1
8 ZDANIE POJEDYNCZE (I) — STRUKTURA,
UZGODNIENIA, SZYK
1. Definicja
Zdanie pojedyncze to — zgodnie z definicją podaną na końcu rozdziału 7 —
jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego członu finitywnego. Struktura
zdania pojedynczego zależy od wymagań czasownika lub czasownika niewłaściwego,
którego forma finitywna stanowi centrum. Reprezentacja struktury zdania pojedynczego
przez zbiór członów wymaganych to schemat zdaniowy.
2. Struktura
Będziemy, z pewnym uproszczeniem, zakładać, że człon finitywny jest formą
finitywną czasownika lub czasownika niewłaściwego, i nazywać taki składnik
orzeczeniem.
Zdanie pojedyncze zbudowane jest na jeden z następujących sposobów:
V Zdania z centrum czasownikowym
0
PODMIOT ORZECZENIE
1
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2
PODMIOT ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Q Zdania z centrum czasownikowym niewłaściwym
0
ORZECZENIE
1
ORZECZENIE DOPEŁNIENIE
2
ORZECZENIE DOPEŁNIENIE DOPEŁNIENIE
Zdanie pojedyncze z centrum czasownikowym (V: verbum) zawiera, obok
orzeczenia, podmiot, czyli frazę nominalną w mianowniku, i, być może, jedno lub dwa
dopełnienia, czyli człony wymagane różne od podmiotu. Zdanie pojedyncze z centrum
czasownikowym niewłaściwym (Q: quasi-verbum) zawiera, obok członu finitywnego,
być może, jedno lub dwa dopełnienia. Oprócz członów wymaganych składnikami
zdania pojedynczego mogą być okoliczniki, czyli człony luźne.
Oto pokaz struktury trzech przykładowych zdań pojedynczych (wykorzystujemy na
razie szkolne intuicje strukturalne):
Nasz nauczyciel żądał od nas posłuszeństwa.
[
PODMIOT
Nasz nauczyciel
PODMIOT
]
<
ORZECZENIE
żądał
ORZECZENIE
>
(
DOPEŁNIENIE
od nas
DOPEŁNIENIE
)
2
(
DOPEŁNIENIE
posłuszeństwa
DOPEŁNIENIE
).
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy, na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd
(wewnątrz wypowiedzenia
Nie wiem, co on myśli i czego oczekujesz, ale teściowie, których
wszak lekceważy, nie powinni na niego ani na nią łożyć, bo to jest wstyd.
<
ORZECZENIE
nie powinni
ORZECZENIE
>
[
PODMIOT
teściowie, których wszak lekceważy,
PODMIOT
]
(
DOPEŁNIENIE
na niego ani na nią łożyć
DOPEŁNIENIE
)
/
OKOLICZNIK
, bo to jest wstyd
OKOLICZNIK
/
Nocami grzmiało tam, chociaż było wysokie ciśnienie.
/
OKOLICZNIK
Nocami
OKOLICZNIK
/
<
ORZECZENIE
grzmiało
ORZECZENIE
>
/
OKOLICZNIK
tam
OKOLICZNIK
/
/
OKOLICZNIK
, chociaż było wysokie ciśnienie
OKOLICZNIK
/.
3. Składniki zdania pojedynczego
Podmiot i dopełnienie to pewne pozycje składniowe, miejsca, które są wyznaczone
przez wymagania formy finitywnej.
Składniki zdania pojedynczego mają postać fraz różnych typów. Niektóre frazy
realizowane są jako frazy innych typów. Na przykład w poniższych zdaniach:
Kupiłem rower.
Kupiłem pięć rowerów.
Kupiłem droższy z tych dwóch rowerów.
Kupiłem, co chciałem kupić.
forma finitywna — centrum
kupiłem
wymaga między innymi dopełnienia o postaci frazy
nominalnej. Fraza ta jednak może mieć postać frazy przymiotnikowej, a nawet frazy
zdaniowej.
P o d m i o t to fraza nominalna w mianowniku, z którą orzeczenie uzgadnia się co
do osoby, liczby i rodzaju (definicję frazy nominalnej podamy dalej):
Nasz nauczyciel żądał...
nie powinni teściowie, których wszak lekceważy,...
My sądzimy, że...
Podmiot w zdaniu z verbum finitum o wartości pierwszej lub drugiej osoby jest
zazwyczaj pusty. Podmiot w zdaniu drugoosobowym może być realizowany przez frazę
nominalną w wołaczu. Podmiot trzecioosobowy bywa również pusty — jest to wypadek
tzw. podmiotu domyślnego:
•
Sądzimy, że... (my)
Odpowiadaj! (ty)
•
Odpowiadaj, synku!
Dziewczynki, odrobiłyście lekcję?
•
których wszak lekceważy (= ???)
Umarły. (???)
3
O r z e c z e n i e to forma finitywna czasownika lub czasownika niewłaściwego
(
żądał
,
nie powinni
,
lekceważy
,
sądzimy
,
grzmiało
).
D o p e ł n i e n i e to:
• fraza nominalna (różna od podmiotu) (NO),
• fraza przyimkowo-nominalna (PN),
• fraza przymiotnikowa (PM),
• fraza przyimkowo-przymiotnikowa (PP),
• fraza przysłówkowa (PS),
• fraza werbalna (bezokolicznikowa) (WB),
• fraza zdaniowa (ZD).
Fraza nominalna to fraza równoważna formie rzeczownika (w tym tzw. zaimka
rzeczownego). Taką realizację frazy nazwiemy prostą standardową. Istnieją również
realizacje niestandardowe: przez formę liczebnika (por. Saloni — Świdziński (1987: 91-
92)), a niekiedy przymiotnika; realizacją niestandardową jest też fraza zdaniowa (por.
Ś
widziński (1992b)). Realizacjami nieprostymi są konstrukcje zbudowane wokół takich
form:
Spotkałem chłopca.
Spotkałem małego chłopca, który grał na saksofonie.
Pięciu spotkałem.
Spotkałem pięć dziewczyn.
Każdej z nich się udało.
Spotkałem, kogo chciałem spotkać.
Fraza przyimkowo-nominalna i fraza przyimkowo-przymiotnikowa stanowią
konstrukcje zbudowane z formy przyimkowej i frazy — odpowiednio — nominalnej
lub przymiotnikowej:
Obywamy się bez pieniędzy.
Na siedem równych części podzielił majątek.
Nie uważaj ich za wykształconych.
Fraza przymiotnikowa to ekwiwalent formy przymiotnika (w tym tzw. zaimka
przymiotnego, imiesłowu przymiotnikowego, liczebnika porządkowego itp.). Realizacje
niestandardowe to: fraza nominalna dopełniaczowa bądź fraza przyimkowo-
nominalna. Realizacja nieprosta to konstrukcja zbudowana wokół centrum przymiotni-
kowego:
Jan bywa wesoły.
Taki właśnie Jan bywa.
Jan bywa zapraszany do nas.
Ta portmonetka jest matki.
Jest ze skóry ta portmonetka.
Fraza przysłówkowa jest ekwiwalentem dystrybucyjnym formy tradycyjnego
przysłówka. Forma taka daje się zwykle swobodnie zastąpić inną jednostką składniową
— frazą przyimkowo-nominalną, frazą nominalną, frazą zdaniową. Zauważmy, że
na pytanie
Gdzie on mieszka?
możemy odpowiedzieć na kilka sposobów:
Mieszka tutaj.
Mieszka niedaleko.
Mieszka w Krakowie.
4
Mieszka kątem. (?)
Mieszka, gdzie mieszkał jego ojciec.
Realizacje nieprzysłówkowe uważamy za niestandardowe czysto konwencjonalnie —
zakładamy, że wymagany jest standardowo przysłówek. Podajmy jeszcze parę
przykładów:
Jest mi zimno.
Jest mi akurat.
Oni długo czekali.
Dobrą godzinę oni czekali.
Zachowujesz się bez sensu.
Zachowujesz się, jakby cię wybrali na prezydenta.
Fraza werbalna (bezokolicznikowa) to ekwiwalent formy (bezokolicznikowej)
czasownika lub czasownika niewłaściwego:
Chcę spać.
Janowi rodzice kazali zacząć się uczyć hiszpańskiego.
Akurat mżyć zaczyna.
Fraza zdaniowa to zdanie składowe podrzędne:
Myślę, że Kolumb nie odkrył Ameryki.
Chcą, żebyśmy się odezwali.
Kto to jest, nie wiadomo.
O k o l i c z n i k to:
• fraza przysłówkowa,
• fraza przyimkowo-nominalna,
• fraza werbalna (imiesłowowa),
• fraza nominalna,
• fraza przymiotnikowa,
• fraza zdaniowa.
Tutaj osobno wyliczamy frazę przysłówkową, przyimkowo-nominalną i inne jako
realizacje okolicznika, bo nie sposób uznać jednych za warianty innych, tak jak to
zrobiliśmy w wypadku realizacji przysłówkowej dopełnienia: pamiętajmy, że okolicznik
nie jest wymagany z definicji. Oto przykłady:
Chłopcy biegli bardzo szybko.
Chłopcy biegli z wysiłkiem.
Chłopcy biegli, dysząc i parskając.
Chłopcy biegli godzinę.
Chłopcy biegli bardzo spóźnieni.
Chłopcy biegli, ponieważ uciekł im autobus.
4. Schemat zdaniowy
Przez schemat zdaniowy rozumiemy abstrakcyjną reprezentację zdania pojedyncz-
ego przez zbiór fraz obejmujący człon finitywny — centrum (orzeczenie) oraz, być
może, człony wymagane (podmiot lub dopełnienie bądź dopełnienia — co najwyżej
dwa; przyjmujemy, w niezupełnej zgodzie z empirią, że nie ma zdań „dłuższych”).
5
Schemat zdaniowy dany jest przez wymagania składniowe leksemu, którego forma
występuje w pozycji verbum finitum. Leksem ten, po pierwsze, domaga się fizycznej
obecności określonych typów fraz (wymaga); po drugie zaś — narzuca owym frazom
określone charakterystki gramatyczne (rządzi nimi).
Wymagania leksemu werbalnego to fakt słownikowy, potencja, która przejawia się w
tekście jako „niepełność składniowa” określonej formy wyrazowej. Wewnątrz
paradygmatu czasownikowego występuje pewne zróżnicowanie:
Formy pierwszej i drugiej osoby nie wymagają podmiotu w sposób konieczny.
Rozważmy następujące pary zdań:
A.
Byłam tam wczoraj.
Ja byłam tam wczoraj.
Kup sobie bilet.
Ty kup sobie bilet.
Musicie to zrobić.
Musicie to zrobić wy.
B.
Nie śpi.
Ona nie śpi.
Zamierzają wyjechać.
Chłopcy zamierzają wyjechać.
W serii A. wyrażenia z lewej kolumny są zdaniami pełnymi, te zaś z kolumny prawej
— zdaniami „zbyt” pełnymi, jakoś nacechowanymi. Inaczej rzecz się ma z serią B.:
tutaj lewa kolumna zawiera zdania eliptyczne, prawa natomiast — zdania pełne.
Formy bezosobnika i bezokolicznika podmiotu w ogóle nie dopuszczają:
Napisano podania.
*Oni napisano podania.
Co zrobić?
*Co politycy zrobić?
Formy zaprzeczone mogą się różnić od niezaprzeczonych rządem:
Lubię piwo.
Nie lubię piwa.
Co robicie?
Czego nie robicie?
Umówimy się, że schemat zdaniowy zapisuje wymagania składniowe formy
trzecioosobowej niezaprzeczonej dla czasowników lub formy niebezokolicznikowej
niezaprzeczonej dla czasowników niewłaściwych. Własności składniowe pozostałych
form wyrazowych danego leksemu dadzą się wywieść ze schematu w sposób
automatyczny.
Schemat zdaniowy nie odwzorowuje porządku linearnego składników. W zapisie
przyjmuje się arbitralnie jedno z możliwych uporządkowań: neutralne i najczęstsze
tekstowo; jest to tzw. porządek SVO (PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIE-
NIE). Nie ma w nim członów luźnych, a więc członów nie wymaganych przez centrum.
5. Klasyfikacja schematów zdaniowych
Poniższy repertuar zaproponowany został w artykule Szpakowicza i Świdzińskiego
(1981). Jego uproszczoną nieco wersję podano u Saloniego i Świdzińskiego (1987: R.
XII); tę wersję przytaczam niżej.
Schematy zdaniowe klasyfikowane są najpierw ze względu na klasę gramatyczną
centrum. Podział ten daje dwa zbiory schematów: schematy czasownikowe i
czasownikowe niewłaściwe. Schemat czasownikowy obejmuje, poza orzeczeniem,
podmiot oraz ewentualne frazy wymagane; schemat czasownikowy niewłaściwy —
orzeczenie i ewentualne dopełnienie lub dopełnienia. Schematy zdaniowe dzielą się dalej
ze względu na liczbę dopełnień na zeromiejscowe, jednomiejscowe i dwumiejscowe.
W poniższych schematach podane są wyłącznie dopełnienia. W przykładach
6
ujmujemy podmioty w nawiasy [], orzeczenia — w nawiasy <>, a dopełnienia — w
nawiasy (), człony luźne — w nawiasy //.
SCHEMATY CZASOWNIKOWE
Zeromiejscowe
V-0
N I C
[Jan] <śpi>.
<Tańczyli> [ci chłopcy] /świetnie/.
<Idziemy>!
Jednomiejscowe
V-1.1
Fraza nominalna
[Kowalscy] <kupują> (
NO
dom
NO
).
(
NO
Wszystkim gościom
NO
) <podobał się> [ten utwór].
[To małe dziecko] <okaże się> /wkrótce/ (
NO
geniuszem
NO
).
V-1.2
Fraza przyimkowo-nominalna
[One] <pytają> (
PN
o Marię
PN
).
(
PN
Bez pieniędzy
PN
) <obywam się> /z trudem/.
[Który z was] <doszedł> (
PN
do takiego wniosku
PN
)?
V-1.3
Fraza przymiotnikowa
[Jan] <jest> (
PM
głupi
PM
).
<Wydawaliśmy się> (
PM
dość zmęczeni
PM
).
[To} <było> (
PM
jej lub moje
PM
).
V-1.4
Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
[Jan] <wygląda> (
PP
na zmęczonego
PP
).
V-1.5
Fraza przysłówkowa
[Student] <zachował się> (
PS
niewłaściwie
PS
).
<Mieszkamy> (
PS
w Krakowie
PS
).
[Ty] <usiądź> (
PS
tutaj albo koło Ani
PS
).
V-1.6
Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Ewa] <chce> (
WB
spać
WB
).
(
WB
Zacząć się uczyć angielskiego
WB
) <postanowili> [emigranci z Rumunii].
<Przestańcie> (
WB
się wygłupiać i kłamać
WB
)!
V-1.7
Fraza zdaniowa
[Matka] <zapytała> (
ZD
, która jest godzina
ZD
).
(
ZD
Że oni tu byli,
ZD
) /wcale/ <nie wiedzieliście>.
Dwumiejscowe
V-2.1
Fraza nominalna + Fraza nominalna
[Profesor] <pożycza> (
NO
nam
NO
) (
NO
książki
NO
).
(
NO
Niczym
NO
) /nigdy/ <nie zaskoczysz> (
NO
ojca
NO
).
[On] (
NO
palenia, picia
NO
) /naprawdę/ (
NO
wam wszystkim
NO
) <zakaże>.
7
V-2.1
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Koledzy] <pożyczą> (
NO
książki
NO
) (
PN
od Marii
PN
).
(
PN
Do tego, a także do pozostałych kamieni
PN
) <dopasujcie> (
NO
tamtą część
NO
).
/Tutaj/ [kasjer] <dopisze> (
NO
procenty
NO
) (
PN
do mojego rachunku
PN
).
V-2.3
Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Jan] <wydał się> (
NO
Marii
NO
) (
PM
miły
PM
).
V-2.4
Fraza nominalna + Fraza przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Dziadkowie] (
NO
Marię
NO
) <zapamiętali> (
PM
dość młodziutką
PM
).
V-2.5
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(bez uzgodnienia między dopełnieniami)
[Ten obraz] <wyglądał> (
NO
krytykom
NO
) (
PM
na nieautentyczny
PM
).
V-2.6
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-przymiotnikowa
(z uzgodnieniem między dopełnieniami)
[Jan] <uważał> (
NO
swoją młodszą siostrę
NO
) (
PP
za wykształconą
PP
).
V-2.7
Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
[Jan] <stawia> (
NO
kubek
NO
) (
PS
tutaj
PS
).
<Wysłali> (
NO
cały nakład
NO
) /wczoraj/ (
NO
nad morze
NO
).
[Detektyw] <ujął> (
NO
to
NO
) (
PS
tak
PS
).
V-2.8
Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
[Mąż] <kazał> (
NO
jej
NO
) (
WB
wynieść się z domu
WB
).
[Dajcie] (
NO
nam
NO
) /nareszcie/ (
WB
spać
WB
).
(
WB
Znieczulić pacjenta
WB
) <nie pozwolił> (
NO
lekarzom
NO
) [stan serca].
V-2.9
Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
[Chłopak] <mówił> (
NO
dziewczynie
NO
) (
ZD
, że ją kocha
ZD
).
(
ZD
Żebyś tam pojechał,
ZD
) /szczerze/ (
NO
ci
NO
) <radzę>.
[Wy] (
NO
Piotra i jego wspólnika
NO
) <spytajcie> (
ZD
, po co to kupili
ZD
).
V-2.10 Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
[Kumple] <dowiedzieli się> (
PN
o śmierci Piotra
PN
) (
PN
od adwokata
PN
).
<Wystąpili> (
PN
do sądu
PN
) /oczywiście/ (
PN
z wnioskiem o ponowne przesłuchanie świadka
PN
).
V-2.11
Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza przysłówkowa
[Drużynowy] <wyrażał się> (
PN
o harcmistrzu
PN
) (
PS
ciepło
PS
).
(
PN
Na to wszystko
PN
) <patrzymy> (
PS
nieufnie, a nawet z dezaprobatą
PS
).
V-2.12
Fraza przyimkowo-nominalna + Fraza zdaniowa
[Jan] <wie> (
PN
od Marii
PN
) (
ZD
, gdzie Piotr mieszka
ZD
).
(
ZD
Żeby posprzątał,
ZD
) /wciąż/ (
PN
na niego i na jego matkę
PN
) <naciskali>.
V-2.13 Fraza przysłówkowa + Fraza przysłówkowa
[Ten samolot] <leciał> (
PS
stąd
PS
) (
PS
do Berlina
PS
).
8
SCHEMATY CZASOWNIKOWE NIEWŁAŚCIWE
Zeromiejscowe
Q-0
N I C
<Dnieje>.
<Padało> /wczoraj/ /solidnie/.
Jednomiejscowe
Q-1.1
Fraza nominalna
(
NO
Ciężarną
NO
) <mdliło>.
<Szkoda> (
NO
tego wszystkiego
NO
).
<Nie było> (
PS
ani czasu, ani zapału do walki
PS
).
Q-1.2
Fraza przyimkowo-nominalna
<Chodziło> (
PN
o pieniądze
PN
).
<Czas> (
PN
na spacerek
PN
).
Q-1.3
Fraza przysłówkowa
<Jest> (
PS
zimno
PS
).
Q-1.4
Fraza werbalna bezokolicznikowa
<Pora> (
WB
wracać
WB
).
<Trzeba było> (
WB
się zaopatrzyć w ciepłe spodnie albo nie jechać
WB
).
(
WB
Uciec z forsą
WB
) <się nie uda>.
Q-1.5
Fraza zdaniowa
<Wiadomo> (
ZD
, co Jan powie
ZD
).
(
ZD
Żeby się poprawił,
ZD
) /doprawdy/ <niepodobna>.
Dwumiejscowe
Q-2.1
Fraza nominalna + Fraza nominalna
(
NO
Im
NO
) <brak> (
NO
rozumu
NO
).
<Potrzeba> (
NO
ci
NO
) /może/ (
NO
czegoś
NO
)?
Q-2.2
Fraza nominalna + Fraza przyimkowo-nominalna
<Zależało> (
NO
nam
NO
) (
PN
na tym stanowisku
PN
).
(
PN
O wszystko
PN
) <chodzić będzie> (
NO
jednemu sędziemu oraz adwokatowi
NO
).
Q-2.3
Fraza nominalna + Fraza przysłówkowa
(
NO
Janowi
NO
) <powodzi się> /teraz/ (
PS
dobrze
PS
).
Q-2.4
Fraza nominalna + Fraza werbalna bezokolicznikowa
(
NO
Niepodobieństwem
NO
) <jest> (
WB
wygrać
WB
).
Q-2.5
Fraza nominalna + Fraza zdaniowa
(
NO
Janowi
NO
) <żal> (
ZD
, że Maria uciekła
ZD
).
Q-2.6
Fraza werbalna bezokolicznikowa + Fraza przysłówkowa
(
WB
Wygrywać
WB
) <jest> /w tej konkurencji/ (
PS
łatwo
PS
).
9
6. Uzgodnienia
Między składnikami zdania pojedynczego zachodzą różnorodne uzgodnienia.
Przyjmujemy tutaj dla uproszczenia, że człony luźne, poza jednym typem, nie wchodzą
w uzgodnienia.
Podmiot i orzeczenie połączone są oddziaływaniem wzajemnym.
Podmiot uzgadnia ze sobą orzeczenie w zakresie liczby oraz rodzaju i osoby:
ZGODA Chłopiec(poj) czeka(poj).
— *Chłopiec czekają.
ZGODA My(mno) to widzieliśmy(mno).
— *My to widziałem.
RZĄD
Matka(Ż) usnęła(ż).
— *Matka usnął.
RZĄD
Matka(3OS) usnęła(3os).
— *Matka usnęłaś.
RZĄD
My(MOS) to widzieliśmy(mos).
— My to widziałyśmy.
RZĄD
My(1OS) to widzieliśmy(1os).
— *My to widzieliście.
Przedostatni przykład w lewej kolumnie pokazuje, że
my
to forma wyrazowa jednego z
dwóch co najmniej leksemów:
MY
1
męskosobowego (my widzieliśmy)
lub
MY
2
żeńskiego (my
widziałyśmy
) (por. str. Błąd! Nie zdefiniowano zakładki. i 48).
♦ Osobliwie wiąże się z orzeczeniem podmiot będący frazą nominalną z centrum
liczebnikowym. Forma mianownikowa liczebnika typu
PIĘĆ, DWADZIEŚCIA, STO, TYSIĄC
stanowi nadrzędnik frazy nominalnej:
Pięć dziewczyn przyszło.
Pięć przyszło.
*Dziewczyn przyszło.
Czekało na nas stu żandarmów.
Czekało na nas stu.
*Czekało na nas żandarmów.
Tysiąc nas zginie.
Tysiąc zginie.
*Nas zginie.
Podmiot mający postać frazy nominalnej z liczebnikiem narzuca orzeczeniu wartość
osoby trzeciej rodzaju nijakiego oraz wartość pojedynczą liczby:
RZĄD
Pięć(3OS) przyszło(3os).
RZĄD
Pięć(N) przyszło(n).
RZĄD
Pięć(POJ) przyszło(poj).
♦
Orzeczenie rządzi podmiotem w zakresie przypadka. Forma finitywna drugoosobo-
wa narzuca frazie nominalnej rzeczownikowej, która na nią oddziałuje w zakresie liczby,
rodzaju i osoby, wartość wołacza. W pozostałych wypadkach, a więc wówczas, gdy
podmiot drugoosobowy to forma
ty
lub
wy
bądź gdy podmiot jest pierwszo- lub
trzecioosobowy — orzeczenie rządzi mianownikiem:
RZĄD
Chodź(WOŁ), córeczko(woł)!
— *Chodź córeczka!
RZĄD
Ty(mian) chodź(MIAN)
Zróbcie to wy...
My idziemy.
Córeczka idzie.
Rodzice nie powinni na niego ani na nią łożyć.
10
Dopełnienie jest zazwyczaj rządzone przez swój nadrzędnik (czyli — na poziomie
zdania pojedynczego — przez orzeczenie).
Jeśli jest ono frazą nominalną, nadrzędnik narzuca tej frazie wartość przypadka:
biernika, dopełniacza, narzędnika lub celownika (podajemy w porządku malejącej
częstości tekstowej lub obciążenia słownikowego). Rządzony bywa również
mianownik:
RZĄD BIERNIK
Spotkałem(BIER) chłopca(bier).
Marysię mdli.
Daliśmy kibicom piłki nożnej spokój.
RZĄD DOPEŁNIACZ Szkoda(DOP) twojego trudu(dop).
RZĄD NARZĘDNIK
kim(narz) ty się wyręczasz(NARZ)?
RZĄD CELOWNIK
Daliśmy(CEL) kibicom piłki nożnej(cel) spokój.
RZĄD MIANOWNIK On jest(MIAN) bałwan(mian).
Fraza przymiotnikowa podlega uzgodnieniu w zakresie przypadka. Wartość
narzucana to niemal wyłącznie mianownik:
RZĄD MIANOWNIK To bywało(MIAN) tanie(mian).
RZĄD NARZĘDNIK
Dziadkowie wnuka pamiętali(NARZ) dość młodziutkim(narz).
W zdaniu pojedynczym rodzaj i liczba takiej frazy może się uzgadniać z orzeczeniem,
czyli — w gruncie rzeczy — z podmiotem, który orzeczeniu daną charakterystykę
narzuca; bywa też, że się uzgadnia z innym dopełnieniem (por. schematy V-2.3 i V-2.4):
ZGODA
To bywało(poj) tanie(poj).
ZGODA
To bywało(n) tanie(n).
RZĄD
Wnuka(MOS) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(mos).
ZGODA
Wnuka(poj) dziadkowie pamiętali dość młodziutkim(poj).
Dopełnienie o postaci frazy przyimkowo-nominalnej lub przyimkowo-przymiotni-
kowej (to ostatnie — bardzo rzadkie) jest również rządzone: nadrzędnik o takim
wymaganiu narzuca wartość będącą parą <przyimek, przypadek>.
Oto parę przykładów fraz przyimkowo-nominalnych o różnych wartościach (są to
wartości tekstowo i słownikowo najczęstsze):
RZĄD <DO,DOPEŁNIACZ>
Puchatek dobrał się do miodu.
RZĄD <NA,BIERNIK> W końcu wypadło na twojego teścia.
RZĄD <Z,NARZĘDNIK>
Z takim wnioskiem nie występujcie.
RZĄD <O,MIEJSCOWNIK>
Mówiono tam o matce Anny.
RZĄD <W,MIEJSCOWNIK>
W kim ty się zakochałeś?
i fraz przyimkowo-przymiotnikowych:
RZĄD <DO,DOPEŁNIACZ>
Te problemy należą do najtrudniejszych.
RZĄD <NA,BIERNIK> Na ubogą naprawdę nie wyglądała.
RZĄD <ZA,BIERNIK>
Wzięto go za pijanego.
I tutaj uzgodnienie rodzajowo-liczbowe może zachodzić między dopełnieniami (przykład
ostatni).
♦ Inny opis uzgodnienia z frazą przyimkowo-nominalną lub przyimkowo-
przymiotnikową jest następujący. Zakładamy, że dany przyimek rządzi wyłącznie
jednym przypadkiem. W zdaniach:
W kogo ty się wpatrujesz?
W kim ty się zakochałeś?
11
występują formy dwóch różnych przyimków: przyimka
W
1
rządzącego biernikiem i
przyimka
W
2
rządzącego miejscownikiem. Dyskutowane tu uzgodnienie opiszemy więc
jako rząd przyimkowy czasownika i rząd przypadkowy przyimka — obydwa
motywowane słownikowo:
RZĄD
W
1
W
1
kogo się wpatrujesz(W
1
)?
RZĄD
BIERNIK
W
1
(BIER) kogo(bier) ty się wpatrujesz?
RZĄD
W
2
W
2
kim się zakochałeś(W
2
)?
RZĄD
MIEJSCOWNIK W
2
(MIEJ) kim(miej) się zakochałeś? ♦
Dopełnienie o postaci frazy przysłówkowej nie uzgadnia się z nadrzędnikiem: dla
danego nadrzędnika postać gramatyczna takiej realizacji może być różna (por. przykłady
ze str. 3).
Dopełnienie będące frazą werbalną jest rządzone. Nadrzędnik narzuca tej frazie
wartość bezokolicznika. Kilka czasowników narzuca dopełnieniu bezokolicznikowemu
określoną wartość aspektu:
RZĄD
Chcemy(BEZOK) spać(bezok).
Trzeba nam się pogodzić z tą myślą.
RZĄD
Skakać(niedok) zaczęli(NIEDOK) trenerzy
*Skoczyć zaczęli trenerzy.
Dopełnienie o postaci frazy zdaniowej również podlega uzgodnieniu. Verbum
finitum
narzuca takiej frazie określoną charakterystykę gramatyczną. Trzy takie
charakterystyki są tekstowo i słownikowo najczęstsze: spójnikowa typu
ŻE
, spójnikowa
typu
ŻEBY
lub pytajnozależna (dalej: PZ). Oto ilustracja:
RZĄD ŻE
Utrzymywano(ŻE), że on żyje.
*Utrzymywano, czy on żyje.
*Utrzymywano, żeby on żył.
RZĄD ŻEBY Żebym brał te zastrzyki, radził(ŻEBY) mi lekarz.
*Że brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
*Dlaczego brałem te zastrzyki, radził mi lekarz.
RZĄD PZ
Pytał(PZ), kto to jest.
*Pytał, że to jest Anna.
W końcu człon luźny o postaci frazy przymiotnikowej uzgadnia się w zakresie liczby,
rodzaju i przypadka z jakimś składnikiem zdania pojedynczego. Oto przykłady:
ZGODA Jan mieszkał tutaj sam od dawna.
(z podmiotem i orzeczeniem)
ZGODA Zaproszono go na katedrę już bardzo starego.
(z dopełnieniem)
ZGODA W Warszawie Nowy Rok powitasz, zupełnie nie przygotowanej na tę uroczystość.
(z
członem luźnym)
7. ¨ Słownik syntaktyczny
Własności składniowe danego leksemu werbalnego, czyli — schemat zdaniowy
realizowany przez dany leksem, to ważny fakt słownikowy. Leksemy werbalne zwykle
miewają cały pakiet schematów zdaniowych. Oto przykładowe opisy składniowe kilku
leksemów (za Świdzińskim (1994)):
DROŻEĆ czasownik niedokonany
V-0
N I C
Leki wciąż drożeją.
12
ZASTANAWIAĆ SIE czasownik niedokonany
V-1.2
PN(<NAD,NARZ)
Sułtan zastanawiał się nad startegią obronną.
V-1.7
ZD(PZ)
Zastanów się, kogo wysunąć na przewodniczącego.
KUPIĆ czasownik dokonany
V-1.1
NO(BIER)
Matka kupiła chleb.
V-2.1
NO(BIER)+NO(NARZ)
My go kupimy dobrym zachowaniem.
V-2.2
NO(BIER)+PN(<ZA,BIER>)
Kupię tę bombę za sto tysięcy funtów!
V-2.2
NO(BIER)+PN<OD,DOP>
Od wdowy po Elvisie Jackson kupił masę nut.
GRAĆ czasownik niedokonany
V-0
N I C
Organy grają.
V-1.1
NO(BIER)
Sonatę tę grał Richter.
V-1.1
NO(NARZ)
Obraz ten gra głęboką czerwienią.
V-1.2
PN(<W,BIER>)
Redford grał w brydża.
V-1.2
PN(<NA,MIEJ>)
Graliśmy na skrzypcach.
V-1.2
PN(<W,MIEJ>)
Redford grał w „Hamlecie”.
V-1.2
PN(<DO,DOP>)
Gadocha gra do Ćmikiewicza.
V-1.2
PN(<Z,NARZ>)
Nie graj z nim!
V-1.5
PS
Orkiestra grała ekscytująco.
V-2.2
NO(BIER)+PN(W,MIEJ>)
Grała Ofelię w „Hamlecie”.
V-2.10
PN(<W,BIER>)+PN(<Z,NARZ>) Z Pawłem nie graj w tenisa.
MOŻNA czasownik niewłaściwy niedokonany
Q-1.4
WB
Tutaj można palić.
Oto pięć schematów najobficiej reprezentowanych w słowniku (podajemy udział
procentowy leksemów czasownikowych mających między innymi dany schemat w
zbiorze 1400 najczęstszych czasowników polskich; por. Świdziński (1993)):
V-1.1
72.62
V-1.2
42.49
V-2.2
41.98
V-0
38.87
V-2.1
29.77
i pięć schematów najczęstszych w tekście (podajemy udział procentowy zdań o danym
schemacie zdaniowym w zbiorze 6600 zdań pojedynczych; por. Świdziński (1996: 85-
86)):
V-1.1
29.51
V-0
12.25
V-1.2
10.69
V-1.5
9.11
V-1.6
9.08
Oczywiście prawa kolumna nie sumuje się do stu procent w żadnej tabeli, pierwsza
bowiem liczy leksemy o danym schemacie między innymi, w drugiej natomiast brak
schematów tekstowo rzadkich.
Typowe zdanie pojedycze ma strukturę zadaną przez słownik, a więc wynikającą
wprost z własności składniowych leksemu werbalnego, którego forma finitywna stanowi
centrum. Istnieją jednak zdania pojedyncze nietypowe — takie, których centrum to człon
finitywny będący konstrukcją współrzędną. W wypadku takich zdań zdarza się
nierzadko, że wymagania składniowe takiego członu nie odpowiadają własnościom
13
składniowym słownikowym. Poniższe przykłady ilustrują obydwie możliwości:
•
[On] <śpi i chrapie>. (V-0)
SPAĆ: V-0, CHRAPAĆ: V-0
<Nie tylko można, ale i warto było> /wtedy/ (to zrobić). (Q-1.4: WB)
MOŻNA: Q-1.4 WB, WARTO: Q-1.4 WB
•
(Na Kowalskiego) /wczoraj/ <Piotr się skarżył, a Maria nasłała zbirów>. (Q-1.2: PN(<NA,BIER>)
SKARŻYĆ SIĘ: V-1.2 NO(BIER); NASŁAĆ: V-2.2 NO(BIER)+PNO(<NA,BIER>)
[Publicyści nasi] <dostarczają nam nowinek, ale powinni jeszcze telefonować>. (V-0)
DOSTARCZAĆ: V-2.1 NO(DOP)+NO(CEL); POWINIEN: V-1.6 WB
8. ¨ Porządek linearny
Choć w przeciętnym polskim zdaniu pojedynczym nie ma w zasadzie mocnych
ograniczeń pozycyjnych (ograniczenia nietypowe zostały omówione w punkcie 5
poprzedniego rozdziału), to zdecydowanie najczęstszy tekstowo jest porządek
PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE (tzw. szyk SVO).
Oto pięć najczęstszych porządków w tekście — wszystkich konfiguracji znaleziono
89 (podaję udział procentowy zdań o danym porządku w zbiorze 6600 zdań
pojedynczych; por. Świdziński (1996: 110-113)):
1.
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE
24.24
2.
PODMIOT — ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE
21.40
3.
ORZECZENIE
8.27
4.
ORZECZENIE — PODMIOT
7.33
5.
PODMIOT — ORZECZENIE
4.99
W powyższym zestawieniu wszystkie konfiguracje oprócz czwartej, z inwersją
podmiotu i orzeczenia, obsługują, przynajmniej między innymi, układ typu SVO — ze
względu na istnienie w polszczyźnie podmiotu pustego. Można powiedzieć, że ponad
połowa polskich zdań pojedynczych realizuje układ „typu SVO”.
Oto przykłady:
1. ... /przez chwilę/ <bił się> (z jakimiś myślami).
2. [Rotmistrz] <kazał> (otworzyć ogień).
3. <Świtało> /właśnie/.
4. (Tematem wykładów) <był> [lot pod kątem do poziomu i stateczność samolotów].
5. /Niewątpliwie/ [moja żona] <się krząta>.
W polszczyźnie, języku silnie fleksyjnym, zjawiskiem nierzadkim są wyrażenia
nieciągłe:
•
..., (1 od którego... 1) (2 niezmiernie trudno 2) <jest> (1 ... dziecko odzwyczaić 1).
od którego dziecko odzwyczaić
(por.
Odzwyczaił dziecko od tego.
)
•
(Mnie...) [nikt] (...nic...) <nie może> (...zarzucić).
mnie nic zarzucić
(por.
Zarzucił mi coś.
)
•
..., (zdawać...) <by...> (...się) <...mogło>,...
zdawać się
by mogło
14
ZAPAMIĘTAJ!
Zdanie pojedyncze — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum
.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna —
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luźny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy — reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy — dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie — powiązane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza się z orzeczeniem w zakresie liczby, rządzi osobą i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rządzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyźnie: PODMIOT —
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE.
15
ZAPAMIĘTAJ!
Zdanie pojedyncze — jednostka składniowa zorganizowana wokół jednego
członu finitywnej. Jej struktura wyznaczona jest przez wymagania składniowe tej
verbum finitum
.
Składniki zdania pojedynczego: orzeczenie (fraza werbalna finitywna —
zwykle równa formie finitywnej), podmiot (fraza nominalna uzgadniająca ze sobą
orzeczenie w zakresie osoby, liczby i rodzaju), dopełnienie (fraza wymagana różna od
podmiotu), okolicznik (człon luźny, czyli fraza niewymagana).
Schemat zdaniowy — reprezentacja struktury zdania pojedynczego przez zbiór
fraz wymaganych. Obejmuje on, poza orzeczeniem i podmiotem, których się nie
zapisuje, od zera do dwóch dopełnień. Schemat zdaniowy — dany przez wymagania
i uzgodnienia. Schemat zdaniowy zapisuje własności składniowe formy finitywnej
trzecioosobowej nie zaprzeczonej.
Dopełnienia: fraza nominalna (różna od podmiotu), fraza przymiotnikowa,
fraza przyimkowo-nominalna, fraza przyimkowo-przymiotnikowa, fraza
przysłówkowa, fraza werbalna bezokolicznikowa, fraza zdaniowa.
Okoliczniki: fraza przysłówkowa, fraza przyimkowo-nominalna, fraza
werbalna imiesłowowa, fraza nominalna, fraza przymiotnikowa, fraza zdaniowa.
Lista schematów zdaniowych: 21 schematów czasownikowych, 12 schematów
czasownikowych niewłaściwych.
Podmiot i orzeczenie — powiązane uzgodnieniem wzajemnym: podmiot
zgadza się z orzeczeniem w zakresie liczby, rządzi osobą i rodzajem orzeczenia;
orzeczenie rządzi przypadkiem podmiotu.
Dopełnienie - rządzone przez orzeczenie (z wyjątkiem frazy przysłówkowej).
Schematy zdaniowe muszą być zapisane w słowniku.
Typowy szyk zdania pojedynczego w polszczyźnie: PODMIOT —
ORZECZENIE — DOPEŁNIENIE.
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
Ego8, Gramatyka
więcej podobnych podstron