do okrzyków typu „Super! Wspa‑

niale! Naprawdę? Ojeju, jak fajnie!” i poinformowałam ją ze
słuszną dumą o dwóch sztuczkach Fallon (brawo & pa, pa).

Tak naprawdę żadna z nas nie zdjęła zatem maski.

Wizje macierzyństwa ociekają lukrem. Lukrowane są sklepy

z artykułami dla niemowląt, w których trudno dostać coś
niejasnoróżowego dla dziewczynki i niejasnoniebieskiego
dla chłopca. Lukrowane są artykuły w pismach o niemow‑

lętach, w których można znaleźć setki rozkosznych opo‑

wiastek o pielęgnacji „bobasów”, „pociech” i „maluszków”.
Z opowiastkami zapoznawałam się w czasie ciąży dzięki

zapobiegliwości mojej mamy, która co miesiąc dostarczała
mi pismo o nazwie (nomen omen) „M jak mama”. Rzucałam

103

się na nie łapczywie, mimo jego dwóch wad: 1) ciąża jawiła
się w nim jako stan błogosławiony, wolny od stresów, do‑
legliwości i uciążliwego czekania; 2) opis procesów fizjolo‑
gicznych zachodzących w ciele kobiety, który interesował
mnie najbardziej, sprowadzał się do lukrowanej wizji „ma‑
leńkich rączek” i „pikającego serduszka” rozwijających się

w łożysku. Słodkie, ale ja byłam żądna czystej biologii. Tej

próżno szukać w pismach i książkach o ciąży. Zupełnie
jakby matka była idiotką niezdolną przyswoić cokolwiek
ponad pastelowe obrazki.

Lukrowana była nawet nasza szkoła rodzenia. Tematowi

pielęgnacji noworodka poświęcono jedną dwudziestą kursu,
podczas gdy czynność rodzenia to o wiele mniej niż jedna
dwudziesta zadań, które czekają młode mamy w związku
z zakończeniem ciąży. Lukier przywarł do tematu „macie‑
rzyństwo” tak dokładnie, że na nasze pytania o połóg pie‑

lęgniarki odpowiadały, bagatelizując problemy lub wręcz
zaprzeczając ich istnieniu. Pamiętam, jak dociekałyśmy

wraz z innymi brzuchatymi:

– Czy to prawda, że karmiąc piersią, nie wolno jeść nie‑

których produktów?

Co było dla mnie ogromnie ważne, ponieważ, jak już pi‑

sałam, uwielbiam jeść. Ku mojej radości pielęgniarki i po‑

łożne odpowiedziały:

– Skąd ten pomysł? Można jeść absolutnie wszystko!

– Ale w szpitalu, gdzie rodziła moja siostra, nie po‑

zwolono jej jeść produktów mlecznych, żeby nie uczulić
dziec ka – zdradziła jedna z ciężarnych.

– Coś podobnego! Mleka? Pierwsze słyszę – dziwowała

się prowadząca.

Potem spotkałam ją na korytarzu szpitala, w którym ro‑

dziłam i w którym ona nadal prowadzi szkołę rodzenia.

104

W k a ż d e j sali na oddziale położniczym wisi b ard z o

rest r y kc yjna lista produktów, których nie wolno spo‑
żywać karmiącej. A pielęgniarki i lekarki powtarzają, że tej
listy należy przestrzegać. I nie przeszkadza to niektórym
z nich karmić lukrem pacjentek w ciąży.

Więc lukier, wszędzie lukier. Wszystko było polukrowane

tak obficie, że nie bardzo wierzyłam koleżankom i kolegom
z pracy, którzy głosili, że temu, kto nazywa ciążę stanem
błogosławionym, życzą podobnych błogosławieństw przez
całą wieczność. Bo personel mojego zakładu pracy tworzyła

w doskonałych proporcjach dobrana mieszanina sceptyków,

ironistek i ludzi pobłażliwych. I kiedy przestrzegali mnie
przed macierzyństwem, myślałam sobie, że w tej kwestii
pokazują oblicze sceptyków.

– I co, nadal jesteś taką fanką macierzyństwa? – zapytała

mnie koleżanka z pracy, gdy odwiedziłam zakład już bez
brzucha.

– Pewnie, jest super! – odparłam na fali hormonów.
– Zadaj jej pytanie pomocnicze – poradził kolega, zakła‑

dowy doktor House.

– Ile razy wstajesz w nocy? – spytała więc M. krótko

i celnie.

Tu mnie mieli. To było apogeum nocnych pobudek.

Za dużo lukru. Macierzyństwo to w końcu nie pączek.

Koleżanka (bez dzieci) na Facebooku:

„Rodzić z rozkoszą. Szalony pomysł? Nie dla wszystkich.

Film dokumentalny Orgasmic Birth pokazuje, że to możliwe.
Osoby zaangażowane w jego powstanie twierdzą wręcz, że

każda kobieta może przeżyć orgazmiczny poród, jeśli tylko
otworzy się na tę możliwość”.

Wywołało to żywą reakcję innych niedzieciatych dziewczyn.

105

Osiem z nich natychmiast polubiło wpis.
Inne skomentowały:

„Wow!”.
„Wiedziałam, że Ci się spodoba! ;)”.

„Tzn. myślisz, że jest to dla mnie szansa, żeby polubić

dzieci?”.

„Żeby polubić porody chyba na razie :)”.

No cóż, idea nie jest dla mnie nowa, w zaprzyjaźnio‑

nym gronie zdesperowanych pań domu zdążyłyśmy ją już
skrytykować. W zasadzie zmiażdżyć. Sklasyfikowałyśmy
ją zgodnie jako jeszcze jeden cholerny szczebelek w choler‑

nie wysokiej drabinie, po której zgodnie z dobrodusznymi
radami cholernych przekaźników codziennie wspinać się

winna nowoczesna kobieta. Ta, która ma z rozmachem

i uśmiechem godzić role gospodyni domowej, zawodowej
profesjonalistki, dyspozycyjnej matki, żony i kochanki.

Wyprać koszule, osiągnąć sukces, a teraz jeszcze urodzić

z okrzykiem rozkoszy.

– Już nie wystarczy urodzić naturalnie, bez znieczulenia –

irytowała się przy winie M. – Jeszcze trzeba z orgazmem.

Wszystkie byłyśmy zniesmaczone.
Więc kiedy zobaczyłam to radosne wezwanie na Face‑

booku, zgrzytnęłam: cholerna prokreacyjna propaganda.

Macierzyństwo już udało się utopić w lukrze, już niedzie‑

ciaci mogą uwierzyć, że jest ono rozkoszną przygodą ze
słodkim bobasem. Teraz jeszcze trzeba odczarować ten
poród, za którym od czasów biblijnych ciągnie się czarny

PR. Bo że zazwyczaj bolał – tego się nie da ukryć (choć
w szkole rodzenia przekonywali nas, że są kobiety, które

nie boli. Gdy na sali porodowej myślałam, że umrę, zacho‑
dziłam w głowę, jak mogłam być tak naiwna, by łudzić się,

że będę jedną z tych szczęściar).

106

A zatem to prawda, poród zazwyczaj bolał. Jednak zgod‑

nie z wykładnią Orgasmic Birth, jeśli „otworzysz się na tę
możliwość”, nawet urodzić możesz „z rozkoszą”. I od razu
najbardziej zatwardziałe singielki zapisują się via Facebook
na tę przygodę.

Singielki! Nie dajcie się zwieść!

Dlaczego piszę wyłącznie o frustracjach? Bo to dzienniczek

autoterapeutyczny, dobre emocje i piękne chwile celebruję
sobie w realu.

Czy czasem nie przesadzam? Oczywiście, że przesadzam:

celowo przykładam szkło powiększające, by lepiej obejrzeć
to, co mnie gryzie.

Czy moje frustracje sprawiają, że jestem nieszczęśliwa

albo nie kocham rodziny? Bzdura, wręcz przeciwnie, je‑
stem swych uczuć tak pewna, że wiem, iż żadne frustry nie
mogą im zagrozić.

Czy uważam, że niedzieciaci powinni wiedzieć, co ich

czeka po urodzeniu dziecka? Tak, bo od kiedy wynaleziono
antykoncepcję, rodzicielstwo stało się wyborem, a aby do‑
konać mądrego wyboru, warto mieć jak najpełniejsze dane
o konsekwencjach.

Czy nie boję się, że świadomość konsekwencji zniechęci

do macierzyństwa? Nie, bo po pierwsze gdy ktoś naprawdę
dojrzeje do decyzji o dziecku, świadomość konsekwencji
nie zdoła go zniechęcić, a po drugie nie jestem zwolen‑
niczką robienia z ludzi idiotów i zatajania trudnych faktów
dla ich dobra.

Dlaczego tak bardzo mnie irytuje zmowa milczenia ota‑

czająca macierzyńskie frustracje? Bo nie wierzę, że jestem

w nich odosobniona, a budowanie idealnej wizji macie‑

rzyństwa w rozmowach, gazetach, na blogach o słodkich

107

dzieciaczkach i stronach typu wielodzietni.org pachnie mi
tworzeniem iluzji.

A to już wydaje mi się niebezpieczne. Znam rodziny,

które mnóstwo energii wkładają w budowanie iluzji własnej
nieskazitelności. Rodziny, w których celebruje się niedzielne
obiady i symuluje kochający dom. Rodziny, w których nie‑
chęć i pustka są ogromnym nakładem sił przykrywane
niedzielnym obrusem, a gdy prawda w końcu spod niego

wychynie, łamie serca.

Wolę wyżywać się w sieci, a na co dzień być spokojną

mamą i żoną, niż malować obraz idealnego macierzyństwa
i na co dzień krzyczeć do bachora: „Ty śmierdzielu!” – z bez‑
silności, że mimo starań rzeczywistość nijak nie przystaje
do pięknej wizji.

Czy uważam, że „kiedy stajemy się matkami, umieramy”

(o tym za chwilę)? Tak, w tym sensie, że dalej żyjemy w dzie‑

ciach. Dziećmi, z dziećmi, dla dzieci, przez dzieci, o dzie‑
ciach. To chwyt retoryczny, ale sądzę, że jeśli zachowamy

świadomość, że matka po urodzeniu dziecka znika, łatwiej

nam będzie walczyć o to, aby jednak nie zniknęła do końca.

Bo przecież dzieci chowamy po to, aby wyfrunęły szczęśliwe

z gniazda. I wtedy coś z nas musi w nas pozostać. Więc jeśli
zabiegając już dziś o siebie, mam być posądzona o egoizm –
proszę bardzo.

Czy ten dziennik ma mi pomóc mnie ocalić? W pew‑

nym sensie.

Czy Blejk doleje mi jeszcze wina? Już dolewa.

Dlaczego mam problem z młodymi mamami, które de‑

klarują, że nie denerwują się, nie miewają dość i nie tracą
cierpliwości? Tymi szczęśliwymi, spełnionymi w macie‑
rzyństwie kobietami, które na wieść o moich dylematach

108

kiwają współczująco głowami. Dają rady, w których czai się
poczucie wyższości. Litują się lub wręcz oburzają, że można
patrzeć na macierzyństwo jak na problem.

– Teraz panuje moda na narzekanie – ocenia jedna

z nich. – Gdy mówię, że nie mam żadnych problemów, wy‑
daje mi się, że nikt mi nie wierzy.

Faktycznie: jej akurat nie wierzę. Ale jej uwaga to dla

mnie ważny punkt odniesienia. Co tkwi w tych słowach,
co mnie tak dotyka?

Może rodzą we mnie poczucie, że mam gorzej? Że źle

sobie radzę i dlatego narzekam? Pisząc autoterapeutyczny
dziennik, próbuję przecież stworzyć własną grupę wsparcia.

A w takiej grupie wiadomo: jestem anonimową frustratką,

jestem anonimową frustratką, jestem anonimową frustratką.

Wiem, o czym mówisz, i ja, i ja. Aż tu jedna z kółeczka: no

co ty? Popatrz, popatrz, a mnie idzie świetnie. Z ciekawoś‑
cią posłucham, co was dręczy, bo mam podobną sytuację
obiektywną, za to znakomicie się w niej czuję subiektywnie.

Trochę mnie irytuje, że mi nie wierzycie, ale ja naprawdę

odnajduję szczęście i spełnienie w macierzyństwie. Te wa‑
sze narzekania są jak listy do „Wysokich Obcasów” (to cy‑
tat), ale chętnie posłucham, że macie gorzej, to zawsze miło.

A może inaczej: deklaracja młodej mamy, że obce są jej

frustracje, p onie waż jest spełniona i szczęśliwa, sprawia,
że czuję się wystrychnięta na dudka – bo oto ja obnażam się
ze swoimi dylematami, p omimo których czuję się speł‑
niona i szczęśliwa. A jako że ujawniam tylko ciemną stronę
mocy, wychodzę na jęczącą nieszczęśnicę. I nagle widzę,
że ułamek mnie bierze się za całość i że matka ‑ani ‑trochę‑

‑frustratka, dystansując się od moich doświadczeń, usta‑

wia mnie w pozycji matki ‑kompletnej ‑frustratki. Trochę

tak, jakby na spotkaniu anonimowych alkoholików ktoś

109

powiedział: no, biedni jesteście, że tak narzekacie na ten
alkohol, bo martini jest przecież pyszne, ja uwielbiam ten
moment, gdy po pracy można się napić winka, no a piwko,
tak, tak, piwko też przecież wspaniałe.

Jasne. Wspaniałe.

A może po prostu za bardzo uwierzyłam, że moje własne

doświadczenia reprezentują pewną wsp ólnotę doświad‑
czeń. Piszę tu głównie per „ja” i unikam dużych kwantyfi‑
katorów – ale tak naprawdę gdzieś w głębi siebie wierzę, ba,
uspokajam się wiarą, że ze mną wszystko w porządku, bo
frustracje podobne do opisanych – w większym lub mniej‑
szym stopniu – przeżywa każda mama.

Każda. Więc jednak duży kwantyfikator. A tu nagle jedna

mówi, że nie przeżywa. To jak jest?

Gdy pisałam o zmowie milczenia, rozglądałam się po głów‑
nym nurcie opowieści i rozważań macierzyńskich. Tym naj‑
bardziej dostępnym i oczywistym – w każdym razie dla
kogoś, komu życie nie daje powodu, aby w temat wejść

głębiej.

Jednak życie podsunęło mi powód i zrobiłam nieco

szerszą kwerendę. Teraz, po miesiącach lektur i rozmów,
macierzyńskich frustracji nie nazwałabym już tabu. Nurt al‑
ternatywny jest bardzo silny – choć może trudniej na niego
trafić, jeśli się specjalnie nie szuka.

To nurt „demistyfikujący macierzyństwo”, uwypuklający

jego cienie. Płynący na przekór dyktatowi lukru. Okazało

się, że to, co z zadziwieniem piszę, napisano już przede mną

wiele razy.

Książki, artykuły, wywiady. Blogi, fora, relacje. Zacząć

można choćby od Simone de Beauvoir, która macierzyństwo
nazywała z grubej rury „niewolnictwem”. „Współzależnością”,

110

która „wysysa z matki energię i witalność”, a dzieci „dewa‑
stuje” przez to, że „doglądanie ich staje się racją bytu ma‑
tek”. De Beauvoir pisała to na podstawie analizy własnej
relacji z matką, która poświęciła życie domowi. Sama pi‑
sarka dzieci nie miała, jej słowa wybrzmiały pół wieku temu.
Chciałam więc znaleźć współczesne świadectwa – także po
to, by móc przyjrzeć się reakcjom. I trafiłam na dwie autorki.

Brytyjską i amerykańską.

Rachel Cusk podsunęła mi własna mama. Ale to była

antyrekomendacja.

– Mam nadzieję, że to nie ta pani, której książki czytasz? –

pokazała mi ładną kobietę na okładce „Wysokich Obcasów”.

– Nie, nie znam jej – odpowiedziałam.
– I bardzo dobrze – odetchnęła mama. – To odłóż, proszę,

ten numer, wyrzucę go – dodała.

Oczywiście natychmiast powiedziałam, że chciałabym

przedtem przeczytać.

„Kiedy zostajemy matkami, umieramy” – widniało na

okładce.

W wywiadzie brytyjska pisarka o swej książce o macie‑

rzyństwie mówi tak: „Nie spodziewałam się, że to, co piszę,

uderza w jakieś tabu. Poczułam się tak, jakbym była za‑
mknięta w domu, obok którego jest ogromna góra, ale ja jej
nie widzę, bo nie mam na tę stronę okna. I nagle wychodzę,
patrzę i, o Boże, tam jest to wielkie coś! […] I choć jestem
przyzwyczajona do tego, że wiele rzeczy, które są proste dla
innych, dla mnie okazuje się trudne, to akurat tutaj miałam

wrażenie, że w doświadczenie macierzyństwa te trudności

są wpisane, że niektóre uczucia, które się rodzą, są uniwer‑
salne – tak jak niepewność, lęk, poczucie straty.

Teraz jestem pewna, że tak jest, że dla każdego to jest

trudne. Ale tym, czego nie wiedziałam, jest to, że kobiety

111

podpisują taki pakt same ze sobą, z innymi kobietami i jako
grupa kobiet z innymi grupami ludzi – na utrzymanie tej
umowy idą ogromne pokłady energii. Ten pakt dotyczy tego,

że kiedy stajemy się matkami, to umieramy – i wszystkie to
wiemy, ale nie będziemy o tym mówić”. „To milczenie to jest

pakt, który kobiety podpisują. »Nie będziemy mówić o tym,
jakie to jest dla nas straszne i szokujące«. Bycie matką może
być tylko wspaniałe i cudowne. Nie może być inne. Wszyst‑
kie matki instynktownie czują, jakie zasady tu rządzą”.

Dziennikarka pyta pisarkę: „Pani coś straciła, stając się

matką?”. A ta odpowiada: „Wszystko! Każdy traci wszystko.

Traci się wolność, sposób, w jaki się żyło, kim się było. To

doświadczenie śmierci, umiera twoje stare »ja«, ale potem
się odradzasz. Myślę też, że dzięki temu doświadczeniu sta‑

jesz się bogatsza, bo wchodzisz do świata, w którym padają
prawdziwe pytania o to, co dobre, i o to, co złe”.

Taaak.

Na drugą autorkę, Ayelet Waldman, natknęłam się

kilka miesięcy później. W Polsce ukazała się jej książka
pod tytułem, nomen omen, Zła matka. Waldman, pisarka,
prawniczka, matka czworga, została ochrzczona tym przy‑
domkiem, gdy wyznała na łamach „New York Timesa”, że
kocha męża bardziej niż dzieci. W Stanach po jej słowach
rozpętała się burza. Waldman zmieszano z błotem. W pro‑

gramie „The Oprah Winfrey Show” oponentki chciały ją na‑

wet pobić. Jedna, jak opisuje sama Waldman, „powiedziała

publiczności zgromadzonej w studiu, że w przeciwieństwie
do mnie jest dobrą matką i że podczas tych rzadkich okazji,
gdy pozwala mężowi »robić swoje«, ogląda telewizję (i to
teleturnieje, a nie żadne porno na kablówce). Uważam to
za swój wielki sukces, że powstrzymałam się przed wręcze‑

niem jej sekatora wraz z komentarzem: – Proszę bardzo,

112

kochana. Pokonaj lęk i utnij go u samej podstawy. Dopro‑

wadź sprawę do końca”.

W tym duchu walczy z presją tytułowa „zła matka” – i bo‑

leje, że tak wiele kobiet roztapia się w macierzyństwie, że
tak wiele zastępuje emocjonalny i fizyczny związek z part‑
nerami totalną miłością do dzieci.

To po publikacji Waldman kobiety zaczęły odważniej

odrzucać lukrowy stereotyp. Dziś młode mamy zakładają
nawet nieformalne Stowarzyszenia Złych Matek. Demon‑
stracyjnie ogłaszają, że nie wyparzają butelek, nie prasują
ubranek, nie gotują wody na kąpiel. Są dumne, że nie po‑
zwoliły się pochłonąć niemowlęcemu światu. Piszą o tym

w sieci i szukają sojuszniczek. To wprawdzie wciąż bunt

pr z e c iw ko stereotypowi, walka z presją bycia „dobrą
matką”, o której pisze Waldman – ale chwała im za to. Bo
one dopóty czują, że muszą walczyć, dopóki trwa presja.

A w Polsce? Tabu złamała chyba Agnieszka Chylińska,

w dosadnych słowach pisząc, że „macierzyństwo to ściema”,

a kobieta w połogu jest po prostu zmaltretowana. Oczy‑

wiście sprowadziła na siebie gromy. „Niedojrzała, nie po‑
winna mieć dzieci” – to jedne z łagodniejszych komentarzy.

Oceniać pewnie tym łatwiej, że chodzi o dawne enfant ter‑

rible polskiego show ‑biznesu. Tyle że jej tekst opublikowany

w „Machinie” w 2006 roku jest nie tylko do bólu szczery,

ale też autoironiczny, pełen hiperboli, niepozbawiony czar‑
nego humoru. Trzeba go umieć przeczytać. A to, że wywołał
skrajne emocje, dowodzi, że dotknął czegoś prawdziwego.

Cusk ma kuszące wytłumaczenie podobnych ataków.

Twierdzi, że największy problem mają z nią te kobiety,

których opisywane przez nią sprawy najbardziej dotyczą.

Być może kryje się w tym tłumaczeniu resentyment.

A być może ziarno prawdy.

113

To, jak młode kobiety radzą sobie z macierzyńską rewolucją,

jest wypadkową setek zmiennych. W grę wchodzi przecież
cała mozaika okoliczności.

Jak ważna i ciekawa była dla mnie wcześniej praca za‑

wodowa. Jak widzę swą karierę po porodzie. Jak mocny

jest związek z ojcem dziecka. Jak bardzo ojciec wczuwa się

w swą rolę. Jak duże młoda matka ma wsparcie. Czy jest

silna i pewna siebie. W jaki sposób reaguje na trudności.

Nad tym ostatnim chciałabym się zatrzymać, bo tu widzę

dwie odmienne taktyki.

Ja sprawy trudne wyciągam na wierzch. Wierzę, że w ten

sposób udaje się je rozbroić. Nie pozwolić, by zamieniły się

w tykającą w głębi duszy bombę.

Ale jest też drugie podejście. Macierzyństwo to tak duże

wyzwanie, że można starać się je osłodzić. Koncentrować

się na tym, co dobre. Pięknych chwil wszak nie brakuje.

Gdy skupimy się wyłącznie na nich, reszta będzie do prze‑
łknięcia.

Wiele można przecież zjeść ze smakiem, jeśli się to wcześ‑

niej odpowiednio doprawi. Być może macierzyństwo jest
takim daniem, że bez lukru czasem się nie da.

Dynastia inaczej. Luz

No dobra, ale czy po urodzeniu dziecka życie musi się wywrócić
do góry nogami? Niekoniecznie.

Blejk ma znajomych, N. & N., dumnych, że im się to nie przy-

darzyło. I gdy Kristal popatruje na nich spode łba – myśli, że re-
wolucja do pewnego stopnia jest wyborem. Czymś, co kobieta

(tu: Kristal) do siebie dopuszcza i na co się godzi. W co zanurza
się sama z własnej woli lub czemu pomaga się dziać.

A N. & N. – odwrotnie. Nie dopuścili i nie pomagali. Już sam

poród planowali w domu.

– Naturalna od prawieków czynność. To nie musi odbywać się

w szpitalu. Załatwimy to jak wszystkie potrzeby fizjologiczne, na
miejscu i w normalnych warunkach.

Gdyby Kristal spróbowała tej fantazji, przy porodzie zmarłaby

niechybnie razem z Fallon. Więc na piękne słowa N. & N. zacis‑
kała tylko szczęki, siłą taktu powstrzymując się od interwencji.

W tej sprawie zainterweniowała koniec końców sama natura.

N. & N. musieli zrewidować swoje plany – ale dalej szło już po
ichniemu.

Na świat przyszła mała K. – i od razu rzuciła się w wir i c h życia.
W pierwszym tygodniu po porodzie zaliczyła wizytę w urzę-

dzie. Nie minął miesiąc, a pojechała na wycieczkę do Krakowa.
Gdy miała niecałe pięć tygodni, udała się wieczorem na basen.
Płakała w wielkiej pływalni, więc mama karmiła ją w wodzie.

K. od swych najpierwszych dni prowadziła tryb życia godny

rozrywkowego studenta. Zaliczała wszelkie atrakcje, które mieli
w harmonogramie rodzice. Imprezy, knajpy, pikniki, wieczorne
odwiedziny u znajomych. Widywano kilkutygodniową K. na ko-
lacjach i nocnych nasiadówach. W swym samochodowym fote-
liku w różnych miejscach zapadała w drzemki. Rozbudzała się,
zdezorientowana, za każdym razem gdzie indziej. Wśród obcych
twarzy, świateł, dźwięków i zapachów.

I co? I wszystko grało. K. nie robiła awantur.
– Świetnie się przystosowała. Jest wyluzowana jak my – kwi-

towali N. & N.

A Kristal nie była wyluzowana i jej życie przeszło rewolucję.

Zniknęła, oddała się Fallon. Skupiła się na nowym świecie. Na-

mawiać ją do wyluzowania w tym czasie byłoby jak mówić „roz-
luźnij się” kobiecie podczas porodowych skurczy.

Ja, Kristal, podświadomie czułam, że tak właśnie przebiegał

mój poród.

Rodziłam się jako matka. Już nią jestem.

115

Słowniczek rewolucji: wielodzietni

– Czworo – zdecydowaliśmy kiedyś z Blejkiem.

Oczywiście jak większość historii w tym dzienniczku ta

miała początek dawno, dawno temu, przed Fallon.

Gdy dowiedziałam się na przykład, że mój ukochany były

szef ma czworo dzieci, wyrwało mi się, że o rany, jak fajnie.

– Tak myślisz? – spytał z właściwym sobie sceptycy‑

zmem.

– Troje – powiedzieliśmy sobie z Blejkiem jakiś czas po‑

tem. – Czworo to może za dużo. Ale trójka będzie idealna.

Taaak.

Dziś uważamy, że optymalna liczba to dw a. Dwoje

dzieci. Wybór większości. Jak się okazuje, nie bez powodu.

Już sama ciąża jest gigantyczną inwestycją. Ogromnym

nakładem sił, emocji, serca, czasu i energii. Stresu, lęków
i niepokojów. Nigdy w życiu i na nic nie czeka się tak jak

w ciąży. Gładząc brzuch, myślałam sobie, że nie bez po‑
wodu czas ciąży jest u homo sapiens tak długi. To przecież

także czas budowania relacji od zera. Tak silnego uczucia
jak miłość macierzyńska nie da się wykrzesać z siebie ot
tak. Powolne zakochiwanie się. To proces – myślałam do
brzucha. Ciekawe, czy więcej byłoby porzuconych nowo‑

rodków, gdyby ciąża trwała, powiedzmy, trzy tygodnie.

116

Potem dziecko się rodzi i nakład siebie wzrasta do mak‑

simum.

Jak wygospodarować siły i czas na kolejną dwójkę? A na

kolejną trójkę? Czwórkę? Piątkę? Siódemkę?

– Moja mama twierdzi, że przy pierwszym dziecku miała

tyle stresów, co przy następnej szóstce razem wziętej – po‑
ciesza kolega z pracy, brat sześciorga. Świetny, otwarty, ko‑
leżeński i bezproblemowy chłopak.

– Miłość to taka rzecz, która się mnoży, kiedy się ją dzieli –

dopowiadają z emfazą znajomi, którzy celują w stadko.

Ale ja w znanym dowcipie o połykaniu monety (gdy pię‑

ciozłotówkę połknie pierwsze, jedziesz do szpitala, gdy trze‑
cie, potrącasz z kieszonkowego) widzę coś smutnego. Żal mi
tego nieszczęsnego trzeciego z kieszonkowym o pięć złotych
mniejszym. Czwarty nigdy nie dostanie tyle co jedynak.

Można się spierać w nieskończoność, ja patrzę na to teraz

z perspektywy matki.

Już teraz trudno mi dawać siebie po równo mężowi i córce.

Skąd wziąć aż tyle, aby obdarzyć sobą kolejne dzieci, i to tak,
aby żadne nie czuło się pokrzywdzone? I jeszcze dokonać
tego tak gospodarnie, żeby ciut siebie dla siebie zostawić?

Fallon jest jedenastym potomkiem mamy mojego Blejka.

Konkretnie: jest siódmym wnuczęciem u jej czwartego

dziecka. I cokolwiek by mówić o miłości, która się mnoży –
siódme nie budzi już takiego zainteresowania babci jak
pierwsze.

– Jesteście ostatni w kolejce – powiedziała kiedyś teściowa.
– O, jak dobrze, że jesteś z nią na spacerze. Znaczy, że ja

nie muszę – odetchnęła innym razem.

„Muszę”. Teściowa jest w porządku i nigdy nie odmawia

pomocy. Jednak za którym razem dziecko zaczyna oznaczać
przede wszystkim obowiązek? Oglądaliśmy kiedyś z mamą

Blejka popisy wokalne jej starszych wnucząt. My z Blejkiem

ocieraliśmy łzy śmiechu, wzruszenia i zachwytu, ona stwier‑
dziła z niezmąconym spokojem:

– Gdy obejrzycie tego tyle co ja, nie będzie to już na was

robić takiego wrażenia.

To nie miał być rozdział „na teściową”. Ale smutno mi,

że pierwsze piosenki Fallon prawdopodobnie jej nie wzru‑

szą. Gdy o tym myślę, uświadamiam sobie, że świeżość ro‑
dzicielstwa także ma swoje granice. U jednych znika przy
drugim dziecku. U innych może przy czwartym. Na pewno
są też tacy, którzy z jednakową ekscytacją wychowają tuzin.

Warto chyba jednak zawczasu sobie uświadomić, że te gra‑

nice istnieją.

W świecie muzułmańskim można mieć cztery żony, jeśli

zapewni się im jednakowy byt. Żadnej nie wolno dyskry‑
minować. W efekcie wielożeństwo praktykuje się bardzo
rzadko.

Może zabrzmi to jak herezja, ale obawiam się, że nawet

miłości nie można dzielić w nieskończoność. Bo w którymś
momencie po prostu zaczynasz potrącać z kieszonkowego.

Dynastia inaczej. Sięsamo

– Szóste wychowuje się samo. Tak powiedział mi w wywiadzie

pewien poseł – przypomniał sobie kolega z pracy, gdy obserwował
ze zrozumieniem, jak we dwoje z lekką zadyszką usiłujemy ubrać
Fallon, jednocześnie próbując ubrać siebie, zebrać nasze oraz jej
rzeczy i zabawić ją przy tym na tyle umiejętnie, by przemiła, ale
ciut przeciągnięta przez nas wizyta nie skończyła się na sygnale.

Sięsamo.
Roześmialiśmy się wszyscy.

121

Słowniczek rewolucji: zakład

Gdy byłam w ciąży, zwierzyłam się mamie J.:

– Stale mam teraz wyrzut sumienia – powiedziałam to‑

nem odkrywczym. – Gdy jestem w pracy, mam wyrzut, że
nie dbam o siebie tak, jak powinnam. Gdy dbam o ciążę,
mam wyrzut, że zaniedbuję pracę.

Myślałam, że mnie pocieszy, a ona spojrzała na mnie

z uśmiechem:

– Teraz tak będzie zawsze.

Ja i L. w naszym zakładzie pracy pojawiliśmy się mniej wię‑

cej w tym samym czasie.

Oboje nieźle wykształceni, ale zawodowo kompletnie zie‑

loni. Oboje chcieliśmy się uczyć fachu i byliśmy zapatrzeni

w szefa, który stał się dla nas mistrzem. Oboje cieszyliśmy

się z pierwszych dużych projektów. Oboje bardzo szybko

dostaliśmy podwyżki. Potem oboje zaczęliśmy zdobywać
zakładowe nagrody. Dużo nagród. No dobra, on trochę

więcej – ale bywały okresy, gdy nagroda zakładu raz za ra‑

zem trafiała do naszego malutkiego działu.

– Teraz twoja kolej. Nie możemy jej przecież wypuścić –

żartowaliśmy sobie.

Raz zrobiliśmy projekt wspólnie i on też zdobył nagrodę.

122

Spotykaliśmy się w weekendy wraz z naszymi drugimi po‑
łówkami. On był na moim ślubie. Ja na jego.

Potem nasze drogi się rozeszły.
L. pojechał na roczne stypendium.

Ja pod koniec ciąży poszłam na zwolnienie lekarskie, a po‑

tem na urlop macierzyński i wychowawczy.

Po roku L. wrócił i został szefem działu.
Ja siedzę w pieluchach i projekty zawodowe próbuję jak

najmniejszym nakładem sił klecić po nocach.

Jeśli wrócę na etat, prawdopodobnie mnie wyleją. Zwal‑

niają teraz wszystkich w tej branży.

Nie, nie mam problemu z tym, że L. został szefem. Przeciw‑

nie: lubię go, szanuję i uważam, że świetnie się do tego nadaje.

Wcale nie chciałabym być na jego stanowisku. Przysięgam.

Chodzi mi raczej o to, jak dokładnie sprawdził się w na‑

szym przypadku schemat dróg zawodowych kobiet i męż‑
czyzn.

Lata dwudzieste (sensu largo) to czas, gdy pracownik jest

świeży i niedoświadczony. Musi się dużo nauczyć i często

płaci frycowe.

Dopiero w latach trzydziestych najczęściej rozwija

skrzydła. Nie jest już żółtodziobem, ale nie nabrał jeszcze
rutyny. Nie musi z pokorą patrzeć na doświadczonych kole‑
gów, bo wie, że może osiągnąć ich poziom. Nie ekscytuje się,
gdy robi po raz pierwszy coś, co przed nim zrobiono tysiąc
razy – ale często wie już, jaka jest jego droga do dokonania
czegoś, czego nikt dotąd nie dokonał. Jeszcze mu o coś cho‑
dzi. Jeszcze wierzy, że może wzlecieć wyżej. Trzydziestka to
czas kreatywności, ale i czas spełnienia.

W Unii Europejskiej trzydzieści lat to także średni wiek

urodzenia pierwszego dziecka. Okres największego poten‑
cjału kobiety inwestują w macierzyństwo.

123

„Czas produkcyjny” – mówi się. Ja na przykład produ‑

kuję Fallon.

O ile drogi edukacji i zawodowych początków są dziś

u kobiet i mężczyzn podobne, o tyle równość definitywnie
kończy się, gdy na teście ciążowym pojawią się dwie kreski.

I można spalić tysiąc staników, i można zebrać tysiąc pod‑

pisów, i można nie wiem jak się natężać.

Mężczyzna rozwija skrzydła. Kobieta staje się kurą do‑

mową. To nie tylko role narzucone z zewnątrz. To także
rewolucja w głowie.

Nie mówię, że „wszystkie” i „że to źle”.

Ale kury to przecież nieloty.

Ironia losu polega na tym, że dziewczynom wmawia się

dziś, że jednak mogą osiągnąć to samo co mężczyźni. Fe‑
minomaszyna (którą swoją drogą wspieram całym sercem)
pracuje na pełnych obrotach, edukując i motywując kobiety
tak, jakby rzeczywiście miały równe szanse.

Efekt jest jednak taki, że gdy matki po powrocie z pieluch

odbijają się w pracy o szklany sufit, często zyskują poczu‑
cie winy. „Są przecież równe szanse – myślą. – Poza tym tej
i tamtej się udało. Widocznie nie jestem wystarczająco dobra”.

A guzik.

Trudno rozwinąć skrzydła po epizodzie nielota. Naprawdę

musimy się nimi bardziej namachać.

Leżąc na kocyku z Fallon, miałam taką myśl: już teraz sta‑

ram się wspierać jej rozwój intelektualny. Chcę, żeby była
bystra i niezależna zawodowo. Ale pewnie ona też w któ‑
rymś momencie życia wyląduje z dzieckiem na kocyku.

Do tego też ją wychowuję. I bardzo jej tego życzę.

Warszawska kawiarnia, środek dnia. Dwie ładne, modnie

ubrane kobiety. Jedna o twarzy szarej i zmęczonej. Druga

w roli pocieszycielki. Mimowolnie łowię uchem strzęp roz‑

mowy: dylematy zawodowo ‑życiowe.

– Przede wszystkim to ty musisz być szczęśliwa. – Po‑

cieszycielka gładzi szarą po nodze. – Dziecko to wyczuje
szóstym zmysłem. Nie będzie się dobrze czuło, jeśli i ty nie
będziesz.

Opinia tyleż wyświechtana, co prawdziwa. Szara wzdy‑

cha, a ja ze zrozumieniem kiwam głową. I myślę, że trud‑
ność leży jednak gdzie indziej. Bo przecież każdemu, nie

tylko matce wracającej do pracy, trudno zdefiniować, gdzie
to szczęście. Czy w domu na kocyku, czy przed laptopem
za biurkiem? Wciąż jeszcze dla ojca wybór jest bardziej
oczywisty.

Dynastia inaczej. Drzemka

Fallon usnęła. Szybko, szybko! Mam pół do półtorej godziny dla
siebie. Co robić? Pchnąć pracę zawodową? Projekt idzie nieźle,
ale nieskończony.

Uporać się ze stertą wypranych ciuchów? Piętrzy się od

trzech dni.

Ogarnąć kuchnię? Wygląda jak po wybuchu granatu.
Zrobić coś dla siebie i dopisać kawałek dziennika? Tekst jest

gotowy w głowie, trzeba tylko wklepać.

Szybko, szybko, szybko.
– Dlaczego ten czas tak zasuwa? – spytałam ostatnio Blejka.
– Ponieważ za wolno się ruszasz – odpowiedział. Spojrzał na

moją minę i dodał: – To jest niestety prawda.

Niestety wiem, że to prawda. W końcu mam męża fizyka.

125

Słowniczek rewolucji: nico

– Uświadomiliśmy sobie z żoną, że chronicznie brakuje

nam teraz czasu i pieniędzy – mówi kolega z pracy. – I że
gdyby nie dzieci, mielibyśmy i jedno, i drugie.

DINC. Co to był za błogosławiony stan! Double Income,

No Children. Czyli: podwójny dochód, brak dzieci, albo:

podwójna kasa, dwa razy mniej wydatków. Zaraz, zaraz,
czy tylko dwa?

– 5,29, 5,29, 5,29, 5,29… – Ekspedientka w supermarkecie

kasuje słoiczki z paszą dla Fallon. – Ja wiem, dzieci to kosz‑
tują, 5,29, 5,29, 5,29. Samo jedzenie kosztuje, 5,29, 5,29, a to
przecież nie wszystko. – Kasuje pieluchy, 54,49, i nie wie,

że na temat tych pieluch naradzałam się z Blejkiem przez

telefon, powiedział, że się nie opłaca, bo w innym super‑
markecie można o dwadzieścia groszy za sztukę taniej, ale
przecież Fallon nie ma już w co sikać, to kup małą paczkę
tych najtańszych, ale nie wiemy, czy one nie przemiękają,
bo kiedyś kupiliśmy takie, co przemiękają, i dopiero była
strata, no dobra, to sama zdecyduj, w domyśle: to rozrzut‑

ność i jeśli uważasz, że nas stać, to szastaj, ale ja, od nie‑
dawna główny żywiciel rodziny, mam inne zdanie – ale o tej
miniwymianie poglądów nie mówię pani kasjerce, 5,29, 5,29,
słoiczki są na całe święta, ponad tydzień, 5,29, a Fallon jest

żarta, potrafi trzy do czterech dziennie, 5,29, oprócz tego

126

kaszka Zdrowy Brzuszek, 9,99, nie możemy tej tańszej?
pyta za każdym razem Blejk, no przecież po tej tańszej ma
zatwardzenie, przypominam, to ty tak uważasz, odpowiada

żywiciel rodziny, tak uważam, bo przez tydzień nie mogła

ostatnio zrobić kupy, a jedyna zmiana w jadłospisie to ta
kaszka, Blejk zrezygnowany, to dawajmy jej raz tę, raz tę,
no dobra, kaszka numer dwa, 6,99, słoiczki śniadaniowe,
słoiczki obiadowe, 5,29, 5,29, 5,29…

– To razem wyszło 269,99, proszę pani.
– O rany – jęknęłam.

– Dzieci to kosztują, ja wiem – ciągnie ekspedientka. – To

samo jedzenie, widzi pani, takie małe dziecko. Ale mówię
pani: potem będzie tylko gorzej.

Faktycznie. Uprzedzano nas zawsze, że test ciążowy to

pierwsza, ale i najmniejsza suma, jaką pochłonie projekt
prokreacja. Na początku nawet tak mocno tego nie odczu‑

liśmy. Państwo C. są bowiem farciarzami. Blejk ma trzy
starsze dzieciate siostry, które zadeklarowały, że z rozmna‑

żaniem koniec. Mamy też naprawdę świetnych przyjaciół,

którzy po przygodzie z prokreacją także chwilowo uznali,

że to koniec (a przynajmniej przerwa). Mamy nawet zna‑
jomą, której pasją jest obracanie dobrami: zabieranie ich

od znajomych, którym są nieprzydatne, i przekazywanie
tym znajomym, którym mogą się przydać.

W efekcie do rezydencji szerokim strumieniem spły‑

wały sprzęty, o których istnieniu bezdzietni państwo C.

nie mieli nawet pojęcia. No dobra, łóżeczko, wanienka,

wózek, to wiadomo. Ale jakieś edukacyjne maty, jakieś

nosidła, chusty, laktatory, poduchy do karmienia, foteliki
samochodowe, leżaczki, przewijaczki i…?

– Czy macie babysense? – spytała któregoś razu M., ta

z bliźniaczkami.

127

– Czy co mamy?
– Babysense. Takie urządzenie, które kontroluje oddech

dziecka w łóżeczku.

– Hę?
– Jest coś takiego jak śmierć łóżeczkowa. Babysense wy‑

czuwa, jeśli dziecko ma problemy z oddychaniem, i w razie
czego włącza sygnał alarmowy. To co, chcecie?

Jasne, że chcieliśmy. Sami nigdy byśmy na to nie wpadli,

ale skoro już mamy babysense, to go używamy (teraz już

tylko przy chorobach). A gdyby nie M., już mogliśmy wydać
na to urządzenie całe pięćset pięćdziesiąt złotych.

Bo mimo że na początku nie musieliśmy rujnować

oszczędności na wyprawkę, jedno naprawdę nas zszoko‑

wało: ceny niemowlęcych gadżetów. Dzięki potężnej machi‑

nie rynkowej na przyjęcie noworodka możesz przeznaczyć
dowolnie dużą kwotę.

– My wydaliśmy na starcie czterdzieści tysięcy – wyznała

M., mama bliźniąt.

A my dzięki niej nie buliliśmy nie tylko za babysense, ale

też za laktator, leżaczek, fotelik samochodowy, poduchę do
karmienia i worek ubrań. Poczułam wartość jej pomocy.

– Ale to czterdzieści na dwójkę – dodała, widząc nasze

wielkie oczy. A przy demonstracji kolejnych pożyczanych

sprzętów zachwalała za każdym razem: – To mercedes. Mer‑
cedes wśród laktatorów. – Wyciąga ekskluzywne pudło.

Sprawdzam potem w sklepie. Czterysta złotych.

– Mercedes wśród fotelików – demonstruje z zadowole‑

niem.

Rzeczywiście, fotelik się sprawdził.

W ten sposób dowiedziałam się, że w świecie produktów

dla dzieci jest duży wybór mercedesów. Na fali ich odkry‑

wania w ostatnich dniach ciąży hormony zaprowadziły

128

mnie do sklepu Mothercare. Raczej na oglądanie, bo zrzuty
dla Fallon już leżały przygotowane w rezydencji.

A w sklepie oniemiałam. Za najtańszy ręczniczek wybu‑

liłabym stówę. Becik, na który się zasadzałam, kosztował

sto sześćdziesiąt złotych (to chyba wystarczą te cztery, które
mamy już w domu, błyskawicznie zmieniłam zdanie). Łó‑

żeczko z wyposażeniem – tysiąc sześćset. Głupi stanik do

karmienia, który kupiłam w supermarkecie za trzydzieści
złotych (dwie sztuki), tu nie występował w wersji poniżej
stu dwudziestu. Stałam z brzuchem oniemiała i czułam się
jak uboga krewna.

Czy to tylko kwestia sklepu? Nic podobnego! Mercedesy

są wszędzie. Cena rynkowa wózka, który cudownym tra‑
fem zawitał do rezydencji C., zaczyna się od trzech tysięcy
sześciuset złotych. W optymalnej wersji fura kosztuje cztery
tysiące. Cztery tysiące. Za wózek!

– Blejku, na dziecko można wydać każdą sumę – od‑

kryłam Amerykę po powrocie do domu. – Mogłam wziąć
dwadzieścia tysięcy i kupiłabym za nie z łatwością same
niezbędne rzeczy.

– Jak to dobrze, że nie musiałaś – odetchnął Blejk, który

bardzo nie lubi wydawać.

Mimo łagodnego startu wydatki zaczęły nas jednak dopa‑

dać. Weźmy sam szpital. Za kilkudniowy pobyt na najbar‑
dziej renomowanym oddziale położniczym w Warszawie
można zapłacić tyle, co za wakacje na Karaibach. Nie prze‑

sadzam, sprawdziłam. Oczywiście szpital jest państwowy
i możesz rodzić za darmo w korytarzu, bez męża, znie‑
czulenia i lekarza, a noc później pojechać autobusem do
domu. Możesz. Cóż to, wolisz z mężem, w jedynce i bez
bólu? To bulisz.

Racja, jest przecież becikowe. Jako szczęśliwi posiadacze

129

wyprawki ze zrzutów postanowiliśmy z Blejkiem, że beci‑

kowe przeznaczymy na szczepienia. Bo wiedzieliśmy, że
oprócz refundowanych można kupić jakieś dodatkowe.

– To kwestia zdrowia Fallon. Nie kierujmy się przy ich

wyborze kasą – powiedzieliśmy sobie wspaniałomyślnie.

Potem pani doktor oświeciła nas, że pełna wersja szcze‑

pień kosztuje dwa i pół tysiąca złotych. Za szczepienia!

– A te refundowane? – jęknęliśmy.

– Trzy razy po trzy kłucia – pani doktor spojrzała na cien‑

kie jak zapałki nóżki naszego noworodka z uśmiechem, jaki
znam z twarzy mojego dentysty, gdy zagląda w moją pełną
dziur paszczękę. – Oczywiście nie musicie państwo decy‑
dować się na wersję sześć w jednym – dodała przymilnie.

Becikowe wstrzyknęliśmy więc córeczce sześć w jednym

w cienką nóżkę, a kolejne sumy wyjmowaliśmy z portfela

z coraz większą pokorą. Wydatki rosły i rosły, a jednocześ‑
nie, o ironio, wpływy na konto zaczęły systematycznie maleć.

Najpierw zasiłek macierzyński Kristal. Ustawowo powi‑

nien wynosić sto procent pensji – okazało się jednak, że
pensja została tak jakoś sprytnie policzona, że na konto

wpływało około osiemdziesięciu procent tego co kiedyś.

Oburzony telefon do księgowej.
– Pani Kristal, to dlatego że inaczej rozlicza się podatki

od poszczególnych elementów składowych pensji – tłuma‑
czy tamta zawile.

Kristal nic nie rozumie. Godzi się z pokorą.

Potem urlop wychowawczy. Wpływy na konto – zero.

Kristal ima się jakichś zleceń. Jest „z zewnątrz”, więc płacą

jej jak stażystce. Bye, bye, Double Income, No Children. Po
roku bliżej nam do wariantu NICO. No Income, Child Only.
Nico, nico. Ewidentnie nadeszły chude lata.

A tu codziennie na śniadanie 5,29, na obiadek 5,29,

130

podwieczorek 5,29. I jeszcze mleczko i kaszka. I ekspe‑
dientka, że to dopiero początek.

W dodatku wokół krążą mercedesy. Wczoraj za namową

przyjaciół przymierzyłam nosidełko dla Fallon. I dopiero

wtedy uświadomiłam sobie, że to, które mamy ze zrzutów,

jest do bani. I że pragnę mieć takie jak oni. Żeby nosić
i odciążać plecy. Nie zrujnować sobie kręgosłupa, a Fallon
mieć blisko siebie.

Ale mężnie odpędzam wizję kolejnego wydatku. Zresztą

Blejk mówi, że nie potrzebujemy.

Nosidełko mercedes: 529,00.

Dość perwersyjna promocja. Zbierz pięć nakrętek od sło‑

iczków, wyślij i wygraj sto tysięcy złotych.

Tak, to by rozwiązało część naszych problemów. Zapach‑

niało oszczędną gosposią wycinającą kupony.

I co, myślicie, że nie zbieram?

Poszłam po podwyżkę do swojego zakładu pracy, w którym

robię teraz zlecenia jako osoba z zewnątrz. Nie mogą pła‑
cić mi jak stażystce tylko dlatego, że jestem matką na wy‑
chowawczym. Jak się zgodzą – kombinowałam sobie – to
kupuję nosidełko mercedes.

– Musisz iść z tym do mojego szefa – powiedział mój szef.
– Pójdę z tym do mojego szefa – powiedział szef szefa.
Gdy byliśmy naprawdę dużą korporacją, miałam nad

sobą trzech szefów. Teraz, gdy jesteśmy małym wydawnic‑
twem, mam ich nad sobą dziewięciu. Ktoś sprawdził, że
struktura jest bardziej rozbudowana niż w KGHM. Ktoś inny,

że na każdego szefa przypada jeden podwładny. Ale to było

przed redukcją etatów.

No to nie kupiłam mercedesa.

Dynastia inaczej. Facebook

Dylematy znajomych z dawnego zakładu pracy podejrzane przez
pryzmat dzietności. Wszyscy wymienieni koleżanki i koledzy są
zdolni i świetni zawodowo.

Status kolegi bezdzietnego: Rozwijać się czy zarabiać?
Komentarz koleżanki z jednym dzieckiem: Mój odwieczny dy-

lemat. Na razie łączę jedno z drugim.

Komentarz kolegi dzieciatego: Zarabiać!
Komentarz koleżanki niedzieciatej: Rozwijać!
Komentarz kolegi luzaka bezdzietnego: Jedno i drugie.
Komentarz kolegi z dwójką dzieci: Zarabiać, a rozwijać się, jak

masz wolną chwilę.

Wniosek kolegi bezdzietnego, który zadawał pytanie: Rozwi-

jać swoje finanse.

Komentarz sfrustrowanej Kristal: Byle się nie rozmnażać –

wtedy ani się nie rozwijasz, ani nie zarabiasz.

132

Słowniczek rewolucji: dom

Chusta to wspaniały wynalazek, myślałam sobie, gdy z Fal‑
lon uwieszoną u boku mieszałam zupę w garnku. Gdyby
nie chusta, nie mogłabym jednocześnie trzymać dziecka
i mieć obu rąk wolnych. A tak to mam. Wolne, a raczej za‑
jęte. Bo dzięki chuście mogę się zająć kuchnią i dzieckiem,
dwa w jednym.

Fenomenalne.
Z Fallon dyndającą na kawałku materiału i z dłońmi

panierującymi kotlety myślałam o indonezyjskich mat‑
kach. Chusta przyszła do nas z tamtych rejonów. Z Azji

Wschodniej, Środkowej, z Ameryki Łacińskiej.

Bez chusty indonezyjska matka byłaby skazana na wiele

miesięcy sie dzeni a w domu. A tak może zarzucić so‑
bie niemowlę na plecy i realizować się zawodowo poprzez
zbieranie ryżu. Indonezja bowiem to jeden z najwięk‑
szych producentów ryżu na świecie. Zbiory odbywają się
trzy razy w roku. Matka dzięki chuście nie wylatuje więc
z jakże chłonnego rynku pracy. Przy dobrych rokowa‑
niach przerwa w karierze może ograniczyć się tylko do
jednego zbioru.

Dzięki chuście nie muszę się ograniczać, uświadomiłam

sobie. Nie muszę tracić cennego dla domu czasu, by zająć

133

Fallon igraszkami na kocyku. Nie muszę angażować osoby

trzeciej do gotowania lub babysittingu. Chusta daje mi
samowystarczalność. Niewprawną ręką zarzucam ją sobie
na ramię. Stękając, wkładam w nią foremne dziewięć kilo.
Chwilę tkwię w nienaturalnym wygięciu, próbując umieścić
nogi córki tam, gdzie w naszym modelu chusty powinny się
znaleźć. Zaciągam ściągacz chusty, wkręcając go sobie we

włosy. Fallon przytula się do mnie ufnie, a ja w gotyckim

kontrapoście mogę pochylić się nad garnkami, objaśnia‑

jąc jednocześnie córce arkana sztuki kulinarnej. Wykonuję
przy tym płynny taniec, raz operując na rozgrzanym tłusz‑
czu, raz chroniąc przed nim łapki ciekawskiej Fallon. Daję
dziecku bliskość, a mężowi obiad. Wolną ręką robię sobie
nawet, wyszczerzona, pamiątkowe zdjęcie. Gdybym żyła

w Indonezji, zebrałabym i ryż.

Doprawdy, cudowny wynalazek.

Ten, kto go wymyślił, musiał mieć łeb na karku.

Jesteśmy z Blejkiem pod wrażeniem naszej kuchni.

To stosunkowo nowe odkrycie. Dawniej w dni robocze

jadaliśmy na mieście. Gotowaliśmy w weekendy: przyrzą‑

dzaliśmy frymuśne dania z książki kucharskiej, zakupiwszy
uprzednio frymuśne produkty w delikatesach.

Teraz nasza kuchnia odbija sobie za te wszystkie dni za‑

pomnienia. Jej ciągłe dążenie do chaosu nie ma sobie rów‑
nych. Można ją gładzić cały dzień bez wytchnienia, a i tak

zawsze ma dla nas jakieś zadanie. Gdy się ją z grubsza ogar‑
nie, pracę kończy zmywarka. Rozpakowujemy zmywarkę,
a tam co trzecie naczynie do poprawki. Zmyjemy naczy‑
nia, trzeba robić obiad. Posprzątamy po obiedzie, trzeba
rozwiesić pranie (pralka w kuchni). Rozwiesiliśmy pranie,
zmywarka skończyła zmywać.

134

– Tak dłużej być nie może. Musimy mieć nową kuchnię –

powiedział dziś Blejk.

Widocznie mu się wydaje, że ta nowa nie będzie tak

umiała. I pomyśleć, że tyle lat głowiono się nad perpe‑
tuum mobile.

Czasem myślę, że tyle dostałam. Męża, córkę, tak wiele do‑

brego. Że w mojej sytuacji po prostu nie wolno marudzić.

Że jakąś roszczeniową bezczelnością jest przy tym wszyst‑

kim dobrym narzekać.

Taka myśl nachodzi mnie wówczas, gdy najdotkliwiej

czuję, jak mi ciężko. Ściślej: gdy jestem zmęczona tak bar‑
dzo, że nie mam siły nawet się ucieszyć.

W takich chwilach mam wrażenie, że każdy kolejny dzień

będzie podobny.

Jestem matką. Już zawsze będę przeżywać macierzyńskie

stresy i znoje. Już zawsze będę musiała prowadzić dom w in‑
nym stylu niż w epoce BC (before children).

Taki los jest udziałem co najmniej połowy mieszkańców

globu.

Bo dom przestał być tylko teatrem, w którym życie upływa
między kolejnym wejściem a wyjściem.

Dawne czasy przyzwyczaiły nas, że wyposażenie domu

pełni raczej funkcję scenografii. Dba się o nią, jasne, ale
rolę odgrywa najwyżej trzecioplanową, na bliższe plany

wdzierając się ewentualnie przy okazji tak nadzwyczajnych
wydarzeń, jak „remont” czy „przeprowadzka”.

W rozkosznej scenografii rezydencji państwa C. toczył

się zaledwie ułamek naszego dawnego życia. Ważny i nie‑
mały – ale ułamek. Równie dużo czasu spędzaliśmy w pra‑
cach, zakładowych stołówkach, na wyjazdach służbowych

135

i niesłużbowych, u znajomych, w knajpach, kinach, teatrach.

Dom nie musiał dawać wiele, ale i wiele nie dostawał. Sprzą‑

tanie – tak, od czasu do czasu, czytaj: średnio raz na pół‑
tora tygodnia. Gotowanie – z gatunku fafarafa. Co jeszcze?

Hmmm. Przypomnijmy sobie. Co tam jeszcze trzeba było

dawać domowi? Mycie okien na Wielkanoc?

Pamiętam ten moment zastanowienia. Pojawiał się za

każdym razem, gdy pewna ciocia zadawała podszyte złoś‑
liwą insynuacją pytanie o moją mamę:

– To co ona robi całe dnie?
Chodzi o to, że mama po urodzeniu mojego brata prze‑

stała pracować na etat. Mama jest jedną z kobiet, które dały
się wchłonąć domowi.

– Zajmuje się domem – odpowiadałam dawniej z zakło‑

potaniem, bo sama nie wyobrażałam sobie, co mianowicie
można temu domowi przez całe dnie dawać.

– Całe dnie? – dopytywała z uśmieszkiem domyślna

ciocia.

– No tak, czasem bierze zlecenia, wozi brata na zajęcia… –

Czułam, że muszę mamę tłumaczyć.

– To pewnie wstaje koło dziesiątej – podsumowała ciocia.
Dziś wiem, jak bardzo to było niesprawiedliwe. Cio‑

cia pomaga wujkowi w prowadzeniu interesu i pytaniami
chciała zasugerować, że mama powinna wrócić do pracy.

Pewnie nawet nie była to z jej strony złośliwość, tylko duma,
że radzi sobie z jednym i drugim. Ale ma dorosłego syna

i cztery razy w tygodniu panią służkę do pomocy. Pani
służka prasuje, sprząta i gotuje. Jak mając kogoś takiego,
można lekceważąco wypowiadać się o gigantycznej pracy,
której wymaga utrzymanie czteropiętrowego domu?

Czekam teraz na rytualne pytanie o dzień mamy.

Mam obmyśloną celną oraz złośliwą ripostę. Mam mocne

136

postanowienie wyjścia w tej sprawie z roli miłej Kri‑
stal. Co się zmieniło? Po urodzeniu Fallon całe nasze

życie przeniosło się do domu. Tym samym, chcąc nie

chcąc, dowiedziałam się ze szczegółami, co można da‑

wać domowi.

Dowiedziałam się, że nigdy nie jest tak, że w domu nie

ma nic do zrobienia.

Kuchenka wydaje przynajmniej trzy posiłki dziennie.

Przynajmniej, bo Blejk i Kristal miewają odrębne menu.

Pralka początkowo w ogóle nie nadążała za tempem

opróżniania się pęcherza i kiszek noworodka.

Zmywarka z nadmiaru wrażeń ostatnio się przegrzała

i Blejk w panice ogłosił, że małżeństwo wisi na włosku.

Podłogi, odkąd stały się obiektem spożywczym, są lizane

na przemian przez Fallon i przez mopa.

Lustra oraz szyby pokryły się tysiącem odcisków małych

paluszków.

Kącik do zabaw, pomyślany jako wyodrębnione miejsce

niewinnych uciech Fallon, okazał się agresywnym drapież‑

nikiem pożerającym przestrzeń, którego wielkim nakładem
energii trzeba trzymać w ryzach.

Wysoki fotelik Fallon przy każdym posiłku z powodze‑

niem wymusza awans do roli talerza i śliniaka w jednym.

Łazienka codziennie tonie. Umywalki są upaprane upa‑

pranymi po każdym posiłku rączkami.

Pokrowce na kanapy zaliczyły kąpiel, co miało im wyna‑

grodzić wcześniejsze wielokrotne obrzyganie.

Jednocześnie czas (oraz energia), który można przezna‑

czyć na pielęgnację domowego ogniska, gwałtownie się
skurczył. W efekcie na znienawidzone czynności porząd‑
kowe powinno się poświęcać pr aw ie k a ż d ą chwilę

wolną od opieki nad dzieckiem.

137

Dom chce pochłonąć Kristal. Dom zmienił się w żar‑

łoczną bestię.

Nie mam problemu z doglądaniem Fallon. To (mimo

wszystko) bardzo wdzięczne zajęcie.

Mam problem z naszym domem. Zapomniał się. Miał

być scenografią.

WWS – Wysoko Wykwalifikowana Służąca.

Ukończyła w trybie dziennym dwa kierunki studiów.

Opanowała na niezłym poziomie trzy języki obce.
Sześć lat doświadczenia zawodowego na odpowiedzial‑

nym stanowisku w dwóch renomowanych zakładach pracy.

Specjalność: schab duszony w winie, pulpety w sosie

śmietanowym, dressingi do sałaty.

Posprząta, wyszoruje kible, wypierze. Nie prasuje.
Babysitting full time.
Ile średnio zarabia taka na mieście?
Czasem rozmawiamy z Blejkiem o zatrudnieniu mniej

wykwalifikowanej służącej. Ale on ma opory przed wpusz‑

czeniem do domu obcej osoby. No cóż, rozumiem, że nie
ma potrzeby.

Wczoraj współpracownik Blejka powiedział mi:

– Stajesz się dla mnie autorytetem w dziedzinie pieczenia

ciast.

To miał być komplement, więc się nie odgryzłam.

Moja mama w chwilach desperacji przy garach mawiała:
– Popatrzcie, właśnie gotuję swoje dwa fakultety.

Teoretycznie można to było potraktować z humorem.

Mmm, pyszne dziś te fakultety, z cebulką.

Na ten temat jednak nikt nigdy nie odważył się żartować.

138

Przyjaciółka napisała mi niedawno: „Zauważyłam, że cierpli‑
wość maleje mi wprost proporcjonalnie do wzrostu bałaganu”.

Odpisałam jej: „U mnie podobnie”.
Zdiagnozowałam to już dawno. Wyświechtane, ale się

sprawdza: ład wokół mnie, ład we mnie. Ba, nawet nie tyle

ład, ile ładnie.

Zauważył to nawet Blejk, choć dał temu odkryciu wyraz

dość niefortunnie. Powiedział, że wyraźnie się uspokajam,
sprzątając.

– Ja się nie uspokajam, sprzątając – wycedziłam – bo ja

nie cierpię sprzątać. Ja tylko robię się spokojna, gdy zniknie
doprowadzający mnie do szału pierdzielnik.

Ale to była pozytywna wymiana zdań. Dzięki niej zro‑

zumiałam, co czuje mój wiecznie narzekający na brak kasy
tata, któremu mama imputuje, że on uwielbia pracować.

O: – Jak posprzątam albo pani mi posprząta, to przez pięć
minut siedzę i się wpatruję. Napawam się, koduję ten obraz
pod powiekami. Bo już za chwile nic z tego nie zostanie.

Kristal posuwa się dalej: robi zdj ę ci a. Jak wariatka

chodzę po domu z aparatem. Chcę utrwalić te chwile, gdy
jest ładnie.

Dynastia inaczej. Sukienka

Niedzielny obiad w ogrodzie, urodziny mojego taty. Mam gołę-
bioniebieską sukienkę, śnieżnobiały, wyprany ręcznie sweterek
i nowe cieniutkie rajstopy.

To na wejściu.

W sukienkę Fallon wtarła mi już zupę. Wtuliła się we mnie

buzią umorusaną pomidorówką.

Rajstopy padły przy drugim daniu. Zahaczyła mnie rzepem

sandałka.

Sweterek dotrwał do deseru. Rękaw chwyciła dłonią całą

w kremie truskawkowym.

I pomyśleć, że musiało trafić na strojnisię. Bo w przeciwień-

stwie do abnegata Blejka – Kristal bardzo lubi ładnie się ubierać.

A tu proszę.
Już nie dość, że na co dzień kryteria doboru garderoby uległy

drastycznej zmianie. Nie wystarczy, że wróciły do łask tiszerty
sprzed dekady (bo wygodne i można prać ze wszystkim). Że do
gotowania i tarzania się po kocyku częściej wkładam stare dżinsy
niż ukochane miastowe szarawary. Że w ogóle często o świcie
ubieram się w co popadnie, kompletnie nie zwracając uwagi na
szyk, nie mówiąc o dopasowaniu stroju do bielizny (tak, tak, ro-
biłam to kiedyś!) – i dopiero na placu zabaw łapię się na tym, że
inne matki nie wyglądają przecież jak kuchty.

Nie wystarczy tych bolesnych odzieżowych kompromisów, ani

tego, że na dobrą sprawę dobór ubrania zaczął sprowadzać się
do dwóch najbardziej racjonalnych i czystoblejkowych kryteriów:
czy strój odpowiada temperaturze powietrza i czy nie śmierdzi.
Doszło nawet do tego, że jeśli odpowiada i jeśli nie śmierdzi, to
może mieć na biuście plamę z wczorajszego obiadu. Może. I na-
wet miewa.

A więc nie dość tego wszystkiego, bo gdy kura przywdzieje

wreszcie na wyjście odświętne piórka, natychmiast zostają uma-
zane pomidorową i truskawkami.

A jednak potrzeba nie śpi. Gdy zdarza mi się czasem wyjść do

sklepu na ciuszki, mojej uwagi nie przykuwają praktyczne bluzki,
wygodne spodnie ani sportowe obuwie.

Ciągnie mnie do sukienek. Takich jak ta gołębioniebieska.

Szykownych, seksownych i kompletnie niepraktycznych. Takich,
w których można stać z lampką wina na przyjęciu koktajlowym
albo leżeć i pachnieć. I takich, których w zasadzie zupełnie nie
mam gdzie założyć.

140

Słowniczek rewolucji: partnerstwo

To może się wydawać nudne, ale mnie zaciekawiło. To może

wielu jest znane, ale powtarzać nigdy dosyć, dopóki jest

aktualne.

Raport Równowaga praca–życie–rodzina opracowany

w Wyższej Szkole Ekonomicznej w Białymstoku pod re‑

dakcją Cecylii Sadowskiej ‑Snarskiej.

Pouczający.

Autorki i autorzy prezentują wyniki badań na temat

partnerstwa w polskich związkach małżeńskich, kariery

kobiet, godzenia przez nie obowiązków zawodowych
i domowych.

W sumie zaskoczenia nie ma. Można sobie tylko po‑

wzdychać, jak naukowo potwierdzają się codzienne obser‑
wacje. I jak łatwo mój idealny partnerski związek zmienił

się w idealną statystyczną średnią.

Przytaczam niektóre wnioski z raportu.
O tym, że problem ma znaczenie:

– Polska należy do państw o najniższej dzietności w Eu‑

ropie. W 2005 roku mniej dzieci w przeliczeniu na liczbę
mieszkańców urodziło się jedynie w Słowenii!

– W Polsce przychodziłoby na świat więcej dzieci, gdyby

141

kobiety mogły łatwiej pogodzić pracę zawodową z obo‑

wiązkami domowymi. Według badania CBOS z 2006 roku

tak uważa 69% Polek i 65% Polaków.

– Z kolei pogląd, że dzieci rodziłoby się więcej, gdyby

kobiety nie musiały pracować zawodowo, aby utrzymać
rodzinę, podzielała tylko jedna czwarta społeczeństwa:

24% kobiet, 29% mężczyzn.

O tym, że w praktyce to kobiety zajmują się domem:

– 90% ankietowanych kobiet przyznało, że do nich należy

wykonywanie takich czynności, jak: przygotowywanie

obiadu i sprzątanie kuchni (czyszczenie kuchenki, zle‑

wozmywaka, szafek) oraz mycie podłóg i pranie.

– Blisko 90% kobiet odpowiedziało także, że to one zaj‑

mują się prasowaniem i czyszczeniem WC.

– Ponad 80% kobiet zmywa i robi zakupy.
– Do mężczyzn należą takie prace, jak drobne naprawy

(trzy czwarte wskazań) i zajmowanie się samochodem
(prawie 90%).

– Mężczyźni uznają, że włączają się w prowadzenie

domu, ale nawet uśrednione wyniki wskazują na gigan‑
tyczną dysproporcję.

O tym, że kobiety także więcej zajmują się dziećmi:

– „Wychowywaniem dzieci powinni w równym stopniu

zajmować się oboje rodzice” – tak uważa aż 93% Polek
i Polaków.

– Jednocześnie jednak 86% kobiet i 79% mężczyzn twier‑

dzi, że to matka jest osobą „bardziej niż ojciec poświęca‑
jącą się dla dziecka i dobra rodziny”.

– A w dodatku aż 40% respondentek w badaniu na te‑

mat nieodpłatnej pracy kobiet stwierdziło, że ich mężo‑

142

wie / partnerzy prawie wcale lub nigdy nie uczestniczą
w pielęgnacji dziecka, w czynnościach takich, jak ubie‑

ranie czy kąpiel.

` – I ponad 40% mężczyzn przyznało, że czas na wspólne

zabawy z dzieckiem ma tylko w niedzielę lub dni wolne.

– Co autorzy badań podsumowują: „Włączanie się męż‑

czyzn w opiekę nad dzieckiem w wielu przypadkach po‑
zostaje jedynie w sferze marzeń matek”.

– Bo jednocześnie ponad 90% kobiet sobie przypisało

odpowiedzialność za pilnowanie dziecka lub organizowa‑
nie dlań opieki, za pielęgnowanie go w zdrowiu i w cho‑
robie.

– A odpowiedzi mężczyzn były w dużym stopniu –

znacznie większym niż w przypadku podziału obowiąz‑
ków domowych – zbieżne z odpowiedziami kobiet.

A z tego wszystkiego wynika, że:

– Tygodniowo kobiety poświęcają na opiekę nad dziećmi

i prace domowe średnio o czterdzieści pięć godzin dwa‑
dzieścia jeden minut więcej niż mężczyźni. Czterdzieści

pięć godzin! Choć mężczyźni zawodowo pracują w tygo‑
dniu średnio o dziewięć i pół godziny dłużej niż kobiety,
to i tak obciążenie kobiet pracami domowymi i opieką
nad dzieckiem jest aż pięć razy większe!

Co jeszcze bardziej znamienne, rzecz dotyczy nie tylko

szeregowych pracownic. Naukowcy przebadali też polską
kadrę menedżerską.

– Zapytane o średnią liczbę godzin poświęcanych mie‑

sięcznie pracy zawodowej, menedżerki wskazywały
najczęściej sto osiemdziesiąt godzin, a menedżerowie –
dwieście.

143

– Ile czasu poświęcają średnio na obowiązki domowe?

U kobiet na stanowiskach kierowniczych są to dziennie

dwie godziny i pięćdziesiąt minut, a u mężczyzn – pół‑
torej godziny.

– Ilość czasu poświęcanego na obowiązki domowe jest

z kolei ściśle powiązana z tym, czy partner życiowy pra‑
cuje zawodowo. I tak: partnerzy ankietowanych mene‑
dżerek w przytłaczającej większości pracowali – tylko

1,3% mężów zajmowało się domem. Natomiast było to

zajęcie aż 23% żon menedżerów.

– W dodatku partnerki menedżerów na prace domowe

poświęcały średnio trzy godziny i pięćdziesiąt pięć minut,
a niepracujący zawodowo partnerzy menedżerek tylko
godzinę i dwadzieścia pięć minut.

– Te dysproporcje pogłębiają się, jeśli dochodzą dzieci.

Jeśli kobieta na stanowisku kierowniczym ma dzieci, po‑
święca domowi średnio trzy godziny i sześć minut. Jej

partner – godzinę dwadzieścia sześć minut. To ponad
połowa mniej!

– Jeśli z kolei to facet jest na stanowisku kierowniczym,

poświęca domowi też średnio godzinę dwadzieścia pięć
minut. Ale już jego żona – ponad cztery godziny.

– A gdy to wszystko podsumować, okazuje się, że średni

miesięczny czas pracy zawodowej menedżerek to sto
osiemdziesiąt pięć godzin, a średni miesięczny czas ich
pracy domowej – osiemdziesiąt pięć. Panowie menedże‑
rowie poświęcają pracy zawodowej średnio dwieście trzy
godziny w miesiącu, a pracy domowej – czterdzieści pięć.

Więc jeśli dodać czas pracy zawodowej i domowej, ko‑

biety pracują dwieście siedemdziesiąt godzin w miesiącu,
a mężczyźni – dwieście czterdzieści osiem.

144

No to teraz można pomyśleć, że sytuacja wygląda szczegól‑

nie źle w Polsce. Ależ skąd!

Raport przytacza analogiczne badania amerykańskie,

przeprowadzone w 2001 roku przez Sylvię Ann Hewlett.

Wynika z nich, że dysproporcje w podziale obowiązków

domowych równie jaskrawo rysują się wśród menedżerów
za oceanem. Przykładowo:

– W kategorii „sprzątanie domu” obowiązki rozkładają

się w proporcjach 45% do 5% na niekorzyść kobiet;

– W kategorii „zwolnienia z pracy z powodu choroby

dziecka” – 51 do 9;

– Organizacja zajęć dla dziecka – 61 do 3;
– Przygotowywanie posiłków – 50 do 9;
– Robienie zakupów spożywczych – 51 do 7;

i tak dalej.

Ba, autorzy raportu przytaczają dane wskazujące, że na‑

wet w Szwecji, gdzie mężczyźni poświęcają gospodarstwu

domowemu rekordowo dużo czasu (aż osiemnaście godzin
i dziesięć minut tygodniowo; na przeciwległym biegunie
są Japończycy – trzy i pół godziny), najbardziej nierówno‑
mierny rozkład obowiązków domowych przypada na pary
mające dzieci w wieku poniżej siedmiu lat. Mężczyźni wtedy

„uciekają w pracę”, a kobiety – ograniczają ją. W efekcie na‑

wet „modelowi” młodzi Szwedzi poświęcają gospodarstwu

domowemu ponad dwa razy mniej czasu niż ich partnerki.

Autorzy raportu piszą jeszcze:

„Badania CBOS z 2006 roku na temat wartości życiowych

pokazują, że rodzina niezmiennie plasuje się wyżej niż praca
zawodowa. Kariera zawodowa zajmuje w hierarchii warto‑

ści obydwu płci miejsce niższe niż rodzina. Z faktu, że
w hierarchii wartości mężczyzn rodzina zajmuje tak wysoką

pozycję, nikt nie próbuje jednak wyciągać wnios ku, że

w związku z tym mężczyźni powinni zajmować się dziećmi

i prowadzeniem domu”.

Dynastia inaczej. Służba

Blejk przy obiedzie:

– Skoro masz czas narzekać w komputerze, to dlaczego

w kuchni jest taki bałagan?

Żartowniś. A służbę znowu odprawił.

146

Słowniczek rewolucji: planowanie

Zaplanuj tu coś z dzieckiem. Dość wcześnie nauczyłam się,
że aby moje zaplanowane aktywności miały jakiekolwiek

szanse realizacji, muszę je rozsądnie wpisać w harmono‑
gram aktywności Fallon.

Wizyty zmienią się w piekło, jeśli nie odłożę Fallon w do‑

brym momencie na drzemkę. Spacery nie mają szans, jeśli
umówię się na nie w porze jej posiłków.

To w miarę jasne.

Natomiast w ogóle nie jest jasne, jak przewidzieć, czy

danego dnia Fallon urządzi sobie dwie drzemki półtora‑
godzinne, czy może jedną dwugodzinną, a może nawet
trzy drzemki półgodzinne lub dowolne konfiguracje po‑

wyższych (idealne matki idealnych dzieci mają to zapewne

ustawione jak w zegarku).

I w ogóle nie ma gwarancji, że jeśli trzy dni z rzędu Fal‑

lon zasypiała w południe, to czwartego też zaśnie i mogę
na ten czas spokojnie zaplanować bonga ‑bonga.

Mimo że jestem dość uważną matką i do znudzenia ob‑

serwuję swoje dziecko, moje planowanie wygląda zazwy‑
czaj tak:

– umawiam się z przyjaciółkami do knajpy dzieciowej

o czwartej z minutami,

147

– bo między trzecią a czwartą Fallon zapadała ostatnio

w żelazną, około godzinną drzemkę

– i ładnie zasypiała na spacerze;
– o trzeciej wyruszam więc na spacer i idę do knajpy

parkowymi meandrami,

– Fallon zaśnie po kwadransie,
– najpóźniej o szesnastej trzydzieści zbudzi się wyspana

jak skowronek,

– w knajpie dam jej słoiczek z paszą, a ona roześmiana

będzie ekscytować się nowym miejscem.

Realizacja planu wyglądała natomiast tak:

– o trzeciej wyruszam na spacer i idę do knajpy parko‑

wymi meandrami,

– Fallon nie usypia wcale, za to im bliżej knajpy, tym

bardziej niezadowolone pomruki z siebie wydaje,

– o szesnastej trzydzieści jest już na sygnale,
– w knajpie uspokaja się, bo to nowe wrażenia, ale po

chwili widać już, że jest przebodźcowana i oszołomiona
ze zmęczenia,

– zamiast rozdawać uśmiechy, pokłada się i jest bied‑

nym marudkiem,

– „Odpoczniesz sobie w drodze powrotnej” – pocieszają

ją moje przyjaciółki, ale ona nie zasypia też w drodze do
domu, bo oszałamiają ją lampy w tramwaju,

– a gdy się na nie napatrzy, rozkręca syrenę alarmową,

wskutek czego wysiadamy przystanek wcześniej

– i drogę do rezydencji pokonujemy biegiem (ja) i z pła‑

czem (ona), dzwoniąc do Blejka (ja), żeby szykował kaszkę,

– którą zaklejamy syrenę tuż po wejściu do domu,
– a kąpiel odbywa się potem w ekspresowym tempie

i wreszcie Malutek pada.

148

Takich przykładów mam niestety trylion. Wczoraj by‑

łyśmy umówione na miły spacer z P. Spacer zmienił się
w szybką akcję ratunkową z odholowaniem skrzeczącej
Fallon na rączkach (ja), możliwą dzięki pomocy przyja‑

ciela, który zamiast ploteczkami zajął się odholowywaniem

wózka.

A dzisiaj idziemy z O. do Zachęty. Wszystko pięknie za‑

planowane i wpisane w harmonogram drzemek.

Aż się boję, co będzie.

Odpowiedź banalnie przewidywalna.

– To co, płyniemy w tym roku? – spytali jak co roku J. & J.

Co roku było to pytanie retoryczne. Inauguracja wakacji

na żaglach była od zawsze żelaznym punktem programu na
czerwiec. Z jednym, jak dotąd, wyłomem, ale wyłamaliśmy
się wcale nie my z noworodkiem, tylko oni, bo pojechali
sobie mieszkać w Afryce.

Tym razem jednak pytanie znów padło i od razu nabrało

wagi. Bo o ile nawet najwięksi znani mi twardziele nie zabie‑

rają na włóczęgę z plecakiem lub na spanie na mazurskim
jachcie dwumiesięcznego oseska, o tyle czternastomiesięcz‑
nego – jak najbardziej.

Wiedząc o tym, J. & J. oświadczyli:

– My się wakacji z Fallon nie boimy.
Co naprawdę zrobiło na mnie wrażenie, bo są niedzie‑

ciaci.

Po chwili wzruszenia pomyślałam jednak o tych bardzo

wielu sprawach, o których jako niedzieciaci nie wiedzą.

Chociażby takie pakowanie.

Do tej pory na miesięczną podróż zabierałam jeden pięć‑

dziesięciolitrowy plecak. Musiał ważyć około dziewięciu
kilo, broń Boże nie więcej niż trzynaście, i musiał pomieścić:

149

– łóżko (śpiwór, karimata),
– kuchnię (epigaz lub dwa, palnik, deseczka do krojenia,

kubek, sztućce, nóż, menażka, ściereczka),

– garderobę (od butów do chodzenia po górach po pla‑

żowe sukienki),

– apteczkę,
– czytelnię,
– kosmetyki,
– i to konie c.

A gdy pierwszy raz wyjeżdżałam na wywczas z dwuipół‑

miesięczną Fallon, zgromadzony do spakowania bagaż zma‑
terializował się ku memu najwyższemu zdumieniu jako:

– duża torba ciuchów moja,
– duża torba ciuchów Fallon,
– duża torba z becikami i kocykami,
– duża torba z pieluszkami tetrowymi i jednorazowymi,
– wanienka napchana dziecinną apteczką,
– torba dziecinnego proszku do prania,

– pudło z laktatorem i butelkami (teraz byłyby to tony

słoiczków, miseczek i łyżeczek),

– wózek,
– fotelik samochodowy
– i to na pewno nie koniec, a o tym, że nie mam szmergla

i niemowlęce pakowanie tak właśnie wygląda, przekonała
mnie B., z którą wybierałyśmy się na ten wyjazd. Bo dzień
po tym, jak i ona zgromadziła niezbędny ekwipunek dla
małej M., B. kupiła po prostu dużego vana.
No właśnie. Do naszego nowego auta upchniemy bez

problemu rzeczy swoje i Fallon. Ale jak je potem rozloko‑

wać na małym jachcie, nawet jeśli nie będzie on drewnianą

omegą?

150

Powiedzmy, że przesadzam i samo pakowanie to nie prob‑

lem. Przyjaciołom nie powiedzieliśmy więc nic o bagażach.

Napomknęliśmy tylko, jak może wyglądać nasz wspólny

dzień. Zadanie bohatersko wziął na siebie Blejk.

– Może zdarzyć się tak – zaczął ostrożnie – że Fallon

obudzi siebie i nas o szóstej rano (mimo że na żaglach
czasami pijemy i rozmawiamy do świtu), a gdy będziemy
chcieli wypłynąć koło południa (tak nam się najczęściej

zdarza, bo wyjazdy są bardzo mało sportowe), to ona
akurat będzie miała drzemkę i potrzebowała ciszy, a nie
zwrotu przez sztag w ostrym bajdewindzie. A może się
też rozpłakać i trzeba będzie w środku dnia dobijać byle
gdzie do brzegu. I w ogóle nic nie możemy z nią zagwa‑
rantować.

No tak, nie zabrzmiało to dobrze. Ale J. mężnie powtó‑

rzył, że on się tego wszystkiego nie boi. I że najwyżej my
zostaniemy sobie jakiś czas na brzegu, a oni po nas w od‑
powiednim czasie przypłyną.

A J. po przetrawieniu słów Blejka dodała:

– Nie chciałabym, żeby po urodzeniu dziecka okazało

się, że przyjaciele nie chcą ze mną jeździć na wakacje. Po‑
płyńmy!

Bo oni są po prostu kochani. Ale j a jakoś sobie tego

nie wyobrażam.

Co robię, gdy Fallon pójdzie wreszcie spać?

Oglądam w telefonie zdjęcia, które zrobiłam jej, zanim

usnęła.

Pierwsza rzecz, którą zrobiłam po debiutanckim odsta‑

wieniu Fallon na noc do babci?

Chwyciłam za telefon, aby zerknąć, jak wyglądała, gdy

przywieźliśmy ją po urodzeniu ze szpitala.

Co pokazuje mi Blejk na imprezie, gdzie bawimy się,

podczas gdy córka śpi w domu pod opieką babci?

Filmik z wieczornej kąpieli.
Czym zabawiali się w samolocie S., którzy po wyjątkowo

ciężkich pierwszych miesiącach rodzicielstwa wyjechali na

wytęsknione wakacje na Malediwy bez dziecka?

Oglądali w telefonie filmiki, na których było ich dziecko.

To ostatnie wiem nie od nich, ale od wspólnej koleżanki

(bez dzieci), która też leciała na Malediwy. I my, i ona wie‑

dzieliśmy, jak bardzo wykończeni byli S., gdy wyruszali w tę
podróż. Koleżanka opowiedziała nam więc o tym oglądaniu
tonem: „Czy wyobrażacie sobie, jak tak w ogóle można?”.

Pokiwaliśmy głowami. Oj, można.

Dynastia inaczej. Dzieci

Blejk kocha Giełdę Papierów Wartościowych. Darzy ją uczuciem
gorącym oraz platonicznym. Platonicznym, bo plantacja nie jest
tam jak na razie notowana. Gorącym, bo dogląda GPW prawie
codziennie. Śledzi z pasją wiadomości okołorynkowe, które mog‑
łyby wpłynąć na indeksy. Czyta komentarze analityków i sam
z zapałem (bardzo celnie i interesująco, choć przed wąskim gro-
nem słuchaczy) komentuje trendy. Gdy spotyka się z mamą, ta
zawsze zapyta go z żywym zainteresowaniem:

– A co tam u giełduni?

I Blejk pięknie o tym opowiada.
Ostatnio piłam popołudniową herbatkę, popatrując z dumą

w sercu na Fallon, która przemierzała posuwistym ruchem par-
kiety. Blejk po powrocie z pracy zasiadł na czerwonej sofie z lap-
topem i też z troską zajrzał na parkiety, ponieważ tego dnia sesja
rozpoczęła się na minusie.

– Wiguś tak się pięknie wyczołgał na koniec dnia! – oznajmił

z czułością w głosie.

153

155

Słowniczek rewolucji: libidoff

Libido. Aby rozdział o tym tytule w pełni oddawał poporo‑

dową rzeczywistość, powinien pozostać pusty.

Temat jest jednak zbyt ważki, by zmilczeć. A przynaj‑

mniej by nie postawić pytania: no jak to?

Bo Blejk, jak już wspomniałam, potentat. Kristal – ko‑

chająca żona. Fallon sypia w oddzielnej komnacie. A więc?

Może chodzi o to, że moja bohaterka, wciąż karmiąc,

nie odzyskała jeszcze płodności (lub, co mniej prawdo‑
podobne, jest od wielu tygodni w ciąży)? A hormony, jak

wiadomo, mogą wiele. Po porodzie wszystkie zaangażowały

się w akcję „opieka nad niemowlęciem”. Prokreacja? Blejku,
za momencik.

Może chodzi o wyczerpanie.
– Zabierz mnie najpierw na Seszele – mawiam wieczo‑

rami do Blejka, bo gdy po całym dniu „siedzenia w domu”
mam wreszcie szansę dla odmiany się położyć, najbardziej
kusząca czynność, którą chciałabym wykonać w łóżku,
to sen.

Może chodzi o ten luz (czy brak luzu).
– Blejku, a jak się obudzi? – szepczę przejęta do męża. –

Blejku, ona pewnie zaraz zacznie płakać. I jak ja do niej

pobiegnę? – pytam biednego potentata.

Gdy mózg Kristal cały czas jest na baczność, także ciało

od miesięcy nie należy do niej.

– Wszyscy domownicy dobierają mi się teraz do piersi –

skwitowała koleżanka z pracy.

Więc jak tu z ofiarnej Kristal przeobrazić się w jej demo‑

niczne alter ego?

Znam pary, które do swej sypialni na miesiące wprowa‑

dziły dzieci. A niemowlę im starsze, tym bardziej wrażliwe

na bodźce. Chodzi się więc na paluszkach, nie zapala światła,
mówi szeptem. A dopiero było się młodym małżeństwem
cieszącym się miodowymi latami… Co zrobić, aby zamiast
dzieciaka w łóżku znowu zamieszkało libido?

Dużo bym dała, żeby wiedzieć, jak długo mam czekać

na jego powrót. Bo im dalej od połogu, tym lepiej, to fakt.

Ale jest też fakt inny. Po tym, jak się przeżyło z ukochanym

ćwierć życia (mamy rocznicę!), nieprzyjemnie uzmysłowić

sobie, dlaczego w kulturowym słowniku tak głębokie ko‑
rzenie ma fraza: „obowiązek małżeński”.

157

Słowniczek rewolucji: rodzice

Na ślubie dostajemy imiona. Stajemy się mężem i żoną. Po‑

nieważ sakrament małżeństwa był dla nas wydarzeniem

ważnym i ponieważ wierzyliśmy, że oto stwarza się nowe,

nowe nazwy również miały dla nas symboliczne znaczenie.

– Blejku, mój me ‑e ‑e ‑e ‑ężu – zameczałam w kościele jak

koza, zwracając się tak do Blejka po raz pierwszy. Takie to
nowe i dziwne. Mąż?

Ale szybko nam się spodobało. Zaczęliśmy nazywać się

nowymi imionami na co dzień.

– Mężuniu?
– Słucham żoniuniu?
– Mążu?
– Co tam, ma łżonko?
Mąż to, żona tamto, w kółko. Imiona do nas przylgnęły.

Aż tu nagle pojawia się dziecko. I ja z żony zmieniam się

w mamę, a mąż – w tatę.

– Chodź, idziemy do tatusia – mówię dziś rano Fallon.

Bo teraz ona jest punktem odniesienia. To z jednej strony

oczywiste. Z drugiej – martwię się, że także symboliczne.

Relacja małżeńska zostaje zepchnięta na dalszy plan.

A ja nie chcę zostawiać męża z tyłu.

158

– Rzućmy monetą – wymamrotałam, gdy przestawiona

na letni czas córka znowu obudziła się o szóstej rano.

Czasem stosujemy tę technikę, gdy w naszym niebywale

partnerskim związku nie chce się nam przekomarzać, kto
tym razem skoczy po piwo (dawniej) lub do apteki (obec‑

nie). Teraz któreś z nas musiało zacząć dzień o szóstej. Przy‑
niesiona do małżeńskiego łoża Fallon nie wykazywała oznak
senności. Tuliła się za to do Blejka i z kwikiem głaskała go
po głowie (zdobycz rozwojowa: cacy).

– Ja wstanę – zaoferował rozczulony.
Kochany mąż, pomyślałam, odpływając w błogość.

Ale nie zdążyłam odpłynąć. Co jakiś czas dochodziły

mnie pokrzykiwania dziecięcia. Wrócili do łóżka po pół‑
godzinie. Fallon zmarznięta (w samej piżamce), głodna

(„jeszcze za wcześnie na śniadanie” – tata), nieprzewinięta
(pieluszka aż ciężka po całej nocy) i rozdrażniona (jak to,

znowu do łóżka? Przecież pierwsza drzemka jest dwie i pół
godziny po obudzeniu).

– Wszędzie marudzi – naskarżył Blejk. – Śpij, Fallon –

polecił jej jeszcze i zasnął.

Nie rozpłakałam się ani nie zrobiłam mu awantury. Nie

wzięłam ich też na przeczekanie, bo jakoś nie miałam serca

sprawdzić, jakie natężenie jej płaczu potrafi zmienić jego
zdanie. Po prostu wstałam i się nią zajęłam.

Ale za to teraz mogę ich obsmarować.

Pułapka: z jednej strony biorę na siebie większość obowiąz‑

ków przy Fallon. Z różnych przyczyn, ale tu chcę napisać
o jednej. Otóż wciąż mam nadzieję, że uda się nie rozkręcić

w naszej rezydencji męczącej spirali licytacji:

– Ja ją już dziś karmiłam, teraz twoja kolej!
– Ale ja ją karmiłem wczoraj dwa razy!

159

– Ale raz deserem, to się nie liczy!
– Ale za to ja ją stale przewijam!
– Ale ja ją karmiłam piersią i uważam, że przewijam ją

częściej!

Dziecko zmienia się w ten sposób w śmierdzące jajo, a ro‑

dzice tylko patrzą, jak je sobie sprytnie podrzucić.

No więc z jednej strony biorę na siebie większość obo‑

wiązków, z drugiej chciałabym jednak – a wręcz tego o cze‑

kuj ę – że Blejk w oporządzanie Fallon sam ochoczo się

włączy. Oczekuję też, że jego zaangażowanie będzie rosło,

i to najlepiej w tempie wprost proporcjonalnym na przykład
do mojego zmęczenia. A wzmoże się zwłaszcza w chwili,
gdy poziom mojej wytrzymałości przeznaczonej na dany
dzień osiągnie kres.

Przy czym tego, że kres się właśnie zbliża, Blejk domyśli

się, patrząc mi czule w oczy.

To już kompletnie irracjonalne.

(Blejk, który obserwuje zza moich pleców każdą napisaną

literkę, zauważa w tym momencie: żona zdjęła obrączkę!

I ja zauważam: zdjęłam obrączkę! Freudowski geścik? Czy

podzwaniała mi po prostu przy pisaniu?).

Ale kontynuujmy: ponieważ nawet w stanie kresu wy‑

trzymałości zdaję sobie sprawę, że powyższe oczekiwania
są kompletnie irracjonalne, posuwam się do magicznej for‑
muły: prośby o pomoc.

I tu od razu pierwsza pułapka. Pro ś b a o pomoc na

przykład przy przewinięciu dziecka sugeruje, że przewija‑
nie jest moją sprawą, Blejk zaś, podając pieluszkę, robi mi
dżentelmeńską przysługę.

– Posprzątałem ci kuchnię – mawia, gdy upora się z na‑

szym generatorem chaosu. Ci kuchnię: to najlepiej oddaje
specyfikę pierwszej pułapki.

160

Druga pułapka jest dla mnie dużo bardziej frustrująca.

Polega na tym, że Blejka wzywam na odsiecz zazwyczaj
w sytuacji podbramkowej. A obserwowałam przez wiele

lat inne matki usiłujące zaangażować ojców do robót wo‑
kół dzieci i obiecywałam sobie solennie, że ja tak nigdy
nie będę.

Otóż matka wzywająca ojca w sytuacji podbramkowej

jest już zazwyczaj bliska kresu. Wskutek tego gdy rzuca
kwestię:

– P., podaj mi pieluszkę!
Brzmi to często tak, jakby matka w rzeczywistości

wołała:

– P., do nogi, aport, przynieś pańci pieluszkę!

Albo:

– P., teraz przyniesiesz mamusi pieluszkę, bardzo ładnie,

grzeczny chłopiec, o nie, znowu nie podałeś pieluszki, nie
będzie deserku, tyle razy cię ostrzegałam.

Albo wręcz:

– P., ty nierobie, gówno cię obchodzi nasze dziecko, ca‑

łymi dniami się opieprzasz, kasy z tego nie ma, służba

odesłana, wszystko na mojej głowie, zajmuję się domem,
dzieckiem, a ty nawet nie możesz jej od czasu do czasu
przewinąć?!

No więc zaklinałam się swego czasu na wszystko, że ni‑

gdy w życiu nie wejdę w tę rolę.

Aż tu wczoraj Blejk w sytuacji podbramkowej został

wezwany do przyrządzenia kaszki. I nawet nie pamiętam,

jakimi słowy instruowałam go, jak mianowicie przyrzą‑
dza się codzienną kaszkę naszego jedenastomiesięcznego
niemowlęcia. Dość, że Blejk położył się potem na kanapie
i wyczerpany psychicznie zasnął.

161

– Nie znam pary, która po narodzinach dziecka nie

przeszłaby kryzysu – powiedział na wspólnym spacerze J.,
kolega z dawnej pracy.

W kontakcie z J. ludzie stają się szczerzy i otwarci. To

jedna z cech, które czynią go tak dobrym reporterem. Sam J.
również potrafi przyznać, jak bardzo ucierpiało jego własne
małżeństwo, gdy urodziła się słodka, śliczna M. Może dzięki
tej bezpośredniości J. umie rozmawiać z innymi bez oporów
o najtrudniejszej sprawie po porodzie.

O tym, jak bardzo zmienia się związek.

Jeżeli explicite nie napisałam jeszcze o tym ani słowa,

to dlatego że temat jest zbyt potężny, by go ująć w kilku
obrazkach.

Myślę też, że (pomijając umiejętność wyciągania z lu‑

dzi zwierzeń, którą dysponuje J.) jest to jedno z najpilniej
strzeżonych tabu. OK, jeśli dzieciaci czytelnicy prychają

w tej chwili wniebogłosy, chętnie przyznam: to efekciarskie

słowa. Ale czy nie jest tak, że gdy pojawia się w związku
kto ś t r z e c i, cały układ po prostu musi się przebudo‑

wać? I że ten moment zmiany następuje akurat wówczas,

gdy absolutnie nie ma się siły ani energii na nic i nikogo
poza dzieckiem? I że tak trudno na skraju wyczerpania za‑
troszczyć się o wypracowanie nowej formuły związku? I że
ta sytuacja rodzi konflikty? Jeżeli nie te otwarte, to czające
się w formie pretensji, rozczarowań i żalów?

A. twierdzi, że to odruch obronny i że kłócąc się, tak

naprawdę chronimy dziecko. Bo czasem to, co nas prze‑
rasta, rodzi złość. I gdy opieka nad dzieckiem staje się

ponad siły, podświadomie chcemy je od tej złości chronić
i w zastępstwie wylewamy ją na współmałżonka. Za te

wszystkie nocne wrzaski i pobudki to ty, mężu, będziesz

miał dziś przechlapane. W tym ujęciu zgrzyty byłyby

162

nie tylko zupełnie normalne. Nawet więcej – naturalne
i celowe.

Ale mówimy o nich mało. Pamiętam, jak z Blejkiem opo‑

wiedzieliśmy o naszych zmaganiach znajomym, u których

obserwowaliśmy coś podobnego.

– My już nie pamiętamy, jak było przedtem – odparli.

I pocieszyli.

Ale do wspólnoty doświadczeń się nie przyznali.

Porozmawiaj z nią. To była metoda Blejka na swą żonę. Roz‑

mawiaj z nią o wszystkim, szczerze i jak najwięcej.

Piszę „była”, choć ona nadal jest tą jedyną właściwą me‑

todą.

Tylko że teraz rozpaczliwie nie starcza na nią czasu

i energii.

Bo dawniej, mogą państwo wierzyć albo nie, w rezydencji

Carringtonów nie było poważniejszych zgrzytów. Dawniej,

gdy tylko pojawiał się cień burzowej chmury, gdy tylko diag‑
nozowaliśmy rozbieżne stanowiska, gdy któreś z nas źle się
czuło z jakąś sprawą – natychmiast zaczynała się rozmowa.

Przegadywaliśmy problem do upadłego. Doprowadzaliśmy

go punktu, w którym przestawał być problemem. Pamiętam

żelazną niepisaną zasadę: temat ciągniemy tak długo, aż nie

będzie niedomówień, smutków i pretensji. W tej metodzie
nie było miejsca na ciche dni i obrażone minutki. Nigdy,
przenigdy nie rozstawaliśmy się w niezgodzie. Konflikt?

Przegadać, unicestwić.

– Tak tęsknię za naszymi rozmowami – wzdycha czasem

smutny Blejk.

Ja też bardzo tęsknię.

A stało się z nimi coś najbardziej prozaicznego: pokonał

je brak siły i czasu. Oczywiście nie chodzi tu o omawianie

163

bieżączek, tylko rozmowy przez świdrujące, wibrujące R.

Gdy liczba tematów do przegadania wzrasta skokowo, ener‑

gia na ich omówienie kurczy się niemal do zera.

Zaczęło się od drobnych przekładanek na samym po‑

czątku połogu. W danej chwili nie ma czasu omówić cze‑
goś malutkiego? Pogadamy o tym wieczorem. Wieczorem
się nie udaje, a po drodze wydarza się coś jeszcze. I jeszcze,

i jeszcze. Kolejne sprawy są spychane gdzieś w głąb: nie
ma kiedy ich wywalić i przewałkować, a one ukryte rosną
i wcale nie znikają. Małe dodają się do dużych. Duże stają
się jeszcze większe.

Ani się obejrzeliśmy, a z nieprzegadanych tematów uzbie‑

rał się materiał na niezłą terapię. Ich stos urósł, a my doszli‑

śmy do momentu, w którym woleliśmy go już nie dotykać.
Już baliśmy się uruchomić lawinę.

Blejk i ja niepostrzeżenie przestaliśmy ze sobą rozmawiać.

W tym stanie odwiedziła nas J., żona J. Gdy zaczęliśmy

jej opowiadać, co się dzieje, patrzyła wielkimi oczami.

– Musicie więcej czasu spędzać, zajmując się sobą nawza‑

jem – poradziła od serca.

A na następnym spotkaniu J. & J. podarowali nam książkę

o tym, jak kobiety powinny komunikować się z mężczy‑
znami i vice versa.

Dobre intencje. Dobre sobie.

Czas na rachunek. Będę ze sobą szczera. Jak często w ciągu
dnia przytulam / głaszczę / całuję / smyram / miziam / łasko‑
czę / pieszczę córkę?

A męża?

Do niedawna jedyny obiekt przytulania / głaskania / cało‑

wania / smyrania / miziania / łaskotania / pieszczenia?

Hę?

164

Rachunku ciąg dalszy. Ile razy w tygodniu słyszę pytanie:

„Co tam u małej?”?

Ile razy pytają mnie: „Co u ciebie?”?

A ile: „Jak tam mąż?”?

Rachunku punkt ostatni. A ja sama o co, o kogo pytam?

Ale wróćmy do tematu związku.

Jedną ze spraw, w które wciąż wierzę, jest sakrament mał‑

żeństwa. Wierzę, że dokonały się rytualne czary – i oto

z dwóch osób pewnej niedzieli w lipcu w sposób magiczny
zmieniliśmy się w j e dno.

Wierzę też, że to ta relacja jest najpierwsza w naszej ro‑

dzinie. W miodowych latach państwa C. był to niepodwa‑

żalny pewnik. Ale już na początku okresu macierzyństwa,

gdy dziecko pochłaniało mnie tak bardzo, że dla męża nie
starczało mnie wcale, musiałam sobie o tym przypominać.

Po marksistowsku: że to związek z Blejkiem jest bazą, na

której stawiamy nadbudowę rodzicielstwa.

Utylitarystycznie: że to relacja małżeńska pozostanie

znowu jedyną, gdy dzieci wyfruną z kurnika.

Pragmatycznie: że jesteśmy jedno, więc zgodnie z logiką,

dbając o niego, dbam o siebie – i na odwrót.

A jednak perspektywa się zmieniła i tę zmianę dobrze

obrazuje głowa.

Bo gdy urodziła się Fallon, miała główkę jak moja drobna

pięść. Nawet na standardy noworodka była to główka mini‑

‑mini (trzeci centyl). Po porodzie całymi dniami wpatry‑

wałam się w tę minitwarz. Całowałam Fallon w miniczółko,

przecierałam solą fizjologiczną ropiejące minioczka. Pod‑
trzymywałam minipotylicę, żeby nie opadła na łodyżce‑

‑szyjce.

165

A potem chciałam pogłaskać Blejka. A tu wielka głowa

jak u konia.

Zmiana perspektywy tak mnie szokowała, że aż dzieli‑

łam się nią z biednym Blejkiem:

– Mężu, masz taką olbrzymią głowę!
Nic nie odpowiadał.
Noworodek bez opieki jest zupełnie bezradny. Fallon

cała zależała od nas: nie umiała nawet przewrócić się
na bok, co dopiero mówić o jedzeniu, ubieraniu, myciu,
przewijaniu. To j e j potrzeby trzeba zaspokoić w trybie
pilnym.

Więc gdy cały dzień zajmowałam się zaspokajaniem tych

potrzeb, a wieczorem Blejk wracał z pracy, słaniając się na
nogach i ogłaszając, że chyba zachorował, myślałam: on so‑
bie poradzi, Fallon nie. Nie mogę się nim teraz zająć. A nią
muszę.

Siłą rzeczy wdarła się na pierwsze miejsce.

Pracujemy nad powrotem do normy.

A do tego wszystkiego szybciej, niż mogliśmy to sobie wy‑

śnić w najczarniejszych snach, w rezydencji pojawił się
upiór.

Stereotypowy scenariusz upiornego małżeńskiego wie‑

czoru znałam dotąd z filmów, lektur i obserwacji. Nade

wszystko – z domu własnych rodziców. Zarys akcji wyglą‑

dał mniej więcej tak:

Ona – gospodyni domowa. Zajmuje się cały dzień do‑

mem i dzieckiem (lub dziećmi).

On – pracujący zawodowo. Wraca do domu po dniu

harówki.

Wieczorem oboje marzą o tym, aby wreszcie odpocząć.

Dla niego odpoczynek to – dajmy na to – relaks na

166

kanapie. Dla niej – dajmy na to – też. Załóżmy, że byli
zgranym małżeństwem.

Tylko że jej praca nie została gdzieś w zakładzie pracy.

Jej praca jest tu, wciąż na miejscu, i ciągle domaga się uwagi.
Dlatego aby on a mogła odpocząć, jej pracę musi prze‑

jąć on.

Sytuacja robi się patowa. Dla niego to jak drugi etat. Dla

niej – nadzieja na wybawienie. Więc oczywiście konflikt
interesów. Zawiedzione oczekiwania i kłótnie. Oboje nie
mają już siły po dwakroć.

W swej wszechogarniającej naiwności myślałam, że ten

upiór nas jakoś ominie. Nie ominął. Już w drugim miesiącu
życia pozapłodowego Fallon Blejk wrócił na swą plantację.

A tam – pełnia sezonu. Bo plantacja ma swoją specyfikę.

Bywają okresy posuchy i miesiące prosperity. Raz jest na‑

prawdę ulgowo, raz bywa naprawdę ciężko. Ponieważ także

Kristal nigdy nie pracowała w trybie „od do”, ta niesyste‑

matyczność obojgu nam odpowiadała. Teraz jednak oka‑
zała się zgubna.

Bo oto Blejk po tacierzyńskich znojach udaje się do pracy,

a tam, zamiast relaksować się z kolegami, dostaje niezły

wycisk. Tym większy, że jako jeden ze wspólników nie

może sobie odpuścić.

A gdy on haruje na pełnych obrotach, Kristal również

dostaje za swoje. Zmaga się oto z pierwszymi w życiu tygo‑

dniami opieki nad dzieckiem be z wspa rcia. Obowiązki,
które udawało się wcześniej ogarnąć dzięki ścisłej rodziciel‑
skiej kooperacji, teraz nagle spadają na nią samą. To także,
uwierzcie, niezły wycisk. Tu także nie można odpuścić.

W efekcie gdy Blejk wyczerpany pojawia się w rezyden‑

cji, Kristal, jak w upiornym scenariuszu, wita go w progu
z Fallon na rękach.

167

– Blejku, zajmij się nią choć przez godzinkę.
– Za chwilę, jestem padnięty.
Pamiętam, jak się skończyła jedna z pierwszych takich

scen. Widzę zgarbioną postać wykończonego Blejka wi‑
szącą nad wózeczkiem. Słyszę jego słabe: „Fallon, ciiiii,

śpij, błagam” – i jej rozkręcającą się syrenę, bo traf chciał,
że akurat w ogóle nie była w nastroju na spanie. Płakała

coraz żałośniej. Zagryzłam zęby i ją przejęłam.

Upiór jednak nie dawał za wygraną, Kristal nadal wal‑

czyła o swoje. Jego powrót, ona w progu z zadaniami. Koń‑
czyło się to różnie, nie powiem. Nie mogę robić z Blejka
potwora. W chwilach posuchy na plantacji naprawdę mam

w nim partnera i wsparcie. A i w czasie prosperity nie zo‑

stawia mnie zupełnie samej. Co nie zmienia jednak faktu,

że chwil dla siebie na reset przy laptopie on ma na pewno
więcej niż Kristal.

Upiornego scenariusza w rezydencji zaczęłam mieć tak

dość, że zaczęłam starać się niczego nie wymuszać na zmal‑
tretowanym mężu. Przyznaję: nie całkiem konsekwentnie.

Bo gdy nie dawał rady mnie odciążyć, w głębi duszy mia‑
łam mu to za złe. Oto Kristal popatruje z naburmuszoną

zawiścią, jak Blejk wraca zmęczony do domu i odpoczywa –
o zgrozo! – na kanapie, grając sobie na komputerze.

– Niby jeszcze ma pracę biurową – burczy pod nosem

Kristal – ale wystarczyłoby dobrze poszperać i oprócz tabe‑

lek w Excelu za kolejnymi zakładkami na pasku znalazłoby
się i wiadomości ze świata, i portal społecznościowy, i ja‑
kąś cholerną grę. Ja przecież też jestem zmęczona – gdera
dalej. – I nie proszę o godzinę na relaks, choć nie pamię‑

tam, kiedy czytałam gazetę. Potrzebuję czasu na to, co
niezbędne. Na przykład na posprzątanie kuchni.

Upiora jednak karmić przestałam. Nie czekałam już

na wracającego z pracy męża z listą spraw do wykonania

w domu. Pozwalałam się Blejkowi zresetować.

Aż pewnego wieczoru, gdy Blejk znów zapadł się w swój

komputer, zobaczyłam nagle ze wstrząsem, jak bardzo jest

w tym resecie osamotniony.

Bo my z Fallon nauczyłyśmy się współdziałać. Potrzeby

zaspokojone, obowiązki wykonane, zaczynamy dobrze się
ze sobą bawić.

A on nagle zostawiony gdzieś obok. Mój Blejk. Ucieka

w komputer. Sam.

Dynastia inaczej. Wiosłowanie

Fallon wczoraj nie usnęła o wpół do dziewiątej. Rzadko jej się to
zdarza. Tym razem zdarzyło się, gdy miałam wychodne. Korelacja
zapewne nieprzypadkowa.

– Blejku, ona nie śpi – zakomunikowałam zmartwiona.
– Fallon, co to ma znaczyć? Która to godzina? Śpimy! – zarzą-

dził tonem nieznoszącym sprzeciwu.

Oczywiście się popłakała. Oszołomił mnie zwłaszcza argument

„która to godzina”. Weszłam i ją utuliłam.

A przecież nie wolno wiosłować w dwie strony!

171

Słowniczek rewolucji: wyjście

Muszę wyjść z domu.

Wykonywanie pracy zawodowej w domu i godzenie jej

z zawodami pracy gospodyni domowej to mechanizm,
który mnie pożera. Geografia życia zawęża się do jednego
lokum. Nie mam pojęcia, jak sobie radzą mieszkańcy M1.

Ja dostaje szału w naszym M (a nawet Rez) 3.

(Blejk zauważa, że postępuję jak bohaterka opery: zamiast

wyjść, piszę, że muszę wyjść. Piszę, że wychodzę. Wychodzę,
wychodzę, hejże ha! hej ho!)

Chciałabym zrobić szczery wywiad z matką pięciorga.
– Co czujesz, gdy przewijasz piątą kupę? A dziesiątą, jeśli

dzieci mają dobrą przemianę materii?

– O czym myślisz, gdy układasz dzieci pięć razy (lub

dziesięć, lub dwanaście) do drzemki?

– Jak sobie radzisz z wydawaniem piętnastu posiłków

dziennie?

– Jak reagujesz na radosne piski, śpiewy, gaworzenia i po‑

hukiwania pięciu gardziołek?

– Jak wygląda twój dom po godzinie spięciokrotnionej

zabawy?

– Czy masz udane życie intymne, gdy twoja piątka pój‑

dzie już spać?

172

– Jak często rozmawiasz z mężem o czymś więcej niż

sprawy bieżące waszych pięciu życiowych projektów?

– Co ostatnio przeczytałaś? Na czym byłaś w kinie? W te‑

atrze?

– Iluosobowy sztab ludzi pomaga ci przetrwać każdy

dzień?

Już wyobrażam sobie, jak matka do piątej potęgi objaś‑

nia, że wszystko ma świetnie zorganizowane i nie przej‑
muje się głupotami. I jak ja, którą przerastają wymienione
obowiązki w wymiarze jednej piątej, czuję się beznadziejna
i niepoukładana.

Ale nie będę sobie już tego wyobrażać.

Wychodzę.

Dokąd najłatwiej wyrwać się matce w pierwszych tygo‑

dniach po porodzie?

Do lekarza.

Oprócz pouczającej wycieczki na przegląd do ginekologa

do historii rodziny państwa C. przejdzie też inna moja es‑
kapada: do alergologa.

Aby wyfrunąć choć na parę godzin z przytulnej klatki

Rez3 ogłosiłam, że koniecznie muszę się przebadać na

okoliczność uczuleń. Miałam jakieś objawy, ale zawsze

odstraszała mnie perspektywa licznych nakłuć. Teraz
nakłucia stały się nagle niestraszne. Na szali samotna

wycieczka!

Umawiam się więc. Angażuję Blejka do babysittingu. Jadę.
Przygoda zaczyna się już w gabinecie lekarskim. Ponakłu‑

wana skóra pokrywa się czerwonymi swędzącymi bąblami.

– O, jak pięknie – nie umie ukryć zawodowego entuzja‑

zmu alergolożka.

Oczywiście okazuje się, że jestem uczulona na trylion

173

rzeczy i Fallon (córka już dwojga alergików) też ma silne
inklinacje do alergii.

Bogatsza o tę wiedzę i bąble udaję się samochodu, aby

zakończyć jakże udane wyjście, ale już z daleka widzę ho‑

lownik odwożący ostatni pojazd z rządku, w którym i ja
zaparkowałam.

A zatem przygoda trwa!

Zamiast wracać do domu, ściągam mamę na pomoc

i jedziemy do siedziby straży miejskiej. Tam konfrontacja
ze Strasznie Ważnym Strażnikiem, który – co po minucie
rozmowy stwierdzamy zgodnie obie – spokojnie mógłby

zaprowadzić własny dzienniczek frustracji. Strasznie Ważny
Strażnik poucza mnie, jak okropne wykroczenie popełni‑

łam, parkując tam, gdzie zaparkowałam. Cytuje paragrafy,

ogłasza gigantyczny mandat i oczekuje błagań o zmniejsze‑
nie kary. Ponieważ umiem sobie radzić z takimi panami,
po dwudziestu minutach znam pół historii jego życia oraz
główne punkty, na których koncentruje się jego frustracja.
Okazuje się jednak, że inny strażnik wpisał już moje prze‑

winienia do komputera i mandat zapłacić trzeba. I że nie

można kartą. Lecę więc teraz do bankomatu z wywieszo‑
nym językiem i świadomością, że wyjście kosztuje mnie
dobry płaszczyk. A auto trzeba ściągać z drugiego końca
miasta.

Blejk, który w tym czasie mężnie piastuje Fallon, symu‑

lując karmienie piersią, obawia się powrotu do domu żony,
zimnej furii.

Niepotrzebnie.

Kristal po tym wszystkim wlatuje do rezydencji rozemo‑

cjonowana i pełna wrażeń.

– I słuchaj, co się zdarzyło – opowiada Blejkowi od

progu. – A potem pojechałyśmy tu i tam – relacjonuje

174

z wypiekami. – A on na to to, a ja tamto – zdaje raport. Tuli
się do rodziny stęskniona. Miała tego dnia swoją wielką
przygodę.

No właśnie.
Jedną z definicji wakacji było dla mnie zawsze: czas,

w którym nieprzewidzianych trudności nie traktuje się jak

problem, tylko jak przygodę.

Trochę na tej zasadzie zaczynają funkcjonować samo‑

dzielne wyjścia na urlopie wychowawczym. Gdy po roku
teatralnej przerwy P. załatwiał mi wejście na festiwalowe
przedstawienie, uprzedzał:

– Ale ostrzegam, możesz siedzieć na schodach. Widow‑

nia jest tak nabita, że nie ma czym oddychać. Sam się dzi‑

wię, że ludzie chcą oglądać spektakl w takich warunkach.
Zresztą niektórzy wychodzą.

– Rany, ale ekstra! – skomentowałam w zachwycie.

Ostatnio zastanawiałam się, czy to nie kwestia podejścia.

Macierzyństwo też przecież potrafi dostarczyć emocji. Ba,

i to jak intensywnych! Na przemian: udręka i ekstaza.

Myślę o tym za każdym razem, gdy widzę moją mamę

wracającą ze spaceru z Fallon. Zawsze są rozśpiewane i w za‑

chwycie. Zawsze mają mi mnóstwo do opowiedzenia. A to
stały na ławce i było tak fajnie, aż się ludzie zatrzymywali.

A to karmiły kaczki. A to zrobiły sobie piknik. A to poznały

jakąś Julkę. A to jakąś naszą sąsiadkę z psem i ta sąsiadka
nauczyła tego psa bawić się z Fallon. A to poderwały ja‑
kichś Anglików, a to zachwyciły się platanem, a to odkryły
jakieś niezwykłe miejsce. Słucham tego za każdym razem

w zdumieniu i z podziwem. Owszem, i ja miewam bardzo

fajne spacery, ale żeby aż taki entuzjazm?

– Mijają nas te matki cierpiętnice – opowiadała mi wczo‑

raj mama. – Odwalają w milczeniu kółka wokół stawu.

175

Patrzą tępo przed siebie, znudzone i umęczone. W Króli‑

karni to już w ogóle jest jak na więziennym spacerniaku.

Nie rozumiem, jak można się tak zadręczać.

Ale potem przypomniała sobie, że sama była w swoim

czasie cierpiętnicą.

– No tak – przyznała. – Ale ja z Fallon pobawię się parę

godzin i jadę potem do domu.

– Dla ciebie to przygoda, mamo – zgodziłam się. – Dla

nas to codzienna szychta.

Jest też jednak druga strona medalu.

Skoro tak pozytywne emocje budzą w czasie upragnio‑

nego wyjścia z domu nawet nieprzyjemne wydarzenia – to
co dopiero, gdy doświadczę czegoś naprawdę miłego!

Kristal uwolniona z klatki tryska euforią. Gdy po poro‑

dzie odwiedziłam zakład pracy, wycałowałam na powitanie

wszystkich obecnych. Jako żywo nie ma u nas takiego zwy‑

czaju ani nie mam takiego zwyczaju ja sama – więc choć

współpracownicy się poddali, to z dużą rezerwą. Gdy na

imprezie spotkałam przyjaciółkę, która mieszka w Hiszpanii
i o której nie wiedziałam nawet, że przyjeżdża – rozszlo‑
chałam się ze szczęścia i nie mogłam ukoić spazmów przez
dobre dwadzieścia minut. Wreszcie gdy pierwszy raz od
roku poszłam do teatru…

Tak, to dopiero było wydarzenie. Wystroiłam się teatral‑

nie już rano, po pobudce o szóstej. Radość oczekiwania tak
intensywna, że nie zdenerwowałam się nawet, gdy Fallon
niemal natychmiast mnie obsikała. Dzień minął ekstatycz‑
nie. Po kąpieli wieczornej zostałam obsikana po raz drugi

i ubrałam się jak do teatru już po raz trzeci tego dnia. Nakar‑
miłam córkę na noc i oddałam ją w ramiona Blejka. Ucze‑
sałam resztki. Fallon zaczęła kwilić. Nałożyłam perfumę.

176

Fallon zakwiliła mocniej. Włożyłam buty. Z sypialni już

ewidentny wrzask. Serce matki zareagowało bezbłędnie.

– No dobra, nie pójdę do teatru – powiedziałam, przej‑

mując ją od Blejka. Zero zirytowania, w tamtej chwili je‑
dynym i najgorętszym moim pragnieniem naprawdę było:
utulić córkę.

– Nie wygłupiaj się, idź – odparł Blejk.
– Nie, muszę – zaoponowałam.

Ta historia wbrew pozorom ma happy end. Fallon uspo‑

koiła się nadspodziewanie szybko, a ja zdążyłam dobiec do
teatru na czas. Przedstawienie rozpoczęło się świetnym mo‑
nologiem frustratki. Potem było już tylko lepiej. Na prze‑
mian śmiałam się i wzruszałam. Trzy godziny minęły jak
błysk. Owacje oczywiście na stojąco.

Czasem bezwiednie wypowiadam jakieś zdania na głos

i dowiaduję się o nich dopiero w chwili, gdy wybrzmią.

Przerażające, wiem. Zwłaszcza że z reguły są to rzeczy dość

smutne. Tym razem jednak powiedziało mi się: „Jestem
szczęśliwa”. Natychmiast napisałam o tym esemesa do

Blejka, a edytor tekstu zmienił moją wiadomość na „Jestem

szczotka”. Ale co tam. Na wychodnym może być i szczotka.

Obserwuję, jakimi metodami matki walczą o siebie. Na
przykład koleżanka z dawnego zakładu pracy. Ta, która
żaliła się ostatnio:

– Gdy byłam w zaawansowanej ciąży z drugim dzieckiem,

teściowie potrafili mnie spytać: „Jak się czuje nasze opako‑

wanie wnuka?”.

Otóż O. przyznaje, że po weekendzie z dziećmi z utęsk‑

nieniem czeka chwili, gdy w poniedziałek pójdzie do pracy.

– Bo tam cisza. Spokój. Nikt nic ode mnie nie chce – opo‑

wiada rozmarzonym tonem.

177

Ale choć do pracy wróciła już jakiś czas temu, walkę o sie‑

bie, jak mówi, podjęła dopiero niedawno. Mianowicie: do‑
stała od męża gitarę. I wróciła do grania.

– Choćby to było piętnaście minut dziennie – zaklina. –

Choćby w nocy (mają duży dom). Robię coś tylko dla siebie.

Kristal, zanim zaczęła pisać bloga, hobbystycznie wykle‑

jała sobie coś tam z filcu. Wiem: to brzmi jak kurs garncar‑
ski. Żałosna namiastka samospełnienia, którą fundują sobie
zatracone w kurniku domowe nieloty.

Pewien polski tygodnik zamieścił artykuł o tym, że Polki

same wpuszczają się w karuzelki dla chomików. Autorki
przytaczają, ile mianowicie mamy w kraju różnych kółek
zainteresowań, zajęć, ćwiczeń, kursów i tym podobnych. Że
dużo. I głosem specjalisty konstatują, że uczestniczą w nich
głównie kobiety. To one chodzą na lekcje garncarstwa, tai ‑chi,
jogi, gry na gitarze, tańca, szyją torby z filcu i robią mnóstwo
innych rzeczy. W efekcie, gdy dokłada się do tego porcja co‑
dziennych obowiązków, kobiety stają się zgonione niczym
chomiki w kołowrotku. I autorki namawiają, żeby odpuścić.

Otóż przeczytałam to z lekką irytacją. Bo ani cieszące

się wolnością singielki z Seksu w wielkim mieście, które ob‑

śmiały garncarstwo, ani autorki wspomnianego tekstu nie

zadały sobie pytania, p o co nam ta gonitwa. A masowe

uczestnictwo kobiet w różnych kursach to przecież roz‑
paczliwa pogoń za czymś, co można robić tylko dla siebie.
Na pewno chodzi nie tylko o to. Ale na pewno t a kże o to.

Dobrze: można mi zarzucić, że szyjąc torbę (lub lepiąc

garnek), nie rozwinę się tak bardzo, jak zrobiłabym to, re‑
alizując projekt zawodowy.

Ale w sumie dlaczego? Czy wiele z tych projektów nie

stanowi jeszcze bardziej dobitnych przykładów na gonitwę

w karuzelce?

178

A., samoświadoma socjalistka, uważa, że jedyną miarą

wartościowania tych zajęć jest pieniądz. No bo gdyby za
filcowe torebki płacili mi jak za projekty zawodowe, może

nawet Carrie Bradshaw poklepałaby mnie po ramieniu.

A gdyby mój blog okazał się kurą znoszącą złote jaja, może

nawet Blejk w końcu przestałby fukać, że internet odciąga
mnie od właściwej pracy pieniądzodajnej, albo chociaż
pracy kury domowej.

Czyż nie?

Raport, o którym już pisałam, bierze też pod lupę sprawę

zawodowej aktywności młodych matek.

Czytam, że aż 27% kobiet na urlopie macierzyńskim lub

wychowawczym obawia się zwolnienia. I co szósta (16%)

faktycznie traci pracę.

A jednak wyjście z domu musi się jakoś udać. W rapor‑

cie znalazłam taki fragment:

„Odpowiadając na pytanie »Kto w naszym społeczeństwie

jest bardziej szanowany: kobieta pracująca zawodowo czy
gospodyni domowa?«, blisko połowa, bo 48,1% badanych

Polek i Polaków, wskazuje na kobietę aktywną zawodowo,

podczas gdy przeciwnego zdania jest zaledwie 4,3% spo‑
łeczeństwa. […] O tym, iż dzięki pracy zawodowej zyskać
można społeczne uznanie, przekonana jest większość – pra‑

wie 60% – kobiet. Oznacza to, iż wybór polegający na ogra‑

niczeniu się do funkcjonowania jedynie w sferze prywatnej,
domowej – realizowany zresztą przez ponad połowę kobiet –

wiąże się nie tylko z brakiem dochodów, ale też społecz‑

nego uznania i szacunku, jakie niesie aktywność zawodowa”.

I jeszcze:

„Prawie połowa ankietowanych (44%) uważa, że praca

zawodowa kobiet przynosi ich życiu rodzinnemu raczej

179

korzyści niż straty, natomiast 12% jest przeciwnego zdania

(Komunikat CBOS 2007). Co czwarty respondent (26%) są‑

dzi, iż straty i korzyści się równoważą”.

A więc?

Wyszłam dziś do pracy. Hej ha!

Skończyłam duży projekt, pogadałam ze znajomymi,

przedstawiłam się nowym szefom, zjadłam lancz z kole‑

żankami (ja jadę do Cannes, ja do Nowego Jorku, a co tam
u Fallon?), spotkałam w tramwaju miłego kolegę mojej
mamy, zajrzałam do sklepu z ciuchami, kupiłam sobie raj‑

stopy, wróciłam radosna do domu.

A tu: dziecko zadowolone, nakarmione, wyspane, wyspa‑

cerowane, mąż w kuchni kończy przyrządzać obiad. Wyca‑

łowałam ich oboje i zapytałam, jak minął dzień.

– No już chciałem założyć bloga o frustracji – powiedział

Blejk.

I kazał mi iść do pracy nazajutrz!

Gdy powyższe opublikowałam w sieci, zaufane czytelniczki
pośpieszyły z gratulacjami. Że świetnie, że widzą przełom.
Odpisałam:

„No tak, bardzo dziękuję, a wiecie, jak to wyglądało na‑

stępnego dnia? Wracam po czterech godzinach, nie sześ‑
ciu, a on rozdrażniony, smutny, zmaltretowany. Cholera,
jak żyć?”

Na to O.: „Blejk, dajesz z blogiem! A tak serio, to czasem

myślę sobie, że wolę sama być sfrustrowana, niż żeby mąż
się frustrował. Ale to chyba droga donikąd”.

B.: „O rany, też to mam. Myślę sobie czasem – mam dość,

mam dość, wybuchnę, popłaczę się. Ale niech dzieci nie

wyją. Już lepiej ja to zrobię. Sfrustrowany samiec i wyjące

180

dzieci lub dziecko (bo niektórzy nie są wstanie opanować
czynności noszenia niemowlaka na biodrze) porzucone na
podłodze w drugim pokoju, bo mężczyzna robi sobie her‑
batę – nie mogę na to patrzeć i tego słuchać, i przeżywać po‑
tem, i do obowiązków mieć dołożone pocieszanie frustrata”.

Jest tylko jedna rzecz trudniejsza do zniesienia w domu

i bardziej zagęszczająca atmosferę niż matka frustratka.

Ojciec frustrat.
Gdy po dłuższym czasie obcowania z domem oraz Fal‑

lon, po wyczerpujących sesjach na plantacji przerywanych

samotnym resetem Blejk staje się milczący lub warczący, ja
robię się zupełnie bezradna.

Tu potrzeba świetnego wyczucia. Ile z domowych cię‑

żarów nałożyć na barki współmałżonka, aby zamiast od‑

ciążenia nie zyskać dodatkowego balastu: konieczności
odchuchania frustrata.

No to czemu właściwie ona nie pójdzie do pracy? – zapyta‑

cie. Czemu po prostu nie najmie niani i nie wróci do swego
zakładu, skoro tak często narzeka na pracowanie w domu?

Cóż: gładki powrót po odchowaniu oseska jest proro‑

dzinnym ideałem. I owszem, tak, znam mamy, które nie
miały z tym problemu. Jedna wróciła z ulgą już po czterech
miesiącach. Inna zostawiła nad biurkiem kartkę z listą za‑
dań i po macierzyńskim interludium kontynuowała pracę
od miejsca, w którym ją przerwała.

Więc można – ale bywa różnie.

No bo może się przecież zdarzyć, że wykonujesz wolny

zawód i po przerwie na kilka miesięcy (lat?) telefon ze zle‑
ceniami po prostu przestaje dzwonić.

Tak bywa.

181

Lub bywa tak, że zorganizowanie opieki nad niemow‑

lęciem kosztuje więcej, niż możesz w swej pracy zarobić.

Takie przypadki też znam.

Zdarza się wreszcie i tak, że nie byłaś zatrudniona na eta‑

cie i prawo pracy po przerwie cię nie chroni. Też problem.

A nawet – choć takie spiętrzenie okoliczności wydaje się

już zupełnie nieprawdopodobne – otóż nawet jeśli jesteś
na etacie i twój powrót wydaje się niezagrożony, nawet je‑

śli dojrzejesz do decyzji o powrocie, a twoja dawna pensja

powinna ci pozwolić na zatrudnienie opiekunki, i nawet
jeśli według przepisów prorodzinnych nic nie powinno ci
zagrozić, tak, tak, nawet wówczas może się zdarzyć, że:

– twój ukochany zakład pracy zostaje sprzedany przez

stabilną, przyjazną pracownikom korporację, której częś‑
cią był do początku twojej ciąży,

– i wykupiony przez biznesmena, który nie ma doświad‑

czenia w twojej branży, ale ma doświadczenie w tak zwa‑
nej restrukturyzacji przedsiębiorstw,

– i onże biznesmen obiecuje na wstępie dużo obiecu‑

jących rzeczy, ale im więcej czasu upływa, tym bardziej
staje się jasne, że na podstawie jego obietnic lepiej nie
budować planów życiowych,

– bo oto wbrew obietnicom nowy właściciel tnie, co się da,

– a następnie (także wbrew obietnicom) sprawia, że pra‑

wie cały świetny zespół odchodzi z pracy, zwolniony lub

zmuszony do odejścia,

– ci zaś, którzy pozostali, mają wykonywać pracę zdalnie, przy

czym nie ma tu oczywiście mowy o przestrzeganiu przepi‑
sów o warunkach telepracy, więc gdybyś zdecydowała się
na powrót, i tak pracowałabyś w domu, na swoim starym

sprzęcie, dzwoniąc i zbierając materiały na własny koszt,

– jednocześnie powrót przestaje mieć również sens

finansowy, bo wynagrodzenia lądują na poziomie, jaki
pamiętasz z pierwszych staży, a gdy rozglądasz się dokoła,
widzisz, że sztorm hula po całej twojej branży i o ile sama
nawet wypłynęłabyś na wzburzone wody, o tyle z dziec‑
kiem wolisz jednak jakąś bezpieczną przystań.

Czy w scenariuszu powrotu młodej matki do pracy może

się coś takiego zdarzyć? Może. A nawet się zdarzyło. Zda‑
rzyło się Kristal C. I co wtedy?

Dynastia inaczej. Bessa

Fallon nauczyła się dziś raczkować.

Blejk zmartwiony:
– Wiguś coś dziś tak szoruje brzuchem po dnie…

183

Słowniczek rewolucji: Matka Polka bohaterka

Nasza córka za trzy dni kończy rok. Myślę sobie o tym:
well. Done.

Mam świadomość, jak wiele jeszcze przed nami. Ale ok‑

ropnie cieszę się na myśl, jak wiele już za nami. I jaka ona
już duża, kumata i kontaktowa.

Przypomina mi się moment, gdy w bardzo wczesnej ciąży

odwiedziłam B. i spojrzałam na jej małego synka.

Po raz pierwszy popatrzyłam wtedy na dziecko jak na

zad anie, które stoi także przede mną. Jak na jakiś ekstre‑
malnie wymagający i megaskomplikowany projekt.

I patrzę, a tu: policzki rumiane. Oczy lśniące. Włosy czy‑

ste. Znaczy wypielęgnowany. Ładnie i schludnie ubrany.

Bobasowato pulchny, znaczy karmiony. Nie śmierdzi. Więc

przewinięty. Zadowolony i otwarty na ludzi. Emocjonalnie
ma zatem zapewniony komfort.

Uświadomiłam sobie z nagłym osobistym wstrząsem, że

B. tego syna kilka razy dziennie przewija, karmi, przytula

i w ogóle wykonuje szereg tajemniczych czynności, o któ‑
rych ja na etapie wczesnej ciąży nie mam najmniejszego
pojęcia.

Pamiętam swój podziw i nagłą świadomość ogromu

spraw, emocji i obowiązków, które mnie czekały.

184

Już sama ciąża wydawała mi się niekończącym i pełnym

stresów okresem. Poród majaczył na horyzoncie jako coś
kompletnie nierealnego. A co potem? Nawet nie umiałam
sobie wyobrazić.

Pamiętam przestraszoną myśl: rany, czy ja dam radę?
Mała zaraz kończy rok, a ja jestem dumna, że jednak da‑

łam. Teraz i ona jest pulchna, ładnie ubrana, zadowolona,

otwarta i nawet nie śmierdzi. A ja podtrzymuję jedno z mo‑
ich największych odkryć macierzyństwa. Może za bardzo
autoafirmacyjne, żeby się nim dzielić, ale mam to w nosie.

Bo piszę tym razem nie o sobie, ale o everywoman.

Odkryłam, że każda Matka Polka to Bohaterka.

Raport, który już wielokrotnie cytowałam, prezentuje także

teorię na temat cyklu życia kobiety. Stworzyła go Clarissa

Pinkola Estés, doktor psychologii etnoklinicznej. Pracowała

nad nim dwadzieścia pięć lat, badając pokłady kreatywno‑

ści kobiet. Estés jest też poetką, co tłumaczy nazwy nadane

przez nią poszczególnym etapom życia. Jednak niezależnie
od poetyckiej otoczki podział ma podstawy stricte naukowe.

Przytaczam go tu w całości. Oto on:

– 0–7 lat – wiek ciała i marzeń: socjalizacja bez utraty

wyobraźni;

– 7–14 – wiek rozdzielenia i splatania się rozumu i wy‑

obraźni;

– 14–21 – wiek nowego ciała, wiek dziewczęcy: pączku‑

jąca, jeszcze skrywana zmysłowość;

– 21–28 – wiek nowego świata: nowe życie, poznawanie

różnych światów;

– 28–35 – wiek macierzyństwa: nauka matkowania sobie

i innym;

185

– 35–42 – wiek poszukiwań: matkowanie własnej tożsa‑

mości, poszukiwanie tożsamości;

– 42–49 – początek starczej mądrości: odnalezienie swej

dalekiej siedziby, dodawanie otuchy innym;

– 49–56 – wiek podziemnego świata: poznawanie zna‑

czenia słów i obrzędów;

– 56–63 – wiek wyboru: wybór swojego świata i pracy,

jaka została jeszcze do zrobienia;

– 63–70 – wiek strażniczki, przewodniczki: przetworze‑

nie całej zdobytej wiedzy;

– 70–77 – wiek odmłodzenia: pogłębianie wiedzy staru‑

chy;

– 77–84 – wiek istoty mgielnej: znajdowanie wielkich

rzeczy w małych;

– 84–91 – wiek snucia szkarłatnej nici: zrozumienie splo‑

tów życia;

– 91–98 – wiek eteryczności: mniej słów, więcej istnienia;

– 98–105 – wiek pneumy – oddechu, ducha, tchnienia

życia, powiewu;

– 105+ – wiek nieskończoności.

Co mnie w tym opisie zachwyca? Przede wszystkim jego

szeroki horyzont. Demografowie twierdzą, że dziewczynki
rodzące się dziś w krajach wysoko rozwiniętych mają re‑
alną szansę dożycia stu lat – a zatem umieszczenie przez

Estés etapów życia kobiety na osi aż stu pięciu lat nie wy‑

daje się wcale przesadą. Zachwyca mnie, że widzę etapy,
które już przebyłam, i jednocześnie drogę, która wciąż
jest przede mną. Estés bardzo celnie (dla mnie) ustaliła

widełki wiekowe (wiek macierzyństwa odpowiada zresztą

statystycznej średniej), a jednocześnie tak szeroko patrzy
na kobiecość, tak daleko pozwala wybiec w przyszłość. I tak

186

bardzo utwierdza mnie w wierze, że wszystko, co trudne,
minie.

Gdy kilka miesięcy temu pisałam w tym dzienniczku, że

„już nigdy nie odzyskam utraconej wolności”, naprawdę w to

wierzyłam. Tak samo jak w połogu wątpiłam, że kiedykol‑
wiek przestaną mnie boleć piersi. I tak samo jak wciąż nie
wierzę, że kiedykolwiek się wyśpię.

Tymczasem Estés przywraca etapowi, na którym dziś

się znajduję, zupełnie inną rangę. Rangę epizo du – ow‑
szem, istotnego, lecz jednak epizodu na osi życia. Ukazując
go w kontekście aż piętnastu innych etapów, poetka przy‑
pomina oczywiste prawdy o ci ągłoś ci naszej biografii
i o tym, jak oddanie się w całości dziecku zachwiałoby cy‑
klem życia. Już etap stojący przede mną („wiek poszukiwań
tożsamości”) będzie według Estés okresem, w którym za‑

walczę o siebie. „Nigdy nie czułam się tak stara jak w wieku

trzydziestu lat” – tak powiedziała mi niedawno mama mo‑
jego Blejka, kobieta aktywniejsza i młodsza duchem niż
niejedna moja koleżanka.

A M., doktor socjologii i historii na stałe mieszka‑

jąca w Niemczech, zauważyła, jak duża jest w Polsce ak‑
tywność w sferze publicznej kobiet około czterdziestki.

Zupełnie jakby po epizodzie odchowania dzieci matki ze

zdwojoną energią rzucały się we własne życie. Droga po

wczesnym macierzyństwie może być jeszcze daleka. A słowa

ulubionej piosenki, że „nigdy nie będzie takiego lata” – po
ponad roku z Fallon nie wydają mi się aż tak kategoryczne.

Za Estés: jestem po prostu w etapie numer 5. Ale jest ciąg‑

łość biografii i to, co trudne, minie. I choć przyjdzie nowe
trudne – też minie. Tak będzie. Abrakadabra.

187

Gorące lato, przystań nad Zatoką Pucką. Szkoła windsur‑
fingu, w której instruktorem jest mój brat. Siedzimy sobie
zadowolone: mama, B. i ja. Fallon zapoznaje się bliżej z pod‑
łożem za pomocą czerwonego autka. Obok wózek z sześ‑
ciotygodniowym noworodkiem.

Noworodek wybucha płaczem.

Wybudził się ze zbyt krótkiej drzemki. Nie może

usnąć. Płacze więc coraz głośniej. Rozdzierająco, żałośnie.
Matka w kostiumie kąpielowym dwoi się nad nim i troi.

Tata w piance prosto z wody – też się stara, przytula. A to

wkładają beksę do wózka, a to wyjmują. Lulają. A ona pła‑

cze i płacze. A my siedzimy. Milczymy.

Gdy młodzi rodzice nie patrzą, momentalnie wymie‑

niamy spojrzenia. Szybki błysk porozumienia: wszystkie
trzy myślimy to samo. Niemowlęciu jest za gorąco. Upał
ze trzydzieści stopni. Wszyscy rozebrani lub zmoczeni.

A płaksa pod kołderką w wózku, w śpioszkach z zakrytymi

stopami, w kaftaniku z długim rękawem. Za to, dla kontra‑
stu, bez czapeczki od słońca.

Po raz pierwszy w życiu poczułam, że tym razem to ja

mogłabym zadać krytyczno ‑wścibskie pytanie. „Czy jej nie
jest za gorąco?”. „Może by tak kapelusik?”. Po raz pierwszy
na zjawisko „społecznego dobra” spojrzałam od drugiej
strony.

Nie, żadna z nas nie zwróciła uwagi. Rodzice poradzili

sobie sami. Ale uwierzcie, to trwało. A „dobra rada w inte‑
resie dziecka” aż cisnęła się na usta.

Czy już i tę barykadę przekroczyłam raz i na dobre? Czy

za parę lat zacznę zwracać uwagę młodym mamom?

Dziś myślę, że niedoczekanie.

Ale nowy stwór „matka” we mnie nie powiedział ostat‑

niego słowa.

Gdy dziś czytam zapiski sprzed kilku miesięcy, wydają mi

się mieszaniną spraw oczywistych i nieaktualnych.

Jestem już inną Kristal. Tamta w jakiś sposób umarła.

O tym też pisze Estés. Jej książkę dostałam na urodziny.

I znowu zacytuję, tym razem to, co pisze o miłości i śmierci:

„Jakaś część psychiki każdej kobiety i każdego mężczyzny

nie chce przyjąć do wiadomości, że we wszystkich związ‑
kach miłosnych Śmierć ma rolę do odegrania. Udajemy,

że miłość jest możliwa bez śmierci naszych złudzeń, bez
śmierci płytkich zachcianek; udajemy, że posuwamy się

naprzód i nasze ulubione porywy nigdy nie przeminą. Ale
kiedy kochamy, wszystko w psychice zostaje przewrócone
do góry nogami. Ego nie umie się z tym pogodzić. Jednak
tak właśnie ma być, a człowiek o głębokiej, dzikiej naturze
bez wątpienia godzi się na to”.

Czytam to i zadaję sobie pytanie: czy ja się na to godzę?

Ale to pytanie źle postawione. Ja nie mam tu nic do ga‑

dania.

Dynastia inaczej. Misa

Czy jestem matką spełnioną?

Spełnioną, aż przepełnioną.

To, co się przepełniło, ulałam.

I wypełniam misę (misję) dalej.

189

Słowniczek rewolucji: po przewrocie

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Amerykanin

Crane Brinton wydał książkę Anatomia rewolucji. Autor,
miłośnik Francji, był historykiem idei, więc na warsztat

wziął cztery przewroty polityczne. Najsłynniejsze rewolucje
w dziejach nowożytnych: francuską, angielską, amerykań‑

ską i bolszewicką.

Cztery różne kraje, cztery różne historie. A jednak Brin‑

ton zdołał rozebrać cztery rewolucje na części. Prześwietlił
je i opisał. Wyodrębnił szkielet. Mało tego: dowiódł, że we

wszystkich przypadkach był podobny. W efekcie do dziś,

gdy gdzieś w świecie zapala się polityczna iskra, analitycy
i doradcy głów państw sięgają do dzieła Brintona. Znajdują
tam uniwersalny przepis na rewolucję.

Być może gdyby Brinton dowiedział się, że ktoś próbuje

wykorzystać jego przepis do zrozumienia rewolucji macie‑

rzyńskiej, dokonałby przewrotu – tyle że we własnym grobie.

O anatomii rewolucji pomyślałam jednak od razu, gdy

wróciłam do swych zapisków sprzed trzech miesięcy. Zdu‑

miałam się, jak bardzo wydają mi się odległe – a zara‑
zem jak bardzo prawdziwe. Bo rewolucja, nawet w małej
skali, to przecież zjawisko dynamiczne, a jego dynamika

190

koncentruje się w bardzo krótkim czasie. Emocje rysują
szaloną sinusoidę. Tym szaleńszą, że na dodatek huśtaną
przez hormony.

Patrząc na pełny treści pierwszy rok życia córki, wracam

z nowym spojrzeniem do dzieła Brintona. Zaprawdę. Tu się
dokonał przewrót sensu stricto.

Sami zobaczcie.

Brinton twierdzi, że rewolucja nie wybucha wcale wśród

najbardziej uciśnionych. Historia zna tylko jeden przypa‑
dek udanego przewrotu niewolników (Haiti). Rewolucja,
pisze Brinton, nie bierze się wcale z desperacji – bierze się
z nadziei. To pierwszy wspólny mianownik.

Po udanym przewrocie stary reżim obraca się w proch.

Królom publicznie ucina się głowy, wsadza ich do więzienia

lub morduje skrytobójczo.

Po udanym porodzie dawna Kristal przestała istnieć. Za‑

mieniła się w stworzenie całkiem nowe: w matkę.

Po upadku starego reżimu następuje „miodowy miesiąc”.

Nowa władza ustanawia sprawiedliwsze prawa, postępowe

konstytucje i powszechne deklaracje praw obywateli. To

wtedy rewolucja wydaje największe owoce.

Gdy nie ma już państwa C., którzy sami rozporządzali

swoim życiem, w nowym układzie rodzinnym też tworzą

się nowe prawa. Przez pierwsze kilka tygodni (miesięcy)
uczymy się tego ładu. Nowy reżim wprowadza w domu
całkiem nowe porządki. A my, nowi rodzice, nie tylko
przyjmujemy je bez szemrania – ba: robimy wszystko, by
przystosować się jak najlepiej.

Szybko jednak, zauważa Brinton, wychodzą na jaw kon‑

flikty między głównymi aktorami rewolucji. To wówczas do‑

biega końca piękny miodowy miesiąc. Wyłaniają się frakcje,
stanowiska się polaryzują, a dawni sprzymierzeńcy patrzą

191

na siebie z coraz bardziej odległych pozycji. Nadchodzi
moment, z którego powodu rewolucję porównuje się do
Saturna – ona także pożera własne dzieci.

To była jedna z bardziej dramatycznych chwil mojej ma‑

cierzyńskiej rewolucji. Próbowałam opisać, co działo się
z naszym małżeństwem. Sprzeczności i wyczerpanie. Za‑
chwianie równowagi. Skrajnie różne pomysły na to, co wyj‑
dzie nam wszystkim na lepsze.

Historia uczy, że z tego starcia zwycięsko wychodzą zwy‑

kle radykałowie. We Francji jakobini, w Rosji bolszewicy.

Brinton pokazuje, dlaczego wygrywają właśnie oni. Między

innymi dlatego że rządy dzierży zazwyczaj umiarkowane
skrzydło. Radykałowie są mniej obciążeni odpowiedzial‑
nością, a zarazem bardziej zdeterminowani. Chcą dopro‑

wadzić zmiany do końca. To moment, gdy w rewolucjach

zaczyna się wielki terror.

Nie, nie zamierzam w tym miejscu przeprowadzić pro‑

stej analogii. Nie porównam panowania słodkiej Fallon do

wyczynów Lenina, Cromwella lub Robespierre’a. „Wielki

terror” w rewolucji macierzyńskiej to chyba moment, gdy
matka ma po prostu dość. Zdegradowanie do roli zaspoka‑
jaczki potrzeb, dotychczas przyjmowane z łagodnością i ma‑
cierzyńską cierpliwością, nagle zaczyna dotkliwie ciążyć.

Pewnie nie każdej z nas i pewnie u każdej inaczej. W moim

przypadku ten moment przyszedł w dziewiątym miesiącu

życia córki. Ona wyła, gdy tylko traciła mnie z oczu, a ja

zaczynałam być właśnie gotowa do powrotu do dawnego

życia. Z tych dwóch przeciwstawnych potrzeb górę wzięła

j ej potrzeba. I pewnie dlatego psychicznie poczułam się
sterroryzowana. By jakoś odreagować, zaczęłam pisać.

Lecz „wielki terror” mija i rewolucja wkracza w fazę

końcową. Thermidor: od nazwy miesiąca, gdy obalono

jakobinów. Po chwilach największego kryzysu nastaje czas
odprężenia. Podnoszą głowy ci, których dotychczas szyka‑
nowano. W Anglii na tron powróciła stara dynastia Stuar‑

tów. W Rosji to okres NEP ‑u: gospodarczego i politycznego
ożywienia. W Ameryce, która przeskoczyła czas terroru,
umacniały się zdobycze rewolucji.

A w naszej Dynastii inaczej? Po wielu tygodniach spokoju

nie boję się już, że zapeszę.

Gdy Fallon potrafi przespać nawet dwanaście godzin,

gdy raz po raz samodzielnie układa się do drzemek,
gdy te drzemki zrobiły się w miarę przewidywalne,
gdy nie musi już stale być u mamy na rączkach,
gdy rwie się do niezależnych wycieczek,
gdy z ufnością zagaduje obcych,
gdy tak dużo umie już powiedzieć bez słów – a i pierw‑

sze słowa przychodzą,

wreszcie – gdy odzyskałam także swoją drugą pierś i Fal‑

lon wieczorami karmi się mlekiem z butelki s ama –

mam poczucie, że nastał thermidor. Rewolucja się już

przetoczyła.

Czy to znaczy, że wróciło stare? Nic z tych rzeczy. Więk‑

szość spraw wygląda teraz kompletnie inaczej niż kiedyś.

I wcale nie martwi mnie diagnoza Crane’a Brintona, że ther‑
midor to zarazem okres umocnienia władzy dyktatora. No,
może już nie tyrana – ale tego, kto zwyciężył w przewrocie.

Bo piszę to wszystko w momencie, gdy powinnam wzru‑

szać się na ślubie koleżanki. Uściślijmy: powinnam, ale się

jednak nie wzruszam. Bo na ślub, mimo zapowiedzi, nie
poszłam. Kolejny niezrealizowany plan w tym tygodniu.

A nie poszłam, bo słodka Fallon raczy spać.

No cóż: nasz mały dyktator przedłużył sobie drzemkę.

Ale nie mam mu tego za złe. Uwielbiam go.

193

Słowniczek rewolucji: alfabet

Abstynencja.

Bezsenność.
Cycki nie są moje, za to ja – wycyckana.
Drzemki rządzą życiem.
Elektroniczne zakupy.
Finanse topnieją.
Gotowanie na parze.
Huśtawki, piaskownice, spacery.
Inny związek.
Ja inna.
Kupa na salony. Jako temat i we własnej osobie.
Libidoff.
Łikend zawsze i nigdy.
Mama nagle bliższa.
Niedzieciaci nagle dalsi.
Ograniczenia.
Pełnometrażowy film tylko na
Raty. Za to

Seriale.

Teatr wymazany.
Uwaga. Stale uwaga!
Wracam, bo

Zniknęłam.

194

Ale aby ten alfabet był pełniejszy, trzeba jeszcze napisać

i poniższe. Łyżka lukru w całej beczce dziegciu.

Bo naprawdę są sprawy piękne. Gdy słuchamy razem mu‑

zyki – ja nastawiam płytę, którąś symfonię czy koncert, coś
naprawdę wielkiego i znanego, co dla niej jest całkiem nowe,
i ze wzruszeniem uzmysławiam sobie, że poznaje to po raz

pierwszy i że tyle jeszcze przed nią odkryć i olśnień. I pa‑
trzymy sobie wtedy w oczy, i czasem obie mamy łzy zachwytu.

Gdy ją ubieram, przewijam albo karmię i uświadamiam

sobie w pełni, że wykonywane czynności przestają się nagle
mieścić w puli „nużąca obsługa” i zamieniają w „budowanie
relacji” – coś jak jedzenie obiadu z ukochanym. Są tworze‑
niem i świętowaniem ważnego dla nas związku.

Gdy ona odkrywa sprawy, które dla mnie są oczywiste,

ale patrzę na nie jej oczami, z jej świeżością i jej zdziwie‑
niem. Że jest cień, że z pąków listki, że ptaki, że pralka, że
lampa, że pstryczek elektryczek.

Gdy ona od najmłodszych tygodni gada do drzew i za‑

chwyca się nimi, bo zazwyczaj budkę wózeczka miałyśmy

(i mamy) opuszczoną i nie wieszałyśmy wieszadełek, tylko

ona wyciągała rączki i przejęta gaworzyła do gałęzi, aż nad
morzem jeden z malarzy deptakowych obejrzał się ze zdu‑
mieniem do góry, co też tak fascynuje to dziecko.

Gdy ona dotyka mojej twarzy, włosów, oczu i patrzy tak

rozmaślona, że mogę jej tylko powiedzieć: „Tak, córeczko,
kochamy się”.

Gdy przytulają się z Blejkiem i on podgryza jej brzu‑

szek, a ona zanosi się śmiechem, który brzmi jak u jednego
z muppetów, ale nigdy nie pamiętam którego.

Gdy biegnę do niej, kiedy budzi się czasem z wielkim

płaczem, bo coś jej się przyśniło, coś ją przestraszyło, i jak

wtedy przytula się rozszlochana, i spokojnie potem usypia.

Jak ona śpi. Och, jak śpi!
I jak wspaniały jest w jeziorze ten moment, gdy po skoku

woda przestaje być wreszcie wściekle zimna, gdy miękko

płyniesz pod niebem i nie żałujesz już, że skoczyłaś.

Skoczyłaś? Skoczyłabyś? Skoczysz?

Spis treści

Nie marnujcie energii zrodzonej ze staczania się . . . . . 9

Słowniczek rewolucji:

klan

Słowniczek rewolucji:

matka

Słowniczek rewolucji:

płacz

Słowniczek rewolucji:

czas

Nie mówiliśmy z sobą od czasów niemowlęctwa . . . . . 31

Słowniczek rewolucji:

niedzieciaci

Słowniczek rewolucji:

pryckość

Słowniczek rewolucji:

niedosyt

Słowniczek rewolucji:

zdziecinnienie

Mój mózg był zbyt zmęczony, by stworzyć jakąś fałszywą myśl . 49

Słowniczek rewolucji:

sen

Słowniczek rewolucji:

laktodieta

Słowniczek rewolucji:

łysienie

Słowniczek rewolucji:

fizjologia

Idziemy niewidomi przez ciemność, ale tą białą laską

chcielibyśmy zdzielić kogoś przez łeb . . . . . . . 75

Słowniczek rewolucji:

dobro społeczne

Słowniczek rewolucji:

instynkt

Słowniczek rewolucji:

wyścigi

Gdy wywołujesz wspomnienia, nie pomyl kliszy . . . . . 97

Słowniczek rewolucji:

iluzja

Słowniczek rewolucji:

wielodzietni

115

Człowiek rośnie w cenie, którą płaci . . . . . . . . . 119

Słowniczek rewolucji:

zakład

121

Słowniczek rewolucji:

nico

125

Słowniczek rewolucji:

dom

132

Słowniczek rewolucji:

partnerstwo

140

Słowniczek rewolucji:

planowanie

146

Często małżeństwa nie mają sensu, ale dzieci . . . . . . 153

Słowniczek rewolucji:

libidoff

155

Słowniczek rewolucji:

rodzice

157

Człowiek zawsze powraca do normy. Ważne, do czyjej . . . . 169

Słowniczek rewolucji:

wyjście

171

Słowniczek rewolucji:

Matka Polka bohaterka

183

Słowniczek rewolucji:

po przewrocie

189

Słowniczek rewolucji:

alfabet

193

WYDAWNICTWO CZARNE sp. z o.o.

www.czarne.com.pl
Sekretariat: ul. Kołłątaja 14, III p., 38 -300 Gorlice

tel./fax +48 18 353 58 93, e -mail: arkadiusz@czarne.com.pl,

mateusz@czarne.com.pl, tomasz@czarne.com.pl,

honorata@czarne.com.pl, ewa@czarne.com.pl
Redakcja: Wołowiec 11, 38 -307 Sękowa

tel. +48 18 351 00 70, e -mail: redakcja@czarne.com.pl
Sekretarz redakcji: malgorzata@czarne.com.pl
Dział promocji: ul. Andersa 21/56, 00 -159 Warszawa

tel./fax +48 22 621 10 48

e -mail: agnieszka@czarne.com.pl, anna@czarne.com.pl,

dorota@czarne.com.pl, zofia@czarne.com.pl
Dział marketingu: ewa.nowakowska@czarne.com.pl
Dział sprzedaży: irek.gradkowski@czarne.com.pl

tel. 504 564 092, 605 955 550
Skład: d2d.pl

ul. Morsztynowska 4/7, 31 -029 Kraków, tel. +48 12 432 08 52

e -mail: info@d2d.pl

Wołowiec 2012

Wydanie I

Ark. wyd. 5,8

Cena 29 zł

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Linear and non Linear SR 2012
FIDE Trainers Surveys 2012 05 01 Viacheslav Eingorn Non Standard Positional Play
Połatyńska, Joanna Ewolucja koncepcji delimitacji stref morskich w orzecznictwie Międzynarodowego T
Sosnowska, Joanna Jak tworzyć przyjazne przedszkole Sugestie praktyka (2012)
Kuciel Frydryszak Joanna Słonimski Heretyk na ambonie (2012)
11 12 2012 operacje na macierzach
Mapa emocji, Joanna Chełmicka, Instytut EFT, 2012
Sosnowska, Joanna Działalność społeczna kobiet Łódzkiego Chrześcijańskiego Towarzystwa Dobroczynnoś

więcej podobnych podstron